Alternatywne programy resocjalizacji na przykładzie diversion i mediacji

Coraz powszechniej wypowiadane są opinie, że dotychczasowe metody oddziaływania na osoby popełniające przestępstwa nie przynoszą oczeki-wanych rezultatów⁷⁷. W związku z tym ciągle poszukuje się nowych roz-wiązań. Jednym z nich są działania mające na celu „wyprowadzenie” nielet-niego z gestii wymiaru sprawiedliwości i „skierowanie go na inną drogę”⁷⁸, w tym przypadku do alternatywnego programu naprawczego, określanego terminem diversion⁷⁹. Metoda ta stanowi próbę odchodzenia od stosowania kary pozbawienia wolności i zastąpienia jej nieizolacyjnymi sposobami re-akcji na czyn przestępczy⁸⁰. Program diversion ma doprowadzić do resocja-lizacji i readaptacji społecznej nieletnich. Celem tego programu jest:

— uniknięcie stygmatyzacji nieletniego wskutek kontaktów z wymiarem sprawiedliwości i pobytu w placówce wychowawczej lub resocjaliza-cyjnej,

— stworzenie lepszych możliwości korekcyjnego oddziaływania na nielet-niego w środowisku otwartym,

— koordynacja pracy różnych służb społecznych, których działalność może w sposób pośredni lub bezpośredni zwiększyć efektywność reso-cjalizacji, w tym szczególnie społecznej readaptacji nieletniego,

wa, Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizacyjnego 2000, s. 92—93.

76 Z. Ostrihanska, D. Wójcik: Zasady odpowiedzialności…, s. 208.

77 J. Malec: Poglądy społeczeństwa…, s. 5.

78 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: Kryminologia…, s. 485.

79 J. Utrat -Milecki: „Diversion” (wprowadzenie) w polskim modelu postępowania w sprawach nieletnich. „Opieka — Wychowanie — Terapia” 1996, nr 4, s. 12.

80 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: Kryminologia…, s. 485.

— tworzenie warunków do społecznej akceptacji nieletniego, w tym dzia-łań o charakterze pojednawczym (postępowanie mediacyjne), towarzy-szenie nieletniemu w naturalnym przejściu z programu naprawczego do samodzielnego pełnienia ról społecznych,

— zmniejszanie powrotności nieletnich do społecznie nieaprobowanych zachowań, w tym zachowań przestępczych, a co za tym idzie — wzmac-nianie porządku publicznego i poczucia bezpieczeństwa społeczności lokalnej⁸¹.

Zdaniem Marianny Korcyl -Wolskiej, w polskim systemie postępowa-nia z nieletnimi nie stosuje się diversion⁸². Jednakże przepisy ustawy za-wierają pewne elementy, które można uznać za zbliżone do diversion. Są to następujące rozwiązania:

a) możliwość umorzenia przez sąd rodzinny sprawy nieletniego bez sto-sowania środków, jeżeli okoliczności sprawy nie dają podstawy, by je wszcząć lub kontynuować, albo gdy orzeczenie środków wychowaw-czych lub poprawwychowaw-czych nie jest celowe, w szczególności ze względu na orzeczone już środki w innej sprawie (art. 21 § 2 u.p.n.),

b) możliwość przekazania sprawy nieletniego przez sędziów szkole, do której on uczęszcza, lub organizacji społecznej, do której należy, jeżeli sędzia uzna, że środki oddziaływania wychowawczego, jakimi dyspo-nuje (rozporządza) szkoła lub organizacja, są wystarczające (art. 42 § 4 u.p.n.),

c) możliwość skierowania sprawy nieletniego (w każdym stadium postępo-wania) przez sąd rodzinny oraz z inicjatywy lub za zgodą pokrzywdzo-nego do instytucji bądź osoby godnej zaufania w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego, które uwzględnia, orzekając w sprawie nieletniego (art. 3a § 2 u.p.n.).

Artykuły 21 § 2, 6 pkt 4, 42 § 4 u.p.n. precyzują rozwiązania mogące stanowić podstawę prawną wprowadzenia nieletniego do alternatywnego programu resocjalizacji⁸³. Ponieważ celem reakcji na przestępstwa nielet-nich jest ułatwienie im reintegracji ze społeczeństwem i podjęcia przez nich konstruktywnych w nim ról, zaleca się stosowanie diversion, czyli powstrzymywanie się przed kierowaniem sprawy nieletniego do postę-powania sądowego i podejmowanie przez policję czy prokuraturę — za uprzednią zgodą nieletniego lub jego rodziców — decyzji o skierowaniu sprawy do postępowania alternatywnego⁸⁴.

81 J. Utrat -Milecki: „Diversion” (wprowadzenie)…, s. 12.

82 M. Korcyl -Wolska: Postępowanie w sprawach nieletnich…, s. 228—229; A. Gaber-le, M. Korcyl -Wolska: Komentarz do ustawy…, s. 29—32.

83 A. Nowak: Zapobieganie demoralizacji…, s. 95.

84 Z. Ostrihanska, D. Wójcik: Zasady odpowiedzialności…, s. 212.

W związku z ostrą krytyką instytucji prowadzących resocjalizację w warunkach zamkniętych (izolacji) próbuje się opracować takie metody, które przy zmniejszonym nakładzie materialnym przyniosłyby pożądany efekt. Jednocześnie zakłada się, że miałyby one odnosić się nie tylko do sprawcy, ale i do ofiary oraz całego społeczeństwa. Spośród licznych dróg wiodących do poprawy efektywności oddziaływania resocjalizacyjnego należy wymienić procedurę mediacyjną⁸⁵. Do tworzenia tego typu roz-wiązań zachęcają dokumenty międzynarodowe⁸⁶, takie jak np. Wskazania Rijadskie odnośnie do postępowania z nieletnimi, Reguły Bijinskie doty-czące wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich, Konwencja ONZ o pra-wach dziecka czy też Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci.

W opinii Barbary Czarneckiej -Dzialuk i Dobrochny Wójcik mediacja jest wyrazem odmiennego spojrzenia na przestępczość, a tym samym jest po-szukiwaniem nowych sposobów reakcji na nią. Jest to tzw. reakcja na-prawcza. Zakłada ona uwzględnienie i zabezpieczenie interesów i potrzeb ofiary, stawiając ją w korzystniejszej niż dotychczas sytuacji w toczącym się procesie. Sprawcy natomiast proponuje nowe perspektywy aktywnego uczestnictwa i przyjęcia na siebie odpowiedzialności za dokonane prze-stępstwo⁸⁷. Istotą i celem programu mediacji jako alternatywnej formy od-działywania resocjalizacyjnego jest ugoda, pojednanie między pokrzyw-dzonym a sprawcą przestępstwa, osiągnięte w wyniku negocjacji stron za pośrednictwem mediatora (bezstronnego obserwatora) w trakcie spotkania

„twarzą w twarz”. Strony biorące udział w programie mediacyjnym powin-ny mieć możliwość otwartego wyrażania swoich uczuć oraz dobrowolnego uzgadniania sposobu naprawienia bądź zrekompensowania wyrządzonej przez sprawcę szkody czy też krzywdy. Rozpowszechnianie sprawiedli-wości naprawczej przynosi wiele różnorodnych korzyści nie tylko ofierze i sprawcy, ale także wymiarowi sprawiedliwości i całemu społeczeństwu⁸⁸. Ofiara może otrzymać zadośćuczynienie (finansowe, rzeczowe, usługowe, moralne i psychiczne), poczuć się usatysfakcjonowana z czynnego udziału

85 Z. Piechowiak: Wybrane problemy praktyki mediacji pomiędzy sprawcą i ofiarą prze‑

stępstwa (w świetle Seminarium Rady Europy, Barcelona, 12—14 lipca 1995 r.). „Opieka — Wychowanie — Terapia” 1996, nr 4, s. 44.

86 Dokumenty te są zebrane w pracy: A. Gaberle, M. Korcyl -Wolska: Komentarz do ustawy…, s. 424—491.

87 B. Czarnecka -Dzialuk, D. Wójcik: Mediacja w sprawach nieletnich w świetle teorii i badań. Warszawa, Instytut Nauk Prawnych PAN 2001, s. 7.

88 Referat wygłoszony przez D. Wójcik na temat: „Mediacja między nieletnim sprawcą czynu karalnego a osobą pokrzywdzoną. Wybrane problemy prawne i psychologiczne” pod-czas IX Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu „Zastosowanie psychologii klinicznej w praktyce sądowej”. Konferencję tę, poświęconą uwarunkowaniom, genezie, motywom przestępczości nieletnich, zorganizował Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Ślą-skiego w Katowicach, w dniach 9—11 grudnia 2002 roku.

w procesie (przedstawia własną propozycję zadośćuczynienia, współdecy-duje o wysokości i formie rekompensaty, co dodatkowo eliminuje zjawisko wtórnej wiktymizacji). Może również uzyskać istotne dla siebie informacje o motywach działania sprawcy, a tym samym pogłębić zrozumienie dru-giego człowieka — przestępcy, którego czyn przestępczy niejednokrotnie bywa wynikiem splotu dramatycznej sytuacji rodzinnej, społecznej czy też uwarunkowań genetycznych. Ofiara może uświadomić sprawcy roz-miary doznanej krzywdy lub szkody, odreagować wywołane nią emocje (i co się z tym wiąże — uniknąć potraumatycznych, pourazowych skut-ków strachu i stresu), a także pozbyć się obaw i lęku przed przestępczością, zracjonalizować strach oraz wybaczyć sprawcy doznane od niego krzyw-dy. Sprawca z kolei może liczyć na uniknięcie surowszej sankcji, a przy tym stygmatyzacji, ma możliwość zrozumienia konsekwencji swego czy-nu, uznania konieczności naprawienia jego skutków oraz moralnego za-dośćuczynienia ofierze. W mediacji chodzi też o wywołanie mechanizmu podobieństwa, rodzącego w jednostce (sprawcy) uczucie sympatii do oso-by, u której dostrzega podobne cechy. Podczas konfrontacji sprawca patrzy poszkodowanemu w oczy i na kolejnym jej etapie zobaczy w nim kogoś skrzywdzonego, cierpiącego — konkretnego człowieka, a nie bezimienną ofiarę⁸⁹. Kontakt ze słabo znaną dotychczas ofiarą bywa dla sprawcy sil-nym przeżyciem emocjonalsil-nym, mogącym pozytywnie wpłynąć na jego dalsze życie.

W szerszym wymiarze propagowanie mediacji prowadzi do poprawy komunikacji społecznej, zwiększenia tolerancji ludzi wobec siebie, sprzyja edukacji prawnej, przekształcaniu postaw (reakcji) społeczeństwa wobec sprawców przestępstw, uaktywnia społeczeństwo i włącza je w działa-nia o charakterze profilaktyczno -resocjalizacyjnym. Ponadto wpływa na wzrost poczucia bezpieczeństwa wśród społeczeństwa. Stosowanie proce-dury mediacyjnej — w dłuższym czasie — może prowadzić do odciążenia wymiaru sprawiedliwości, tj. m.in. do zmniejszenia liczby spraw doty-czących przestępstw o niskiej szkodliwości społecznej, spraw cywilnych o odszkodowania za wyrządzone szkody wskutek przestępstwa, spraw na-dających się do mediacji. Tym samym sądy będą mogły koncentrować się na poważniejszych sprawach, a dodatkowo obniżą się koszty funkcjono-wania całego systemu (np. brak konieczności angażofunkcjono-wania obrońcy, po-woływania świadków). Postępowanie mediacyjne pozwala zaoszczędzić czas, ponieważ skraca przedział czasowy między popełnieniem przestęp-stwa a rozwiązaniem wynikłego z tego konfliktu oraz doprowadza do szybkiego naprawienia szkód. Ma to swoje dalsze pozytywne skutki,

mia-89 I. Klonowska: Mediacja — skuteczne rozwiązanie? „Opieka — Wychowanie —Tera-pia” 2001, nr 4, s. 33—34.

5 Nieletni…

nowicie może odbudowywać przekonanie wśród obywateli o skuteczno-ści prawa i poprawiać niezbyt korzystny wizerunek sądownictwa. Media-cja sprzyja wzrostowi zaufania społeczeństwa do działań wymiaru spra-wiedliwości⁹⁰.

W polskim prawie koncepcja sprawiedliwości naprawczej znalazła od-zwierciedlenie w znowelizowanej Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich z 15 września 2000 r. (Dz.U. nr 91, poz. 1010) oraz we wprowa-dzonych przez Kodeks karny i Kodeks postępowania karnego z 1997 roku nowych instytucjach o charakterze naprawczym, w tym m.in. w procedu-rze mediacji. W opinii prawników powołanie instytucji mediacji w postę-powaniu w sprawach nieletnich ma na celu:

— doprowadzenie do zadośćuczynienia pokrzywdzonemu przez nieletnie-go strat materialnych bądź szkód moralnych (przeprosiny, odpowiedzial-ność finansowa, praca na rzecz ofiary czy też społeczności lokalnej),

— wychowawcze oddziaływanie na nieletniego,

— zażegnanie konfliktu między pokrzywdzonym a nieletnim⁹¹.

Bez wątpienia idea mediacji w pełni odpowiada celom polskiego sys-temu odpowiedzialności nieletnich. Cele te ujęte są w zapisach Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Chodzi o zasadę kierowania się dobrem nieletniego, z uwzględnieniem także interesu społecznego, o do-minację celów wychowawczych, indywidualizację oraz celowość stosowa-nia wobec nieletnich środków wychowawczych i poprawczych. Mediacja koreluje z art. 65 u.p.n., który stanowi, że celem stosowania środków wychowawczych i poprawczych jest ukształtowanie nieletnich na świa-domych i uczciwych obywateli oraz wykształcenie w nich poczucia odpo-wiedzialności⁹².

Wielu autorów podkreśla aspekt wychowawczy mediacji, gdyż w wy-niku spotkania sprawcy z ofiarą „twarzą w twarz” humanizuje się kon-flikt, redukują się napięcia emocjonalne pomiędzy stronami. Modyfikacji ulegają pewne mity i stereotypowe opinie, przekonania sprawcy na temat

90 B. Czarnecka -Dzialuk, D. Wójcik: Mediacja w sprawach nieletnich…, s. 8; zob.

też: S. Pieckowski: Mediacja w sprawach cywilnych. Warszawa, Centrum Doradztwa i In-formacji Difin 2006, s. 14; A. Rękas: Mediacja w polskim prawie karnym. Warszawa, Mini-sterstwo Sprawiedliwości 2004; A. Zienkiewicz: Studium mediacji. Od teorii ku praktyce.

Warszawa, Centrum Doradztwa i Informacji Difin 2007, s. 150—156.

91 Szerzej na ten temat zob.: M. Korcyl -Wolska: Postępowanie w sprawach nieletnich…, s. 229; A. Nowak: Mediacja między nieletnim a ofiarą — alternatywą wobec środków tradycyj‑

nych. W: Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży — zagrożenia cywilizacyjne w aspektach: pedago‑

gicznym, instytucjonalnym i legislacyjnym. Red. E. Krzyżak -Szymańska, A. Szymański.

Mysłowice, Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej 2005; A. Nowak:

Mediacja w postępowaniu z nieletnimi. „Chowanna” 2006, T. 2.

92 B. Czarnecka -Dzialuk, D. Wójcik: Mediacja w sprawach nieletnich…, s. 53.

ofiary, i odwrotnie⁹³. Zgodnie z nową koncepcją Kodeksu nieletnich⁹⁴ po-stępowanie mediacyjne, oprócz oddziaływania wychowawczego, powinno także zapewnić pokrzywdzonemu zadośćuczynienie moralne, materialne za doznaną krzywdę oraz doprowadzić do pojednania między pokrzyw-dzonym a nieletnim. Zdaniem Grzegorza Harasimiaka, „mediacja ma peł-nić rolę środka alternatywnego. Jej istota wyraża się w dążeniu do tego, aby strony, czyli sprawca i pokrzywdzony, próbowały rozwiązać problem wynikły z faktu popełnienia czynu zabronionego. Efektem tego proce-su powinno być dojście między nimi do ugody. Z jednej strony powinna ona dawać poczucie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; z drugiej mieć aspekt wychowawczy — uświadomić sprawcy odpowiedzialność za wyrzą-dzoną krzywdę oraz włączyć go czynnie w proces jej naprawy”⁹⁵. Postępo-waniem mediacyjnym należy objąć osoby o niskim stopniu zaawansowa-nia demoralizacji, obciążone czynami o mniejszej szkodliwości społecznej (np. zastraszanie, wyłudzanie pieniędzy od młodszych kolegów) oraz ta-kimi, które rozpatrywać można raczej w aspekcie moralnym. Istotne jest również to, czy nieletni uczy się lub pracuje, wykazuje krytyczny stosunek do popełnionego czynu, ma poczucie winy, buduje realne plany życiowe, dalej — czy dopuścił się czynu pod wpływem nacisku osób trzecich (np.

grupy rówieśniczej), czy wykazuje obawę przed umieszczeniem w zakła-dzie poprawczym, czy rodzina nieletniego nie usprawiedliwia jego postę-powania, a także czy rodzice dają rękojmię należytego sprawowania dal-szej władzy rodzicielskiej nad nim⁹⁶.

W rozumieniu prawników reakcja na popełnienie czynu karalnego przez nieletniego powinna mieć charakter symboliczny, a nie represyjny, stąd też koncepcja teoretyczna sprawiedliwości naprawczej oraz sposoby jej reakcji na przestępstwo zasadniczo różnią się od dotychczasowych mo-deli sprawiedliwości⁹⁷.

Model retrybutywny, zwany również jurydycznym, nastawiony jest przede wszystkim na wymierzenie sprawcy kary — sprawiedliwej odpła-ty. Model wychowawczy, zwany modelem resocjalizacji lub rehabilitacji czy też opiekuńczym, koncentruje się na oddziaływaniu na osobę sprawcy prze-stępstwa i poprawie jego zachowania (postawy). Zwolennicy tego mode-lu zakładają, że predykatorem popełnienia przestępstwa jest rodzina czy

— szerzej — społeczeństwo, stąd też należy takiej jednostce pomóc. Z kolei

93 Tamże, s. 17.

94 Art. 9 § 5 projektu Kodeksu nieletnich.

95 G. Harasimiak: Demoralizacja…, s. 97.

96 Z. Piechowiak: Regulacja sytuacji prawnej i społeczno ‑wychowawczej nieletniego a pojednanie pomiędzy sprawcą i ofiarą czynu karalnego. „Opieka — Wychowanie — Terapia”

1995, nr 2, s. 16.

97 B. Czarnecka -Dzialuk: Nieletni sprawcy…, s. 187.

5*

zgodnie z modelem sprawiedliwości naprawczej środek naprawczy ma dzia-łać uzdrawiająco, a nie karząco (unikanie dezintegrujących kar). Nowym elementem jest włączenie ofiary do postępowania i spowodowanie zaspoko-jenia jej potrzeb (oczekiwań). Uwzględniona zostaje relacja: ofiara — spraw-ca, mogąca doprowadzić do rozwiązania konfliktu, oraz interes publiczny (kontrola zapewniająca ład i spokój). W modelu tym potrzeby i interesy ofiary są priorytetowe.

Tabela 6 Modele wymiaru sprawiedliwości

Kategorie analizy

Model

retrybutywny wychowawczy

(resocjalizacyjny) naprawczy (kompensacyjny)

Punkt wyjścia przestępstwo osoba sprawcy szkoda Środki wyrządzenie

dolegli-wości oddziaływanie na

osobę zobowiązanie do

naprawienia szkody

Cele równowaga

prawno-moralna

utylitaryzm/konfor-mizm wyrównanie szkody

Pozycja ofiary drugorzędna drugorzędna centralna

Kryteria oceny sprawiedliwa odpłata poprawne

zachowa-nie satysfakcja stron

Kontekst społeczny siła państwa państwo opiekuńcze państwo uczące od-powiedzialności

Źródło: B. Czarnecka -Dzialuk, D. Wójcik: Mediacja w sprawach nieletnich…, s. 18; za: L. Walgrave: Beyond Reha‑

bilitation. In Search of Constructive Alternative in the Judical Response to Juvenile Crime. „European Journal on Criminal Policy and Research” 1994, vol. 2, no. 2, s. 65.

Wyniki badań nad punitywnymi postawami społeczeństwa wobec przestępczości i jej sprawców są niejednolite, gdyż oprócz danych wska-zujących na postawy represyjne przytacza się też takie, z których wyni-ka, że respondenci są skłonni akceptować stosowanie wobec niektórych przestępców, pod pewnymi warunkami, środków bardziej permisywnych

— nieizolujących od społeczeństwa. Jednocześnie zwolennicy modelu per-misywnego podkreślają konieczność sprawowania nad sprawcami przeby-wającymi na wolności ścisłej kontroli oraz zobowiązania ich do zadość-uczynienia ofierze przestępstwa⁹⁸.

Z przyjętych w krajach zachodnioeuropejskich założeń organizowania procesu mediacyjnego wynika m.in., że:

— pokrzywdzonemu dzięki mediacji umożliwia się szybkie uzyskanie sa-tysfakcjonującego zadośćuczynienia, którego nie mógłby dochodzić w postępowaniu sądowym,

98 B. Czarnecka -Dzialuk, D. Wójcik: Mediacja w sprawach nieletnich…, s. 47.

— sprawcy, zwłaszcza nieletniemu, program mediacji pozwala uniknąć poddania się tradycyjnym środkom oddziaływania, z nieuniknionymi negatywnymi konsekwencjami,

— każdemu sprawcy konfrontacja z ofiarą „twarzą w twarz” umożliwia pełniejsze zrozumienie skutków swego przestępczego postępowania, powzięcie postanowienia o zadośćuczynieniu i wyrównaniu wspólnie uzgodnionej wysokości szkody, przeproszeniu ofiary itp.⁹⁹

Wypracowanie skutecznego systemu ograniczania przestępczości sta-nowi niezbędny warunek rozwoju młodzieży zgodnie z uniwersalnymi wartościami moralnymi oraz kluczowy element intencjonalnych działań, wspierających budowanie struktur społecznych zgodnie z wzorami społe-czeństwa demokratycznego. Konieczność innowacji w całokształcie postę-powania z nieletnimi wydaje się oczywista choćby ze względu na istnie-jące tendencje we współczesnej przestępczości. A są to zmiany o charak-terze ilościowym i jakościowym: stały wzrost, pojawianie się nowych ro-dzajów przestępstw, często związanych z różnymi patologiami i zaburze-niami w zachowaniu, wykorzystywanie w aktach przestępczości potencja-łu intelektualnego i technicznego, instrumentalne traktowanie ludzkiego życia w sytuacji, gdy pojawia się możliwość osiągnięcia korzyści material-nej, oraz nasycenie aktów przestępczych elementami otwartej przemocy, bezwzględnej i niekontrolowanej agresji¹⁰⁰.