Od połowy XX w. dokonuje się ogromny postęp w produkcji różnych urzą-dzeń, które zarówno w zakładach pracy, jak i w gospodarstwie domowym minimalizują ludzki wysiłek, tym samym ograniczając aktywność fi zyczną. Ekonomiczne korzyści płynące z tych zmian – z produkcji samych urządzeń czy z zastępowania ludzkiej pracy pracą maszyn i komputerów – nie podle-gają dyskusji i są prawdopodobnie w dalszym ciągu skrupulatnie kalkulowa-ne. Jednak postęp techniki nie zawsze idzie w parze ze zdroworozsądkowym korzystaniem z oferowanych udogodnień, a człowiek używający ogólnodo-stępnego sprzętu nie tylko oszczędza własne siły i czas, ale – mając tenden-cje do ułatwiania sobie życia – stopniowo rezygnuje z wysiłku fi zycznego i z wszelkiej aktywności fi zycznej. Sposób spędzania wolnego czasu wy-znaczają programy telewizyjne i radiowe, Internet. To sprzyja siedzącemu trybowi życia i małej aktywności fi zycznej. Wszechobecny dzisiaj komputer obliguje wręcz większość ludzi aktywnych zawodowo do pracy siedzącej, niemal ciągłej, bo zwalnia nas także z jakichkolwiek ram czasowych czy prze-strzennych, w których praca może być wykonywana. Zwalniając jednostkę z wysiłku fi zycznego, na rzecz wzmożonego – nieraz do granic wytrzyma-łości – wysiłku intelektualnego, ludzkość wpada w pułapkę, którą sama na siebie zastawia.
Choroba cukrzycowa nie zaburza funkcji intelektualnych, dlatego praca z i za pośrednictwem komputera – bez konieczności wychodzenia z domu – jest także dla tej grupy ludzi atrakcyjną formą zarabiania pieniędzy, realizacji
166 Joanna Konarska siebie, zaspokajania wielu potrzeb poznawczych, kulturalnych, a nawet to-warzyskich. Tymczasem sport, rekreacja połączona z ruchem i umiarkowany wysiłek fi zyczny bardzo korzystnie wpływają na poprawne stężenie gluko-zy we krwi, ogólną kondycję psychofi gluko-zyczną – i zapobiegają otyłości, która jest efektem złej przemiany materii. A. Buczkiewicz (2009) zwraca uwagę, że systematyczne ćwiczenia sportowe przyczyniają się u osób chorych na cukrzycę do wzmocnienia układu krążenia i serca, poprawy wydolności układu oddechowego, wzmocnienia aparatu mięśniowego i więzadłowego, zwiększenia wrażliwości tkanek na insulinę i generalnie wspomagają pro-ces leczenia, zapobiegając pogłębianiu się choroby oraz towarzyszącym jej powikłaniom. Jak na aktywność, która zazwyczaj jest wykonywana dla przy-jemności i bez przymusu, uprawianie sportu przynosi bardzo dużo korzyści. Oczywiście są też i przeciwskazania (bezwzględne i względne) do uprawiania sportu przez osoby chore na cukrzycę (tamże). Dzięki temu, że znane są po-zytywne efekty i zagrożenia, podjęcie aktywności sportowej przez tę grupę chorych jest poddawane kontroli, co zapobiega ewentualnym negatywnym procesom zachodzącym w organizmach entuzjastów sportu. Jednocześnie wiadomo, że sama aktywność sportowa nie obniży np. wysokiego poziomu cukru we krwi, jeśli równocześnie nie będą podawane odpowiednie leki, które chory przyjmuje codziennie. U osób obarczonych ryzykiem chorobo-wym aktywność sportowa może spowalniać progresję stanów przedcukrzy-cowych w kierunku cukrzycy (Pan i in., 1997; Knowler i in., 2002; Laaksonen i in., 2005).
Dyskusyjny jest pozytywny wpływ aktywności sportowej u osób chorych na cukrzycę typu 1: znaczne wahania stężenia glukozy we krwi, które mogą wystąpić zarówno w trakcie, jak i po wysiłku, są głównym argumentem przeciwko zwiększonej aktywności fi zycznej tych osób, ale w cukrzycy typu 2 aktywność sportowa jest wręcz podstawą leczenia choroby (Ponikowska, Adamczyk, 2006; Wilmore i in., 2007). Wpływ treningu fi zycznego na me-taboliczne wyrównanie chorych na cukrzycę wyjaśniają E. O o-Buczkowska i U. Mazur (2006):
W czasie wysiłku fi zycznego dochodzi do zwiększonego wykorzystywania substratów energetycznych, zwiększone zostaje ich uwalnianie z maga-zynów tkankowych i udostępnianie do przemian. Głównym substratem energetycznym, zwłaszcza w pierwszym etapie pracy mięśniowej, jest glukoza pochodząca z glikogenu, krążąca we krwi oraz syntetyzowana w wątrobie. Jednakże zapasy glukozy zmagazynowane w formie glikogenu w mięśniach i wątrobie nie są zbyt duże i przy dłużej trwającym wysiłku fi zycznym szybko ulegają całkowitemu wyczerpaniu. Po zakończeniu pracy następuje resynteza glikogenu, który to proces jest stymulowany przez in-sulinę. Wykorzystanie glukozy jako substratu energetycznego w czasie
wy-167
Aktywność sportowa jako jedna z form wspomagania procesu leczenia i rehabilitacji... siłku fi zycznego wpływa na jej poziom we krwi. […] W wyniku aktywnego spalania glukozy w mięśniach w czasie wysiłku fi zycznego powstają mle-czany, których stężenie jest tym większe, im intensywniejszy był wysiłek. U chorych na cukrzycę z niedoborem insuliny, stężenie mleczanu może być nie tylko większe niż u osób zdrowych, ale też dłużej się utrzymywać w surowicy krwi. Drugim ważnym substratem energetycznym obok gluko-zy są wolne kwasy tłuszczowe (WKT), które są uwalniane do krwi głównie z tkanki tłuszczowej. Wysiłek fi zyczny zwiększa lipolizę i uwolnienie WKT, wywiera korzystne działanie na profi l lipidowy krwi. Pod wpływem wy-siłku fi zycznego następuje obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego i LDL cholesterolu oraz triglicerydów, natomiast stężenie HDL cholestero-lu ulega podwyższeniu, zwłaszcza frakcja HDL2. Wysiłek fi zyczny wywiera też korzystne działanie na układ krążenia, korzystnie modyfi kuje bowiem gospodarkę lipidową, zmniejsza insulinooporność, powoduje zmniejsze-nie aktywności katecholamin, zwiększezmniejsze-nie aktywności fi brynolitycznej osocza, zmniejszenie procesów krzepnięcia, wzrost aktywności układu an-tyoksydacyjnego. W czasie wysiłku fi zycznego istotnie wzrasta wysycenie krwi tlenem (tamże, s. 2).
Dorastająca młodzież może mieć większe problemy z kontrolą glikemii, ponieważ zmiany hormonalne mogą zaburzać procesy metaboliczne orga-nizmu, ale mimo to uprawianie sportu przynosi im więcej korzyści niż zagro-żeń. Ważne jest jedynie staranne prowadzenie samokontroli oraz edukacja nauczycieli i rodziców. Przeciwskazaniem do podejmowania aktywności fi -zycznej są przewlekłe powikłania cukrzycy takie jak re nopa a, nefropa a, czy neuropa a, ale u młodzieży zdarzają się one rzadko (tamże). Uprawianie sportu na zasadzie aktywnego spędzania wolnego czasu jest czymś innym niż sport wyczynowy, ale obie formy działalności sportowej są dostępne dla osób z chorobą cukrzycową – pod warunkiem konsultacji i opieki me-dycznej. Sporty – zwłaszcza wyczynowe – wymagają odpowiedniej wiedzy i przygotowania, a także badań, które pozwalają na określenie warunków uprawiania dyscyplin wyczynowych (Noczyńska, 2009). Lekarz dopuszcza-jący pacjenta do uprawiania określonej dyscypliny określa jego indywi-dualne zapotrzebowanie na glukozę, ustala odpowiednie dawki insuliny, stale czuwa nad organizmem sportowca. Osiągniecia sportowe diabetycy zawdzięczają poznaniu swojego ciała, prawidłowemu dobraniu dawki insu-liny oraz świadomości zapotrzebowania na glukozę (tamże). Niewiele jest opracowań naukowych na temat sportowców-diabetyków podejmujących sporty wyczynowe. Wśród dostępnych dla osób chorych na cukrzycę dyscy-plin sportowych wymienia się: golf, narciarstwo, kajakarstwo, nurkowanie (do niedawna zakazane dla chorych leczonych insuliną), piłkę nożną. Reżim wielokrotnej kontroli poziomu cukru we krwi przed treningiem, w czasie wysiłku i po treningu jest warunkiem utrzymywania dobrej kondycji
psy-168 Joanna Konarska chofi zycznej sportowca. Oprócz tego każdy posiłek musi być odpowiednio zaplanowany w czasie i zawierać odpowiednią ilość węglowodanów. To nie są zadania dla osoby niezdyscyplinowanej i niezorganizowanej, ale jak poka-zuje praktyka – możliwe do zrealizowania. Wśród znanych sportowców wy-czynowych cierpiących na cukrzycę typu 1 jest Michał Jedliński, czterokrotny mistrz świata w wioślarstwie i mistrz olimpijski z Pekinu. Steven Redgrave to również znakomity wioślarz chory na cukrzycę, pięciokrotny złoty medalista olimpijski. Wojciech Opatowicz w 2005 r. (wówczas 18-latek) podczas wypra-wy na Mont Blanc doszedł na 4200 m n.p.m. Piotr Szczeciński, szermierz z Gli-wic, jako 15-latek zdobywał medale na krajowych i zagranicznych zawodach. Gary Hall Jr., amerykański pływak, jest zdobywcą 5 złotych, 3 srebrnych i 2 brązowych medali olimpijskich (Geiger, b.d.). Gary Blakie, u którego zdiagno-zowano cukrzycę typu 1, gdy miał 12 lat – w wieku 21 lat na mistrzostwach w Wielkiej Brytanii zajął 8. miejsce w triatlonie (Triathlon and Long Distance Walking, b.d.). Toby Petersen i Brandon Jandon Crombeen to dwaj hokeiści z ligi NHL, którzy od dzieciństwa chorują na cukrzycę. Jednym z najlepszych w Stanach Zjednoczonych narciarzy biegowych jest Kris Freeman, chory na cukrzycę typu 1 (Diabetes Success Story: Olympian Kris Freeman, b.d.).
Powyższe przykłady przekonują, że cukrzyca – zarówno typu 1, jak i 2 – nie jest przeciwwskazaniem do podjęcia nawet wyczynowej aktywności sportowej. Wymagana jest tylko świadomość ryzyka i zagrożenia u osoby uprawiającej sport, a także wiedza trenera i innych osób z otoczenia spor-towca, jak postępować w wypadku nagłego złego samopoczucia i spadku kondycji psychofi zycznej. Sam chory natomiast powinien umieć przeciw-działać takim sytuacjom poprzez właściwy sposób odżywiania, dawkowanie leków i ogólną samodyscyplinę – nie tylko sportowca, ale także pacjenta.
Bibliografi a
Buczkiewicz A. (2009). Gimnastyka diabetyka. Cukrzyca a wysiłek fi zyczny, War-szawa: ViMedia.
Bała M.M., Płaczkiewicz-Jankowska E., Leśniak W., Topór-Mądry R., Michałejko M., Jankowski M., Strzeszyński L., Sieradzki J., Czupryniak L., ARETAEUS2 Stu-dy group (2013). Management and treatment goals in Polish pa ents with type 2 diabetes of short dura on: results of the ARETAEUS2-Grupa study, Pol-skie Archiwum Medycyny Wewnętrznej, vol. 123, s. 573–581.
B.J. Crombeen, h ps://en.wikipedia.org/wiki/B._J._Crombeen [dostęp: 25.05.2017].
Diabetes Success Story: Olympian Kris Freeman (b.d.), h p://www.lillydiabe-tes.com/diabetes-success-story-olympian-kris-freeman.aspx?ht= [dostęp: 25.05.2017].
169
Aktywność sportowa jako jedna z form wspomagania procesu leczenia i rehabilitacji...
Dylewicz P. (2000). Cukrzyca a ćwiczenia fi zyczne, Rehabilitacja Medyczna, nr 4, s. 12–27.
Dziedzic J., Dłużewska W., Wieczorek B. (1978). Kultura fi zyczna w szkołach i za-kładach dla upośledzonych umysłowo, Warszawa: WSiP.
Fabian W., Majkowska L., Stefański A., Molęda P. (2004). Ocena częstości wystę-powania cukrzycy i jej powikłań u osób pozostających pod opieką lekarzy pod-stawowej opieki zdrowotnej, Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna, vol. 4, nr 1, s. 31–34.
Farrell P.A. (2003). Diabetes, exercise and compe ve sports, Sports Science Exchange, vol. 16, nr 3, s. 1–6.
Geiger D. (b.d.). Gary Hall Jr., Champion for Diabetes, Diabe c Living, h p://www. diabe clivingonline.com/community/celebri es/gary-hall-jr-champion-dia-betes [dostęp: 25.05.2017].
Knowler W.C., Barre -Connor E., Fowler S.E., Hamman R.F., Lachin J.M., Walker E.A., Nathan D.M. (2002). Reduc on in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle interven on or me ormin, The New England Journal of Medicine, vol. 346, nr 6, s. 393–403.
Kosiewicz J. (1986). Kultura fi zyczna, osobowość, wychowanie. Zagadnienia me-todologiczne, Warszawa: Wydawnictwo AWF.
Krawczyk Z. (1995). Socjologia kultury fi zycznej, Warszawa: Wydawnictwo AWF. Laaksonen D.E. i in. (2005). Physical ac vity in the preven on of type 2 diabetes:
the Finnish Diabetes Preven on Study, Diabetes, vol. 54, nr 1, s. 158–165. Marchewka A. (1999). Wychowanie fi zyczne specjalne, Kraków: AWF.
Nagi D. (red.) (2005). Exercise and sport in diabetes, Chichester: John Wiley & Sons, Ltd.
Niebieska księga cukrzycy (2013), koalicja-cukrzyca.pl/docs/blue_paper_raport_ cukrzyca_to.pdf.pdf [dostęp: 25.05.2017].
Noczyńska A. (2009). Edukacja w cukrzycy typu 1. Poradnik dla dzieci i rodziców, Gdańsk: VM Media.
Osiński W. (1991). Antropomotoryka, Poznań: Wydawnictwo AWF.
O o-Buczkowska E., Mazur U. (2006). Aktywność fi zyczna – ważny element w te-rapii cukrzycy, Lider, nr 2, s. 3–4.
Pan X.R. i in. (1997). Eff ects of diet and exercise in preven ng NIDDM in people with impaired glucose tolerance: the Da Qing IGT and diabetes study, Diabe-tes Care, vol. 20, nr 4, s. 537–544.
Pączek L. (red.) (2004). Choroby wewnętrzne, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Pączek L., Mucha K., Foroncewicz B. (red.) (2004). Choroby wewnętrzne. Podręcz-nik dla studentów pielęgniarstwa i położnictwa, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Piaget J. (1964) Six études de psychologie, Genève: Édi ons Gonthier.
Ponikowska I., Adamczyk P. (2006). Wysiłek fi zyczny – ważny element leczenia cukrzycy typu 1, [w:] O o-Buczkowska E. (red.). Cukrzyca typu 1, Wrocław: Corne s, s. 114–131.
170 Joanna Konarska Sławni ludzie z cukrzycą (2015), MojaCukrzyca.org, h p://www.mojacukrzyca.
org/?a=text&id=159 [dostęp: 25.05.2017].
Sobiecka J. (2009). Sport osób niepełnosprawnych, [w:] Kowalik S. (red.). Kultu-ra fi zyczna osób z niepełnospKultu-rawnością. Dostosowana aktywność ruchowa, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 237–309.
Szewczyk A. (red.) (2013). Pielęgniarstwo diabetologiczne, Warszawa: Wydawnic-two Lekarskie PZWL.
Tatoń J., Czech A. (2000). Cukrzyca. Podręcznik edukacji terapeutycznej, Warsza-wa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Tatoń J., Czech A. (2003). Standardy rozpoznawania i leczenia cukrzycy, Warsza-wa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.
Tatoń J., Czech A. (2009). Cukrzyca. Podręcznik diagnostyki i terapii, Katowice: Wydawnictwo Elamed.
Tatoń J., Czech A., Bernas M.W. (2008). Diabetologia kliniczna, Warszawa: Wy-dawnictwo Lekarskie PZWL.
Toby Petersen, Wikipedia, h ps://en.wikipedia.org/wiki/Toby_Petersen [dostęp: 25.05.2017].
Triathlon and Long Distance Walking. Gary Blakie (b.d.), www.runsweet.com/dia-betes-and-sport/triathlon/ [dostęp: 25.05.2017].
Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fi zycznej, Dz.U. nr 25, poz. 113. Wilmore J.H., Cos ll D.L., Kenney W.L. (2007). Physiology of sport and exercise,