Jednym z wymiarów kontekstu wykluczania osób z niepełnosprawnością jest niski kapitał społeczny niektórych społeczeństw. Wyznacznikami kapitału spo-łecznego jest, ujmując najogólniej, sposób realizacji określonych idei, które powszechnie uznawane są za ważne i ponadczasowe. Jedną z idei budzących największe społeczne emocje jest sprawiedliwość. P. Sztompka (2016, s. 194) sformułował pięć zasad realizacji idei sprawiedliwości: „zasadę podziału we-dle zasług, zasadę korzystnego udziału, zasadę słusznej odpłaty, zasadę go-dziwej zapłaty i zasadę rzetelnej oceny”. Autor zwraca uwagę, że choć od-noszą się one do idei równości i mają służyć sankcjonowaniu jej, w istocie sprzyjają powstawaniu nowych nierówności, gdyż w praktyce nie stosują się do podmiotów obiektywnie równych. W celu precyzyjnego wyjaśnienia tego stanowiska trzeba odwołać się do pojęć sprawiedliwości komunikatywnej i dystrybutywnej. W myśl istoty sprawiedliwości komunikatywnej wszyscy członkowie społeczeństwa ponoszą koszty na rzecz służby zdrowia, ale tyl-ko niektórzy tyl-korzystają z usług placówek publicznych. Różny jest także zakres korzystania z leczenia i zabiegów leczniczych. Warto zwrócić uwagę, że oso-by zmagające się z pewnymi rodzajami niepełnosprawności czerpią z syste-mu – wedle wąsko pojętych kryteriów ekonomicznych – wielokrotnie więcej niż inni, ponoszący identyczne albo niższe koszty. Sztompka (2016, s. 195) defi niuje zatem sprawiedliwość jako „równość kryteriów nierówności […], a niesprawiedliwość […] [jako] nierówność kryteriów nierówności”. Autor nie posługuje się jednak pojęciem egalitaryzmu. Inną ważną wartością z
perspek-29
Wykluczenie społeczne osób z niepełnosprawnością w świetle współczesnych teorii i badań tywy budowania kapitału społecznego jest zaufanie, które wzrasta w oto-czeniu o cechach familiarności (Sztompka, 2007; 2016). Innymi słowy, ludzie są bardziej ufni w otoczeniu, w którym spotykają inne osoby podobne pod względem fi zycznym czy psychicznym. Prawidłowość ta wyjaśnia chociażby dyskryminację osób niepełnosprawnych z widocznymi oznakami uszkodze-nia (np. deformacje cielesne, poruszanie się na wózku inwalidzkim, nosze-nie aparatu słuchowego czy poruszanosze-nie się z wykorzystanosze-niem białej laski), jak i osób komunikujących się w sposób alternatywny (piktogramy, język migowy itp.). Potwierdzają to m.in. badania J. Smogorzewskiej i G. Szumskiego (2015), którzy zaobserwowali, że w miarę przebywania dzieci niepełnosprawnych z pełnosprawnymi, liczba negatywnych wyborów dzieci z dysfunkcjami (np. deklarowanie przez pełnosprawne dzieci w badaniach socjometrycznych, że nie chciałyby siedzieć w ławce z osobą z niepełnosprawnością) ulegała wzro-stowi, co autorzy tłumaczą obserwowaniem i uświadamianiem sobie przez zdrowe dzieci odmienności ich niepełnosprawnych rówieśników i spadającą ich akceptacją. Co więcej, mechanizm ten nie ulegał zmianie w miarę rozwija-nia się kompetencji społecznych u dzieci z niepełnosprawnością. Prowadzi to do mniej lub bardziej uświadomionej autostygmatyzacji i automarginalizacji, która przejawia się m.in. w fakcie dobierania przez niepełnosprawne osoby – jako przyjaciół, partnerów zabaw czy rozmówców – także ludzi niepełno-sprawnych (Kubiak, Jakoniuk-Diallo, 2011).
Istotną przestrzenią integracji osób niepełnosprawnych – bez względu na typ niepełnosprawności – z pełnosprawną częścią populacji może być ak-tywność fi zyczna i sport. Obserwuje się to już w okresie dzieciństwa, kiedy okazją do komunikowania się i nawiązywania relacji są zabawy i gry rucho-we, a także później – w okresie adolescencji, kiedy młodzież chętnie do-skonali się i rywalizuje ze sobą w rozmaitych dyscyplinach sportowych. Na problem znaczenia sfery aktywności fi zycznej zwrócił pośrednio uwagę P. Majewicz (2008), który odnotował, że młodzież niepełnosprawna ruchowo ujawnia bierność oraz zintensyfi kowane wycofywanie się (tamże). Badania R.E. Klecka (za: Gerc, 2008) przeprowadzone w latach 60. ujawniły, że wiele pełnosprawnych osób w kontakcie z niepełnosprawnymi ruchowo partne-rami interakcji ogranicza, w sposób mniej lub bardziej świadomy, własne zachowania ruchowe, np. gestykulację (Gerc, 2008). Świadczy to o uwrażli-wieniu na dyskomfort, jaki grupa ta może odczuwać w doświadczeniu ruchu innej osoby, jednak – jak przekonują późniejsze badania – jest merytorycz-nie merytorycz-nieuzasadnione. Podkreśla się, że ruch rozwija świadomość własnego ciała, umożliwiając jego adekwatne i skuteczne wykorzystanie w procesie komunikacji (Butkowska, 2012).
K. Błeszyńska (2001) zwraca uwagę, że aktywność sportowa wpływa pozytywnie na kształtowanie się tożsamości osób niepełnosprawnych,
30 Krzysztof Gerc a w konsekwencji – na ich integrację z ludźmi pełnosprawnymi. Podkreśla, że duże znaczenie ma już aktywność bierna, polegająca na kibicowaniu innym podczas rozgrywek sportowych. Zdaniem badaczki (tamże), uruchamiane zostają wówczas trzy ważne społecznie mechanizmy. Pierwszy polega na ak-tywizacji rozróżnienia „my i oni” (co już jest równoznaczne z utożsamieniem się osoby niepełnosprawnej z określoną grupą, wzmocnionym przez poczu-cie przynależności do niej). Drugi sprowadza się do utożsamienia w wymia-rze emocjonalnym popwymia-rzez pwymia-rzeżywanie silnych emocji. Twymia-rzeci natomiast pozwala na budowanie pozytywnej samooceny w wyniku identyfi kacji ze skutecznym, zwycięskim zespołem. Zdaniem K. Błeszyńskiej (2001), sama więź z określonym klubem sportowym czy zespołem zapobiega marginali-zacji osób z niepełnosprawnością.
Ważną rolę odgrywa jednak przede wszystkim czynna aktywność spor-towa, która z jednej strony stanowi dziedzinę wielu sukcesów ludzi z róż-nymi typami niepełnosprawności, z drugiej natomiast może pełnić funkcję rehabilitacyjną i zapobiegać wadom i uszkodzeniom wtórnym, wynikają-cym z podstawowej niepełnosprawności (por. Majewicz, 2013). W lite-raturze przedmiotu podkreśla się, że brak lub niedostateczna stymulacja sfery ruchowej może prowadzić do „analfabetyzmu ruchowego”, którego konsekwencje odczuwane są przez całe życie i wpływają niekorzystnie na integrację i funkcjonowanie społeczne (Jeszka i in., 2000). W. Pilecka (2002) dostrzega, że sprawność motoryczna w okresie adolescencji jest jednym z istotnych składników samoświadomości, a deprywacja potrzeb rucho-wych może wywołać intensyfi kację napięcia, a w skrajnych przypadkach do-prowadzić do przykrych doznań bólowych i zaburzeń odczuwania w sferze sensorycznej. Ograniczenie ruchu lub unieruchomienie osoby sprowadza się bowiem do minimalizacji lub braku doświadczeń postrzegania siebie „jako źródła przyjemnej aktywności” (Pilecka, 2002, s. 119). Systematyczna aktywność ruchowa, jak i uprawianie sportu przyczyniają się ponadto do szybszej adaptacji społecznej, kształtując, a następnie rozwijając te cechy charakteru i postawy, które odpowiedzialne są za konstruktywne radzenie sobie w sytuacjach trudnych. Badacze zajmujący się problematyką resilien-ce zwracają uwagę, że wskaźnikiem prawidłowej adaptacji są tzw. zasoby wewnętrzne (przede wszystkim samoocena i poczucie efektywności wła-snych działań), dzięki którym osoba jest w stanie podjąć konfrontację z sy-tuacją trudną (Sikorska, 2016) i zachować zdrowie psychiczne w warunkach stresu, jakiego niewątpliwie doświadczają niepełnosprawni oraz przewlekle chorzy (Pilecka, 2014).
Uprawianie sportu przez osobę niepełnosprawną wiąże się niekie-dy z potrzebą przeorganizowania planów pozostałych członków rodziny, zwłaszcza jeśli w pobliżu miejsca zamieszkania brakuje stosownych
obiek-31
Wykluczenie społeczne osób z niepełnosprawnością w świetle współczesnych teorii i badań tów sportowych, a samodzielny dojazd wiąże się z dużym niebezpieczeń-stwem albo z barierami architektonicznymi czy komunikacyjnymi. Jeśli nie brak wytrwałości samemu niepełnosprawnemu, to często zaczyna jej brako-wać poszczególnym opiekunom. Aktywność ruchowa – także wtedy, gdy nie jest podejmowana systematycznie – integruje rodzinę, w której funkcjonuje dziecko lub dorosła osoba niepełnosprawna. Stwarzając okazję do wzajem-nego odkrywania swoich mocnych stron, ułatwia akceptację codziennych ograniczeń. Staje się jednocześnie przestrzenią relaksu i odreagowania na-gromadzonego stresu przez wszystkich członków rodziny, sprzyjając lepszej adaptacji i integracji całego systemu rodzinnego.
Podsumowanie
Sport wydaje się w doskonały sposób odzwierciedlać założenia fi lozofi i spo-łecznej akceptacji i równych szans dla wszystkich osób, niezależnie od ujaw-nianego przez nie uszkodzenia, niepełnosprawności czy odmienności neu-rologicznej. Jak zauważają bowiem zwolennicy normalizacji w podejściu do niepełnosprawności (Jaarsma, Welin, 2012), z perspektywy etycznej i spo-łecznej różnice w wyglądzie, odmienność w strukturze i sprawności mózgu czy funkcjonowaniu neurologicznym (dotyczy np. osób z autyzmem) nie mogą być bardziej istotne od różnic etnicznych, kulturowych czy rasowych. Tolerancja i akceptacja – same w sobie – nie zlikwidują trudności osób z niepełnosprawnością w relacjach społecznych czy komunikacji ani nie spo-wodują ich swobodnego – bez piętna posiadania defi cytu – funkcjonowania w środowisku społecznym.
Istotne w pokonaniu tego paradoksu wydaje się zrozumienie potencjal-nych przyczyn marginalizacji osób z niepełnosprawnością, przekroczenie tradycyjnego myślenia o uszkodzeniu oraz niepełnosprawności i adekwatne określenie przestrzeni normalizacji.
Ten postulat znakomicie oddają słowa J. Konarskiej:
Nie ma różnicy między potrzebami osób pełnosprawnych i niepełnospraw-nych, ale jest różnica w możliwościach i sposobach ich realizacji. Zdarza się, że niektóre potrzeby u osób z różnym rodzajem niepełnosprawności się nie wykształcają, ponieważ nie mogły być zrealizowane potrzeby, na których bazie tworzą się te nowe, niewykształcone. Tak zresztą dzieje się ze wszystkimi potrzebami u wszystkich ludzi, tyle tylko, że osoby niepełno-sprawne częściej doświadczają deprywacji potrzeb z racji niemożności ich realizacji albo niemożności ich rozbudzenia wskutek deprywacji bodźców, które wywołują te potrzeby (Konarska, 2012, s. 49).
32 Krzysztof Gerc
Bibliografi a
Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł, Poznań: Zysk i Spółka.
Allman D. (2013). The sociology of social inclusion, SAGE Open, January–March, s. 7.
Blecharz J. (2006). Psychologia we współczesnym sporcie – punkt wyjścia i możli-wości rozwoju, Przegląd Psychologiczny, t. 49, nr 4, s. 445–462.
Blecharz J. (2010). Psychologia sprawdza się (najlepiej) w praktyce. Praktyczna psychologia sportu, czyli jaka? – rozmowa z prof. J. Blecharzem, Sport Wyczy-nowy, nr 3, s. 171–180.
Błeszyńska K. (2001). Niepełnosprawność a struktura identyfi kacji społecznych, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Butkowska M. (2012). Nie bójmy się karate w pracy z dziećmi z wieloraką niepeł-nosprawnością, [w:] Wolska D., Mikrut A. (red.). Annales Universita s Paeda-gogicae Cracoviensis. Studia Paedagogica II, nr 108, Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP, s. 254–259.
Codol J.-P., Jarymowicz M., Kamińska-Feldman M., Szuster A. (1989). Asymmetry in es ma on of interpersonal distance and iden ty diff eren a on, European Journal of Social Psychology, vol. 19, s. 11–22.
Coser L.A. (1962). Some func ons of deviant behaviour and norma ve fl exibility, American Journal of Sociology, vol. 68, s. 172–181.
Crandall Ch. (2008). Ideologia i potoczne teorie piętna: usprawiedliwianie piętno-wania, [w:] Heatherton T.F., Kleck R.E., Hebl M.R., Hull J.G. (red.). Społeczna psychologia piętna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 126–145. Czyż A. (2013). Poczucie jakości życia osób z uszkodzonym narządem słuchu
w kontekście psychospołecznych wskaźników, [w:] Grochmal-Bach B., Alber-ska M., Grzebinoga A. (red.). Wspomaganie funkcjonowania psychospołecz-nego osób z niepełnosprawnością, Kraków: Akademia Igna anum, Wydaw-nictwo WAM, s. 225–303.
Dahrendorf R. (1967). Essays in the theory of society, Stanford: University Press. Gerc K. (2008). Niepełnosprawność powodem wykluczenia, [w:] Duda M., Gulla
B. (red.). Przeciw wykluczeniu społecznemu, Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT, s. 123–140.
Gerc K. (2014). Podmiotowe korelaty postaw pełnosprawnych studentów wobec osób z niepełnosprawnością fi zyczną, [w:] Piotrowski P., Smoter B., Gaczoł K. (red.). Wychowanie. Uwarunkowania, konteksty, narracje, Nowy Sącz: Wy-dawnictwo Naukowe PWSZ, s. 137–156.
Goff man E. (2005). Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Hawkins M. (1997). Social Darwinism in European and American thought, 1860– 1945: nature as model and nature as threat, Cambridge: Cambridge Univer-sity Press.
Heider F. (1988). The notebooks of Fritz Heider, vol. 4. Balance theory, Benesh--Weiner M. (red.), Munich: Psychologie Verlags Union.
33
Wykluczenie społeczne osób z niepełnosprawnością w świetle współczesnych teorii i badań Herrnstein R.J., Murray C. (1994). The bell curve: intelligence and class structure
an American life, New York: Free Press.
Jaarsma P., Welin S. (2012). Au sm as a natural human varia on: refl ec ons on the claims of the Neurodiversity Movement, Health Care Analysis, vol. 20 (1), s. 20–30.
Jeszka J., Kostrzewa-Tarnowska A., Człapka-Matyasik M., Reguła J. (2000). Sponta-niczna aktywność ruchowa młodzieży w wieku 12–14 lat oraz 15–17 lat, [w:] Kolarzyk E. (red.). Problemy wieku dojrzewania, cz. II: Prozdrowotny styl życia, Warszawa: Polskie Towarzystwo Higieniczne, s. 249–254.
Jost J.T., Banaji M.R. (1994). The role of stereotyping in system-jus fi ca on and the produc on of false consciousness, Bri sh Journal of Social Psychology, vol. 33, s. 1–27.
Konarska J. (2012). Formy wsparcia rehabilitacji osób z niesprawnością wzroko-wą, [w:] Grochmal-Bach B., Alberska M., Grzebinoga A. (red.). Wspomaganie funkcjonowania psychospołecznego osób z niepełnosprawnością, Kraków: Akademia Igna anum, Wydawnictwo WAM, s. 47–72.
Kowalik S. (2007). Psychologia rehabilitacji, Warszawa: Wydawnictwa Akademic-kie i Profesjonalne.
Kubiak H., Jakoniuk-Diallo A. (2011). Człowiek niepełnosprawny w otoczeniu spo-łecznym, Warszawa: Difi n.
Lerner M. (1980). The belief in a just in world: a fundamental delusion, New York: Plenum Press.
Locker D. (1983). Disability and disadvantage: the consequences of chronic ill-ness. London: Tavistock.
Majewicz P. (2008). Relacje interpersonalne młodzieży niepełnosprawnej rucho-wo – perspektywa obserwatora i aktora, [w:] Pilecka W., Bidziński K., Pietrz-kiewicz M. (red.). O poznawaniu siebie i świata przez dziecko ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kocha-nowskiego, s. 153–163.
Majewicz P. (2013). Wspomaganie rozwoju psychomotorycznego dzieci i mło-dzieży z niepełnosprawnością ruchową, [w:] Grochmal-Bach B., Alberska M., Grzebinoga A. (red.) Wspomaganie funkcjonowania psychospołecznego osób z niepełnosprawnością, Kraków: Akademia Igna anum, Wydawnictwo WAM, s. 113–135.
Malinowski B. (1967). Argonauci zachodniego Pacyfi ku, Warszawa: Wydawnic-two PWN.
Małek A. (2015). W poszukiwaniu strategii zapobiegających szkolnemu wyklucze-niu uczniów z Zespołem Toure e’a, [w:] Komorowska-Zielony A., Szkudlarek T. (red.). Różnice. Edukacja. Inkluzja, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, s. 279–286.
Marchwacka M.A. (2015). Edukacja i zdrowie a nierówności społeczne wśród młodzieży w Niemczech, [w:] Komorowska-Zielony A., Szkudlarek T. (red.). Różnice. Edukacja. Inkluzja, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskie-go, s. 287–294.
34 Krzysztof Gerc Merton R. (1977). Członkowie grupy i outsiderzy. Rozdział z socjologii wiedzy, [w:]
Szacki J. (red.). Czy kryzys socjologii?, Warszawa: Czytelnik, s. 407.
Neuberg S.L., Smith D.M., Asher T. (2008). Dlaczego ludzie piętnują: w stronę po-dejścia biokulturowego, [w:] Społeczna psychologia piętna, Warszawa: Wy-dawnictwo Naukowe PWN, s. 49–73.
Nowakowska L. (2009). Doświadczenie niepełnosprawności w świetle teorii styg-matyzacji, [w:] Janowski K., Cudo A. (red.). Człowiek chory – aspekty biopsy-chospołeczne, t. 2, Lublin: Centrum Psychoedukacji i Pomocy Psychologicznej, s. 273–282.
Phelan J.C., Link B.G., Dovidio J.F. (2008). S gma and prejudice: one animal or two?, Social Science and Medicine, vol. 67, s. 358–367.
Pilecka W. (2002). Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Pro-blemy psychologiczne, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pilecka W. (2014). Resilience as a chance of developmental success for a child
with a chronic illness, [w:] Ostrowski T.M., Sikorska I. (red.). Health and Resi-lience, Kraków: Jagiellonian University Press, s. 141–156.
Ryan W. (1971). Blaming the vic m, New York: Vintage.
Schulze B., Angermeyer M.C. (2003). Subjec ve experiences of s gma, Social Science and Medicine, vol. 56, s. 299–312.
Sikorska I. (2016). Odporność psychiczna w okresie dzieciństwa, Kraków: Wydaw-nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Smogorzewska J., Szumski G. (2015). Rozwijanie kompetencji społecznych dzieci przedszkolnych. Teoria. Metodyka. Efekty, Warszawa: Wydawnictwo PWN. Stuber J., Galea S., Link G.B. (2008). Smoking and the emergence of a s gma zed
social status, Social Science and Medicine, vol. 67, s. 351–357.
Sztompka P. (2007). Zaufanie. Fundament społeczeństwa, Kraków: Wydawnictwo Znak.
Sztompka P. (2016). Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Kraków: Wydawnictwo Znak.
Świtaj P. (2010). Piętno społeczne związane z chorobą i niepełnosprawnością – typy, wymiary, geneza, funkcje, [w:] Zasępa E. (red.). Choroba, niepełnospraw-ność cierpienie oraz postawy wobec nich – w teorii i w badaniach, Warszawa: Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, s. 313–342.
Thomas K.R., Chan F. (2000). On becoming a rehabilita on psychologist: many roads lead to Rome. Rehabilita on Psychology, vol. 45, s. 65–73.
Thomas D.F., Rosenthal D. (2004). An introduc on to interna onal perspec ves in rehabilita on psychology research, Rehabilita on Psychology, vol. 49, s. 3–4. Weigl B. (2000). Stereotypy i uprzedzenia, [w:] Strelau J. (red.). Psychologia. Pod-ręcznik akademicki, t. 3, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 203–224.
Weiner B. (1995). Judgments of responsibility, New York: Guilford Press.
Wirth L. (1945). The problem of minority groups, [w:] Linton R. (red.), The Science of Man in the World Crisis, New York: Columbia University, s. 347–372.
35
Wykluczenie społeczne osób z niepełnosprawnością w świetle współczesnych teorii i badań Wojciechowski F. (2007). Niepełnosprawność. Rodzina. Dorastanie, Warszawa:
Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Woźniak Z. (2007). Teoretyczne podstawy badań nad aktywnością zawodową osób z ograniczona sprawnością, [w:] Brzezińska A., Woźniak Z., Maj K. (red.). Osoby z ograniczoną sprawnością na rynku pracy, Warszawa: Wydawnictwo SWPS „Academica”, s. 33–50.
Zawiślak A. (2011). Jakość życia osób dorosłych z niepełnosprawnością intelektu-alną, Warszawa: Difi n.