Prawidłowy rozwój ruchowy jest warunkiem pierwotnej aktywności wła-snej niemowlęcia, która z wiekiem przybiera coraz bardziej różnorodne formy i dotyczy stopniowo poszerzanej przestrzeni poznawczej dziecka. Wszystkie przejawy działalności człowieka dorosłego wywodzą się z wcze-snodziecięcej kondycji fi zycznej umożliwiającej prawidłowe reagowanie na bodźce świata zewnętrznego. W teorii rozwoju inteligencji J. Piageta (1964) znajdujemy jednoznaczne wskazanie na udział i znaczenie sfery motorycz-nej dla funkcji intelektualno-poznawczych w pierwszych dwóch latach życia, dlatego dbałość o rozwój fi zyczny wydaje się jednym z ważniejszych zadań wychowawczych. Opóźnienie rozwoju motorycznego dziecka spowalnia proces adaptacji do życia w społeczeństwie, ogranicza zakres poznania, hamuje rozwój procesów psychicznych i sprawności umysłowej. W sytuacji choroby przewlekłej, jaką jest cukrzyca, świadomość defi cytu biologicznego i konieczność przestrzegania pewnych procedur związanych z mierzeniem poziomu cukru i aplikowaniem lekarstwa może powodować poczucie nie-pewności i braku bezpieczeństwa, świadomość ograniczonej swobody w re-alizowaniu własnych marzeń i celów życiowych oraz wrażenie mniejszej wartości w świecie sprawnych, zdrowych, „uprzywilejowanych”.
Kulturę fi zyczną określa się jako względnie zintegrowany i utrwalony system zachowań w dziedzinie dbałości o rozwój fi zyczny, sprawność ru-chową, a także zdrowie, urodę, cielesną doskonałość i ekspresję (Krawczyk, 1995 s. 28). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na stopniowo wzrastającą rolę sprawności fi zycznej w procesie rozwojowym: początkowo wszystkie funkcje intelektualne dziecka są podporządkowane jego możliwościom sen-sorycznym i motorycznym, z czasem, kiedy zaczyna być ono coraz bardziej samodzielne – precyzja ruchów i sprawność fi zyczna pod względem opa-nowania przestrzeni staje się nie tylko warunkiem jego rozwoju poznaw-czego, ale także emocjonalno-społecznego, a osiągnięcia w zakresie coraz większej sprawności fi zycznej są jednym z ważnych elementów kreowania poczucia własnej wartości przedszkolaka. W okresie szkolnym aspekt fi -zyczny jest wciąż jednym z bardziej widocznych zewnętrznych przejawów rozwoju: dziecko intensywnie rośnie, zmieniają się jego rysy twarzy, nabie-ra siły fi zycznej i lubi popisywać się swoją zręcznością, a typowe zabawy okresu wczesnoszkolnego – zwłaszcza chłopców – sprzyjają doskonaleniu sprawności fi zycznej. Dziewczęta w tym czasie także preferują gry i zabawy zręcznościowe. Dzieci uczą się podczas tych zabaw współdziałania i współ-zawodnictwa, a to już są elementy gier sportowych. Wreszcie okres dojrze-wania – szczególnie u chłopców – jest czasem szczególnej dbałości o
spraw-163
Aktywność sportowa jako jedna z form wspomagania procesu leczenia i rehabilitacji...
ność fi zyczną, kształtowanie sylwetki, a osiągniecia sportowe traktowane są jako powód do dumy i bardzo ważny aspekt obrazu siebie, mający zdolność podwyższania poczucia własnej wartości. Dziewczęta w tym czasie większą wagę przywiązują do urody, ale zgrabna sylwetka, którą można kształtować za pomocą ćwiczeń gimnastycznych, jest przez nie również mocno docenia-na i pożądadocenia-na. W ten sposób stają się bardziej atrakcyjne fi zycznie, a jest to okres, w którym zainteresowanie płcią przeciwną jest naturalnym prze-jawem dojrzewania fi zjologicznego, psychicznego i społecznego. Podobnie zresztą chłopcy chcą być bardziej atrakcyjni dla dziewcząt i to jest dla nich dodatkowy motyw dbania o kondycję fi zyczną. Okres dojrzewania jest tym szczególnym czasem, kiedy dużego znaczenia w wartościowaniu rówieśnika i siebie samego nabiera fi zyczny aspekt rozwoju.
Ustawa o kulturze fi zycznej (1996) głosi, że kultura fi zyczna jest częścią kultury narodowej chronionej przez prawo. Obywatele bez względu na płeć, wyznanie, rasę oraz stopień i rodzaj niepełnosprawności mają równe prawo do różnych form kultury fi zycznej. Istniejące przepisy stwarzają wiec sprzy-jające warunki do rozwoju kultury fi zycznej i nadają jej także określoną wartość, co pozostaje w harmonii z potrzebami rozwojowymi – szczególnie okresu dojrzewania, kiedy młodzież samodzielnie wybiera ulubiony model własnej aktywności.
Aspekt wartości związanych z kulturą fi zyczna podejmuje J. Kosiewicz (1986, s. 33). Sytuuje je w obrębie wartości subiektywnych (idee, normy, wzory, cele przyjmowane i uznawane) oraz obiektywnych (kształtowanie materii cielesnej, sprawności ruchowej i cech motoryczności jednostki). Według Kosiewicza kultura fi zyczna dostarcza wielu wartości społecznych, jest źródłem istotnych inspiracji do wzajemnych kontaktów, urzeczywistnia-nia wspólnych celów i współdziałaurzeczywistnia-nia, a przy tym nie narusza odrębności i autonomiczności jednostki (tamże). Zainteresowanie pedagogów kulturą ciała oraz potrzebą rozwijania dzieci i młodzieży nie tylko pod względem kształtowania ich umysłu i osobowości, ale także pod względem sprawno-ści fi zycznej, znalazło wyraz w powstaniu specjalnosprawno-ści zwanej pedagogiką kultury fi zycznej i zdrowotnej. J. Kosiewicz (tamże, s. 99–127) w tym kon-tekście podkreśla wymiar głębszego wniknięcia w proces kształtowania się jednostki w świecie wartości kulturowych i społecznych. Dzieci i młodzież szkolna są objęte obowiązkiem wychowania fi zycznego, które jest zamie-rzoną i świadomą działalnością ukierunkowaną na wytworzenie właściwe-go zespołu postaw i nastawień, przekazywanie podstawowych wiadomości, a także na wdrażanie do hartowania na bodźce środowiskowe oraz zdoby-wanie motorycznej sprawności, poprawę wydolności i postawy ciała. Ka-tegorie te wyznaczają zachowanie człowieka w stosunku do jego fi zycznej (cielesnej) postaci (Osiński, 1991, s. 54). Ważnym komponentem
wychowa-164 Joanna Konarska Tabela 1. Zadania realizowane w toku wychowania fi zycznego
Aspekt fi zjologiczny Aspekt psychiczny Aspekt społeczno-wychowawczy • podnoszenie wydajności układu krążenia, oddychania, regulacja procesów przemia-ny materii;
• wzmacnianie narządów ru-chu;
• rozwijanie zdolności organi-zmu do adaptacji w zmien-nych warunkach środowiska zewnętrznego – hartowanie organizmu;
• korygowanie nieprawidłowo-ści rozwojowych i kształto-wanie prawidłowej postawy ciała;
• rozwijanie umiejętności eko-nomicznej pracy mięśni pod-czas wykonywania ćwiczeń ruchowych;
• kształtowanie czucia kine-tycznego;
• wyrabianie poczucia równo-wagi;
• kształtowanie koordynacji wzrokowo-ruchowej; • rozwijanie pamięci ruchowej; • kształtowanie prawidłowej
reakcji na bodźce i oddziały-wanie w kierunku skracania czasu reakcji.
• budzenie zamiłowania do różnych form aktywności ruchowej;
• wyrabianie poczucia celo-wości ruchu, kształtowa-nie poczucia rytmu i tem-pa; • rozwijanie orientacji w czasie i przestrzeni; • postępy w rehabilitacji mowy; • rozwijanie spostrzegaw-czości, wyobraźni, pamię-ci, umiejętności koncen-trowania uwagi, myślenia; • kształtowanie orientacji
w schemacie ciała, rozwi-janie jednorodnej laterali-zacji;
• wdrażanie do aktywności społecznie akceptowanej; • rozwijanie wiary we
wła-sne siły;
• rozwijanie umiejętności odczuwania zadowolenia z własnej pracy, z prawi-dłowo wykonanego pole-cenia.
• kształtowanie takich cech charakteru jak: punktu-alność, obowiązkowość, sumienność, wytrwałość, odwaga, zdyscyplinowanie, koleżeńskość;
• wyrabianie umiejętności zachowania norm współży-cia powszechnie obowiązu-jących w społeczeństwie; • wdrażanie do
przestrzega-nia zasad bezpieczeństwa; • kształtowanie
umiejętno-ści samodzielnego zaspo-kajania potrzeby ruchu w naturalnych warunkach środowiska – wdrażanie do czynnego wypoczynku; • wdrażanie do przebywania
na świeżym powietrzu; • utrwalanie nawyków
higie-nicznych;
• wpajanie zasad poszano-wania mienia społecznego; • obniżanie napięć
seksual-nych poprzez wyładowanie energii.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Dziedzic (1978, s. 79–80).
nia fi zycznego jest motoryczność człowieka, czyli zespół zdolności i umiejęt-ności ruchowych. Wszelkie zachowania ruchowe w każdym niemal momen-cie są wypadkową oddziaływania mnogości czynników biologicznych oraz społeczno-kulturowych. Motoryczność jest cechą niezwykle istotną dla każ-dego człowieka, wpływa na takie obszary życia ludzkiego jak emocje, zdol-ności poznawcze, cechy charakteru czy motywacja. To ona jest podstawą zdrowia i dobrego samopoczucia, ponadto warunkuje naszą wydajność przy
165
Aktywność sportowa jako jedna z form wspomagania procesu leczenia i rehabilitacji...
pracy. Zintegrowanie tak wielu ważnych elementów w jednej ludzkiej zdol-ności, jaką jest motoryczność, stawia ją tym samym pośród najważniejszych czynników modelujących i wzbogacających człowieka w wartości osobiste i kulturowe, witalne i moralne (tamże, s. 100).
Wychowanie fi zyczne dysponuje wszechstronnymi środkami oddziały-wania na rozwój fi zyczny i psychiczny zarówno osoby zdrowej, jak i chorej czy niepełnosprawnej. Defi cyty w sprawności ruchowej, które wykazuje jednostka, można uzupełnić przez prawidłowo zorganizowany proces ćwi-czenia – przy zachowaniu właściwej atmosfery pracy i wywołaniu u dziec-ka odpowiednio silnej motywacji. Ćwiczenia fi zyczne kształtują takie cechy osobowości jak: aktywność, zdyscyplinowanie, wytrwałość, umiejętność współżycia w zespole, poczucie wiary we własne siły.
J. Dziedzic (1978) przytacza szereg zadań realizowanych w toku wycho-wania fi zycznego. Ujmuje je w trzech aspektach: fi zjologicznym, psychicz-nym i społeczno-wychowawczym.