Podstawy metodologii badań własnych
5. Elementy instrumentalne: Czy i jaki jest związek reakcji na zjawisko przestępczości z wykonywaniem określonych czynności
3.4. Próba badawcza, przebieg i teren badań
Do wyselekcjonowania próby zastosowałam dobór celowy i losowy.
W przypadku doboru celowego posłużyłam się próbą ekspercką (wybór kil-ku ekspertów), natomiast w przypadkil-ku doboru losowego — warstwowym doborem próby. Warstwowy dobór próby stosuje się wtedy, gdy populacja jest niejednorodna i wyraźnie zróżnicowana. Polega on na wyodrębnie-niu w niej względnie rozłącznych i wyczerpujących podgrup, nazywanych warstwami, dzięki czemu unika się zniekształceń wskutek dobierania próby do badań z populacji nadmiernie zróżnicowanej4. Przy dzieleniu populacji na homogeniczne warstwy ważne jest, aby kryterium podziału pozostawało w związku z badanymi zmiennymi. Ponadto przyjmuje się, iż kryteria podziału nie powinny prowadzić do pobrania zbyt wielu prób5. Dlatego cechami warstwującymi są powiązane z badaną cechą zmienne, np. cechy demograficzne, społeczne. Istotna w zastosowaniu schematu lo-sowania warstwowego jest alokacja próby, rozumiana jako rozmieszczenie elementów próby w poszczególnych warstwach6. W przyjętym tu postępo-waniu badawczym zastosowałam alokację równomierną, polegającą na lo-sowaniu z każdej warstwy populacji tej samej liczby elementów do próby, niezależnie od wielkości warstw7.
Do każdej z badanych grup, zróżnicowanych pod względem cech funkcjonalno -instytucjonalnych, zastosowałam inne metody i techniki doboru próby:
— kadra pedagogiczna (wychowawcy, pedagodzy, psycholodzy, nauczycie-le, dyrektorzy) wszystkich zakładów poprawczych i schronisk dla nielet-nich (określonych w rozporządzeniu MS z dnia 17 października 2001 r.
w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, Dz.U. nr 124, poz. 1359 z późn. zm.) — w tym przypadku zastosowałam narzę-dzie badawcze do całej populacji generalnej, licząc na uzyskanie co naj-mniej 5% próby gwarantującej jej reprezentatywność8,
— wizytatorzy Wydziału Wykonywania Orzeczeń Rodzinnych i Nielet-nich w Departamencie Wykonywania Orzeczeń i Probacji Minister-stwa Sprawiedliwości, sprawujący zwierzchni nadzór administracyjny
4 Ch. Frankfort -Nachmias, D. Nachmias: Metody badawcze w naukach społecznych.
Poznań, Wydawnictwo Zysk i S -ka 2001, s. 165; M. Łobocki: Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Wyd. 5. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2006, s. 176.
5 Ch. Frankfort -Nachmias, D. Nachmias: Metody badawcze…, s. 203.
6 M. Szreder: Metody i techniki sondażowych badań opinii. Warszawa, PWE 2004, s. 79.
7 Tamże, s. 81.
8 Ch. Frankfort -Nachmias, D. Nachmias: Metody badawcze…, s. 208.
i pedagogiczny nad zakładami poprawczymi i schroniskami dla nielet-nich, oraz dyrektorzy wybranych placówek — próba celowa nazywana przez Chavę i Davida Nachmiasów „próbą ekspercką”9,
— studenci studiów stacjonarnych i zaocznych kierunku: pedagogika, ze specjalnością: resocjalizacja z profilaktyką społeczną — losowanie warstwowe o alokacji równomiernej, z uwzględnieniem takich cech zmiennych, jak płeć, tryb studiów, rok studiów10.
Badaniami objętych zostało łącznie 537 osób — przedstawicieli nastę-pujących środowisk:
— zinstytucjonalizowanego wychowania resocjalizacyjnego (kadra peda-gogiczna z wszystkich zakładów poprawczych i schronisk dla nielet-nich w Polsce — 410 z 1102 zatrudnionych osób, co stanowiło próbę reprezentatywną pracowników pedagogicznych wymienionych placó-wek),
— wizytatorów Wydziału Wykonywania Orzeczeń Rodzinnych i Nielet-nich Departamentu Wykonywania Orzeczeń i Probacji Ministerstwa Sprawiedliwości, sprawujących zwierzchni nadzór administracyjny i pedagogiczny Ministra Sprawiedliwości nad placówkami resocjali-zacyjnymi, którzy z racji swych funkcji i obowiązków oraz posiada-nych kompetencji w tego typu działaniach wyznaczają ogólne ramy systemu resocjalizacji — 4 z 7 osób pracujących w wymienionej in-stytucji,
— dyrektorów zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich na tere-nie województwa śląskiego (3 osoby),
— studentów kierunku: pedagogika, specjalność: resocjalizacja z profi-laktyką społeczną, Uniwersytetu Śląskiego, tj. osób z racji obranego kierunku studiów noszących się z zamiarem podjęcia pracy z tego typu młodzieżą — łącznie 120 osób.
Program badawczy realizowany był przez dwa lata, tj. od kwietnia 2005 do czerwca 2007 roku. W tym też czasie:
— uzyskałam zgodę Dyrektora Departamentu Wykonywania Orzeczeń i Probacji Ministerstwa Sprawiedliwości w Warszawie na podjęcie
9 Tamże, s. 165. Zob. też: M. Łobocki: Wprowadzenie…, s. 199.
10 W tym przypadku do określenia próby z populacji generalnej studentów kierunku pe-dagogika, specjalność: resocjalizacja z profilaktyką społeczną, Uniwersytetu Śląskiego w Ka-towicach wzięto pod uwagę trzy próby, tj. wyodrębnione ze względu na płeć (dwie kategorie), wyodrębnione ze względu na tryb studiowania (dwie kategorie), wyodrębnione ze względu na rok studiów (trzy kategorie: III, IV i V rok, ponieważ na tych latach jest specjalność:
resocjalizacja z profilaktyką społeczną; dwa pierwsze lata studiów mają charakter ogólny).
Wobec tego liczba prób, które wylosowano do badania, wyniosła 2 x 2 x 3 = 12. Ponieważ ze statystycznego punktu widzenia liczba osób w każdej komórce nie może być mniejsza niż 10, to do liczby 12 dodano 0 (zero), co dało liczbę 120 studentów. (Zob. Ch. -Nachmias, D. Nachmias: Metody badawcze…, s. 203).
dań naukowych w zakładach poprawczych i schroniskach dla nielet-nich oraz na przeprowadzenie wywiadów z wizytatorami nadzoru pe-dagogicznego i zwierzchniego Ministra Sprawiedliwości;
— otrzymałam informacje od Dyrektora Departamentu Budżetu i Mająt-ku Skarbu Państwa Ministerstwa Sprawiedliwości w Warszawie doty-czące stanu zatrudnienia pracowników pedagogicznych w wymienio-nych placówkach;
— uzyskałam zgodę dyrektorów na przeprowadzenie badań w poszcze-gólnych placówkach;
— rozesłałam kwestionariusz ankiety;
— przeprowadziłam wywiady z wizytatorami Wydziału Wykonywania Orzeczeń Rodzinnych i Nieletnich Departamentu Wykonywania Orze-czeń i Probacji Ministerstwa Sprawiedliwości w Warszawie oraz z wy-branymi dyrektorami zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich.
Według informacji otrzymanej z Departamentu Budżetu i Majątku Skar-bu Państwa Ministerstwa Sprawiedliwości w Warszawie na dzień 31 grudnia 2004 r. w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich zatrudnio-nych było łącznie 1102 pracowników pedagogiczzatrudnio-nych. Liczba ta została po-dzielona przez liczbę placówek (44 zakłady i schroniska, licząc osobno rów-nież te, które zlokalizowane są w jednym budynku — zakłady poprawcze wraz z grupami schroniskowymi), co dało liczbę 25, którą przyjęłam za śred-nią kadry pedagogicznej zatrudnionej w każdej placówce, a tym samym za liczbę kwestionariuszy ankiety, rozesłanych do wszystkich zakładów popraw-czych i schronisk dla nieletnich współcześnie funkcjonujących w Polsce11.
W sumie zwrócono 410 kwestionariuszy z 25 ośrodków. Stanowiło to ponad 1/3 (37,2%) próby generalnej, jeśli za jednostkę analizy przyjmie się osobę — pracownika pedagogicznego placówki, oraz prawie 3/4 (71,4%) zakładanej próby, jeśli za jednostkę analizy przyjmie się placówkę resocja-lizacyjną.
11 Zgodnie z zarządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2004 r. w spra-wie utworzenia schronisk dla nieletnich i zakładów poprawczych oraz określenia ich rodza-jów i limitów miejsc, w Polsce funkcjonują schroniska dla nieletnich (9), zakłady poprawcze (17), zakłady poprawcze wraz ze schroniskami dla nieletnich (9). Łącznie jest 35 placówek.
Zob. Dziennik Urzędowy MS z dnia 11 października 2004 r., nr 6, poz. 20. Aktem prawnym z dnia 20 lipca 2009 r. Minister Sprawiedliwości zmienił dotychczasowe rozporządzenie z dnia 17 października 2001 r. w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich.
Do systemu prawnego wprowadzono nowy rodzaj zakładu poprawczego — zakład readapta-cyjny. Zob. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 października 2001 r. w spra-wie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich (Dz.U. 2001, nr 124, poz. 1359). Roz-porządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 20 lipca 2009 r. zmieniające rozRoz-porządzenie w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich (Dz.U. 2009, nr 119, poz. 996).
Do dnia 12 kwietnia 2010 r. żaden z dotychczasowych zakładów poprawczych nie został przekształcony ani nie powstała tego rodzaju placówka.
Tabela 7 Zestawienie badanych placówek
Lp. Nazwa placówki Liczba zwróconych
wypełnionych kwestionariuszy
Procentowy udział w próbie (N = 410)
1. SdN w Chojnicach 23 5,6
2. SdN w Dominowie 10 2,4
3. SdN w Szczecinie 10 2,4
4. SdN w Gdańsku 0 0,0
5. SdN w Łańcucie 0 0,0
6. SdN w Pobiedziskach 0 0,0
7. SdN w Stawiszynie 0 0,0
8. SdN w Gackach 0 0,0
9. SdN w Warszawie Okęciu 0 0,0
10. ZP w Szubinie 21 5,1
11. ZP w Świeciu nad Wisłą 21 5,1
12. ZP w Studzieńcu 19 4,6
13. ZP w Trzemesznie 19 4,6
14. ZP w Grodzisku Wielkopolskim 18 4,4
15. ZP w Witkowie 18 4,4
16. ZP w Koszalinie 17 4,1
17. ZP w Białymstoku 14 3,4
18. ZP w Jerzmanicach Zdroju 14 3,4
19. ZP w Barczewie 13 3,2
20. ZP w Sadowicach 12 3,0
21. ZP w Nowem nad Wisłą 11 2,7
22. ZP w Tarnowie 10 2,4
23. ZP w Ostrowcu Świętokrzyskim 6 1,5
24. ZP w Poznaniu 4 1,0
25. ZP w Kcyni 0 0,0
26. ZP w Mrozach 0 0,0
27. SdN i ZP w Świdnicy 36 8,8
28. SdN i ZP w Raciborzu 33 8,1
29. SdN i ZP w Konstantynowie Łódzkim 26 6,3
30. SdN i ZP w Pszczynie 22 5,4
31. SdN i ZP w Koronowie 15 3,7
32. SdN i ZP w Laskowcu 15 3,7
33. SdN i ZP w Głogowie 3 0,7
34. SdN i ZP w Warszawie Falenicy 0 0,0
35. SdN i ZP w Zawierciu 0 0,0
Razem 410 100,0
Źródło: badania własne.
Badaniami objęte zostały wszystkie zakłady poprawcze i schroni-ska dla nieletnich w Polsce. Profil tych placówek — jako instytucjonal-nych środowisk wychowawczych — dostosowany jest do właściwości psychofizycznych i postaw społecznych podopiecznych. W zależności od stopnia demoralizacji, uwarunkowań osobowościowych — w celu indywidualizacji oddziaływań resocjalizacyjnych i zgodnie z obowią-zującymi przepisami prawa — w generalnej typologii dzieli się je na kilka rodzajów. W sieci zakładów poprawczych istnieje znaczne ich zróżnicowanie, które ma związek z charakterystyką kierowanej do nich młodzieży, toteż typologia tych ośrodków wymaga od persone-lu resocjalizacyjnego kompetencji do pracy opiekuńczej, wychowaw-czej, dydaktycznej, korekcyjnej czy terapeutycznej w różnych środo-wiskach: 1) otwartym, gdzie kładzie się nacisk przede wszystkim na współpracę ze środowiskiem zewnętrznym (otwartym), 2) półotwar-tym, 3) zamkniępółotwar-tym, w tym w zakładach poprawczych o wzmożonym nadzorze wychowawczym dla nieletnich zdemoralizowanych w naj-wyższym stopniu oraz w zakładach specjalnych: -terapeutycznych (przeznaczonych dla nieletnich z zaburzeniami neu-ropsychicznymi i innymi zaburzeniami osobowości, uzależnionych od środków odurzających i psychotropowych oraz nosicieli wirusa HIV) i resocjalizacyjno -rewalidacyjnych (przeznaczonych dla nieletnich upo-śledzonych umysłowo). W lipcu 2009 roku powołano nowy rodzaj za-kładu poprawczego — zakład readaptacyjny12. Dane dotyczące udziału osób w badaniach, z uwzględnieniem typologii zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich, zawiera tabela 8.
Jak wynika z zestawienia, najliczniejszą grupę biorącą udział w ba-daniach stanowili pracownicy pedagogiczni zakładów poprawczych pół-otwartych, otwartych i schronisk dla nieletnich typu zwykłego.
12 Zgodnie z przepisami prawa (§ 9¹, 1), placówki te są przeznaczone dla nieletnich, którzy przebywając w schronisku dla nieletnich, odmawiali uczestniczenia w procesie wy-chowania, edukacji i terapii; w czasie pobytu w schronisku dla nieletnich uciekli z niego lub co najmniej dwukrotnie nie wrócili z przepustki, a istnieje uzasadnione przypuszczenie, że będą to czynić nadal; co najmniej dwukrotnie dopuścili się podczas pobytu w schronisku dla nieletnich czynów zabronionych; przebywając z zakładzie poprawczym innego rodza-ju, odmawiali uczestniczenia w procesie wychowania, edukacji i terapii; w czasie pobytu w zakładzie poprawczym innego rodzaju uciekli z niego lub co najmniej dwukrotnie nie wrócili z przepustki lub urlopu, a istnieją podstawy by przypuszczać, że będą to czynić nadal; w czasie pobytu w zakładzie poprawczym innego rodzaju dwukrotnie dopuścili się czynów zabronionych. Rozporządzenie MS z dnia 20 lipca 2009 r. zmieniające rozporzą-dzenie w sprawie zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich (Dz.U. 2009, nr 119, poz. 996).
Tabela 8 Badana kadra pedagogiczna według typu placówki (N = 410)
Typ placówki Liczba % %
ważnych
% skumulowany
Zakład typu otwartego* 57 14,0 14,0 14,0
Zakład typu półotwartego 37 9,0 9,0 23,0
Zakład typu zamkniętego 11 2,7 2,7 25,7
Zakład o wzmożonym nadzorze
wychowawczym 37 9,0 9,0 34,7
Zakład resocjalizacyjno -rewalidacyjny 40 9,8 9,8 44,5 Zakład resocjalizacyjno -terapeutyczny 35 8,5 8,5 53,0
Schronisko typu zwykłego 10 2,4 2,4 55,4
Schronisko typu interwencyjnego 33 8,0 8,0 63,4 Zakład półotwarty i schronisko typu
zwykłego 150 36,6 36,6 100,0
Ogółem 410 100,0 100,0
*Młodzieżowy Ośrodek Adaptacji Społecznej (MOAS) Źródło: badania własne.