Specyfi ka pracy z kadrami narodowymi
Praca z zawodnikami kadry narodowej ma swoją specyfi kę. To często ogromne wyróżnienie, zarówno dla zawodnika, który zostaje powołany do reprezentacji, jak i dla członków współpracującego z zespołem sztabu szko-leniowego – w tym psychologa. Elitarność takiej grupy, a także wynikające z tego oczekiwania i presja to wyzwania, z jakimi musi się zmierzyć psy-cholog zakładający dres czy koszulkę z orzełkiem na piersi. Innym aspektem pracy w reprezentacji jest dostępność zawodników, którzy na co dzień grają w klubach rozrzuconych po całej Polsce i Europie. Pracując w klubie, psycho-log spotyka zawodnika na treningu regularnie, może więc szybko dostrzegać i reagować na jego potrzeby (np. systematycznie przeprowadzać z nim tre-ning relaksacyjno-wyobrażeniowy). Zgrupowania reprezentacji odbywają się rzadziej. Z to w okresie bezpośrednich przygotowań do imprezy głów-nej zespół – zanim pojedzie na mistrzostwa czy igrzyska – spędza ze sobą kilka tygodni (Katz, 2014). To czas intensywnej pracy psychologicznej, aby zawodnicy poddani ciężkim treningom, czujący presję przed zbliżającymi się
183
Na pierwszym planie – sport! Praktyczne zastosowanie psychologii sportu...
ważnymi zawodami, nie zaczęli wyładowywać swojej złości czy niepokoju na kolegach z drużyny lub trenerach. Jak już wspominaliśmy, szczególnie ważne jest tutaj budowanie atmosfery, w której otwarta komunikacja zapo-biega powstawaniu nieporozumień. Nie bez znaczenia jest klimat panujący w zespole oraz poczucie humoru czy żarty, które stają się wentylem bezpie-czeństwa w długim i wyczerpującym okresie przygotowań.
Odrębnym, choć równie ważnym aspektem pracy psychologa sportu jest jego rola na samej imprezie najwyższej rangi, takiej jak mistrzostwa Europy, mistrzostwa świata czy igrzyska paraolimpijskie (Katz, 2014). Te ostatnie są najbardziej specyfi czną imprezą sportową – spotykają się na niej sportowcy z całego świata, reprezentujący różne dyscypliny. Nawet skupieni wyłącznie na polskiej misji olimpijskiej zawodnicy mogą doświadczyć różnych, nierzad-ko skrajnych emocji. Zdarzało się, że polska drużyna nierzad-koszykarzy w drodze na trening spotykała rozpromienionych polskich atletów wracających ze sta-dionu z medalami na szyi, a po powrocie z treningu widziała zawodników ze spuszczonymi głowami, którzy zajmowali miejsca tuż za podium, lub takich, których start zakończył się kompletnym niepowodzeniem. Umiejętność od-cięcia się od tego nadmiaru emocji wydaje się kluczowa w kontekście pracy na takiej imprezie, co potwierdzają zarówno doniesienia psychologów za-granicznych (por. Katz, 2014), jak i własne obserwacje autorów rozdziału.
Ogólny zarys interwencji
W obydwu przypadkach autorzy mieli do czynienia z najlepszymi zawodni-kami i trenerami w kraju, którzy współzawodniczyli w imprezach rangi mi-strzowskiej – mistrzostwach Europy, mistrzostwach świata i/lub igrzyskach paraolimpijskich. Współpraca trwała przynajmniej rok – przez okres przygo-towań do imprezy mistrzowskiej.
Zajęcia prowadzone w okresie przygotowawczym dotyczyły głównie two-rzenia odpowiedniej atmosfery w zespole, rozwoju komunikacji motywującej, wzmacniania poszczególnych zawodników oraz budowania poczucia stabilno-ści drużyny. Jedno z ćwiczeń pokazujących role poszczególnych jej członków wykazało, kto jest bardziej lubiany, a do kogo zawodnicy mają zastrzeżenia czy też niższy poziom szacunku. Proste ćwiczenie z rzucaniem piłek przez kilku zawodników jednocześnie pokazywało, którego z chłopaków warto wesprzeć, który w obliczu błędu czy niepowodzenia reaguje agresywnie, a który wcho-dzi w rolę dobrego ducha drużyny i motywuje pozostałych. Nie bez znaczenia była identyfi kacja formalnych i nieformalnych liderów zespołu. To proces, któ-ry może być moderowany właśnie przez psychologa.
Rekonesans potwierdził potrzebę wsparcia i edukacji w najbardziej tra-dycyjnych obszarach, czyli radzenia sobie ze stresem, pewności siebie oraz podstawowego treningu mentalnego (np. koncentracja i skupienie uwagi,
184 Grzegorz Więcław, Marcin Kochanowski radzenie sobie z rozproszeniami) (Vealey, 2007). Dodatkowo, tak jak przy-puszczaliśmy, pojawiły się interwencje kryzysowe związane z presją wyniku czy klasyfi kacji na zawodach, a także mediowanie konfl iktów w drużynie. Psycholog sportu powinien również dawać zawodnikowi możliwość „wyga-dania się”, a podczas wyjazdów wspierać go w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami pozasportowymi (Katz, 2014).
Konsultacja psychologiczna to rozmowa między psychologiem sportu a zawodnikiem lub członkiem sztabu. Może być zaplanowana lub sponta-niczna i trwać od 15 minut do kilku godzin (Katz, 2014). Z naszego doświad-czenia wynika, że najbardziej skuteczna jest psychologia stosowana „mię-dzy wierszami” – na stołówce, w szatni, w przerwie treningu. Zdarzały się rozmowy, które rozpoczęły się w drodze powrotnej z treningu, a następnie przeciągały się w kilkugodzinne dyskusje. Indywidualne konsultacje mają prowadzić do wypracowania narzędzi, które będą skuteczne dla konkretne-go zawodnika. Zobrazować to mogą przykłady.
Pierwszy autor rozdziału spotkał w swojej pracy zawodnika, który nie potrafi ł skupić się podczas treningów i zawodów, gdyż intensywnie myślał o swojej sytuacji rodzinnej. Po kilku rozmowach zdecydował się na sym-boliczne powierzenie konsultantowi obrączki i telefonu komórkowego – dwóch rzeczy, które według zawodnika najbardziej rozpraszały jego myśli na boisku. Po treningu czy meczu zawodnik dostawał te przedmioty z po-wrotem. Z ewaluacji tej prostej interwencji wyniknęło, że zadaniowa kon-centracja na boisku tego zawodnika znacząco się poprawiła.
Drugi autor prowadził konsultację z trenerem, który szukał optymalnego kanału komunikacji z zawodnikami podczas przerw w grze. Sytuacja była o tyle złożona, że trener był również zawodnikiem i brał aktywny udział w rozgrywce. Gdy w trakcie gry zawodnicy nie realizowali założeń taktycz-nych i prosił o czas, w przerwie nierzadko jego emocje brały górę, a mery-toryczny przekaz gubił się w chaosie. Rozwiązaniem okazało się oddzielenie roli zawodnika i trenera. Zanim cokolwiek powiedział, najpierw sięgał po bidon (albo dostawał go do ręki od psychologa czy wtajemniczonego fi zjo-terapeuty), pił wodę, brał głęboki oddech – i dopiero wtedy – już jako trener – zaczynał przekazywać swoje uwagi zawodnikom. Taka zmiana kolejności działań pozwalała mu na odpowiednie zdystansowanie się do własnych emocji.
Interwencja może też dotyczyć całego zespołu. Przykładem jest pra-ca nad obawami i lękami drużyny w trakcie przygotowań do igrzysk para-olimpijskich – najczęściej wynikającymi z braku wiedzy o specyfi ce samych igrzysk bądź ze strachu przed sprawieniem zawodu pozostałym zawodnikom i sztabowi. W szczerej i otwartej rozmowie na ten temat każdy zawodnik podzielił się swoimi obawami – a następnie spisał je na kartce. Pod koniec
185
Na pierwszym planie – sport! Praktyczne zastosowanie psychologii sportu...
zajęć kartki zostały spalone, jako symbol odsunięcia tego, co może tworzyć niewłaściwy nastrój.
Rozmowy z zawodnikami czasem wykraczały poza aspekt czysto spor-towy. Sytuacje „pozaboiskowe” dotyczyły w naszych praktykach tematów zawodowych oraz osobistych. Wielu sportowców niepełnosprawnych pra-cuje i trudno jest im pogodzić życie rodzinne, etat oraz ciągłe wyjazdy – aby wyjechać na turniej czy zgrupowanie, taki pracownik zmuszony jest brać urlop. Sportowiec, również ten niepełnosprawny, jest przede wszystkim człowiekiem – niektóre interwencje psychologiczne dotyczyły zatem spraw rodzinnych, takich jak zachwianie relacji małżeńskich, trudności osobiste w życiu towarzyskim, a czasem sprawy rozwodowe.
Po poradę do drugiego z autorów zgłosił się zawodnik stojący przed wy-borem zawodowym. Udział w ciężkich treningach nie pozostawał bez wpły-wu na jego zdrowie, konieczna była operacja związana z korektą prętów stabilizacyjnych w jego plecach. Konfl ikt decyzyjny wynikał z konieczności wyboru między spokojną pracą biurową, która nie będzie obciążać zdrowia zawodnika, a udziałem w przygotowaniach i startem w igrzyskach. Zawsze w tego typu sytuacjach decyzja należy do zawodnika, a psycholog, nieza-leżnie od osobistych oczekiwań i doświadczeń, powinien jedynie wskazać mu możliwości i potencjalne konsekwencje. Psycholog powinien zostawić zawodnikowi przestrzeń, tak by to on ostatecznie podjął decyzję, w zgodzie z własnymi przekonaniami i odczuciami.
Wyczucie, kiedy pozostawić przestrzeń i nie interweniować (Katz, 2014), dając zawodnikowi lub członkowi sztabu szansę na poradzenie sobie z sytu-acją po swojemu, jest ważne w procesie konsultacyjnym. Wierzymy że psy-cholog sportu powinien być zawsze widoczny i dostępny, ale nie narzucać swoich usług.
Wreszcie istotnym elementem pracy w sporcie jest dla psychologa cią-gły rozwój zawodowy, dbanie o indywidualny mentoring lub superwizję, na której można podjąć konsultację trudnych przypadków z bardziej doświad-czonymi kolegami po fachu (Katz, 2014). Takie też są doświadczenia obydwu autorów, zwłaszcza w sytuacjach dotyczących współpracy podczas przygo-towań i startu w imprezach głównych.