Reakcje społeczne na przestępczość nieletnich w literaturze przedmiotu
2.1. System postępowania z nieletnimi w świetle wybranych przepisów prawa — reakcje prawne i sądowe
2.1.1. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich
Jedną z najistotniejszych form zatrzymania wadliwego procesu przy-stosowania młodego człowieka, jego demoralizacji i przestępczego stylu życia są odpowiednie przepisy prawa. W polskim prawie reguluje to Usta-wa z dnia 26 października 1982 r. o postępoUsta-waniu w spraUsta-wach nieletnich33 (Dz.U. z 1982 r., nr 35, poz. 228 z późniejszymi zmianami34). Zdaniem Anny Nowak, „to ważne ogniwo prawne systemu zapobiegania niedosto-sowaniu społecznemu i przestępczości […], poważny krok naprzód w dzie-dzinie profilaktyki, […] regulacja prawna zmierzająca do kompleksowego
31 Prawo rzymskie wyróżniało trzy kategorie wieku: infantes (dzieci), impuberes (niedoj-rzali) oraz minores (małoletni). Granice wieku były początkowo dość płynne, a osiągnięcie kolejnego etapu rozwoju, zwłaszcza dojrzałości, ustalano indywidualnie. Granica dzieciń-stwa wahała się między 5. a 7. rokiem życia, dojrzałość określano przez faktyczne stwier-dzenie rzeczywistego stopnia rozwoju fizycznego. Ostatecznie przyjęto ukończenie 7. roku życia jako granicę dzieciństwa, natomiast progiem dojrzałości dla chłopców był 14., a dla dziewcząt 12. rok życia. Dojrzali pozostawali jednak nadal pod ochroną prawa ze względu na młody wiek i dopiero po ukończeniu 25. roku życia stawali się pełnoletni. Szerzej na ten temat: M. Kuryłowicz: Odpowiedzialność „nieletnich” za czyny bezprawne w prawie rzym‑
skim. W: Postępowanie z nieletnimi; orzekanie…, s. 10. Zob. też: G. Harasimiak: Ewolucja zasad odpowiedzialności, traktowania i postępowania z nieletnimi. Szczecin, Wydawnictwo Archidiecezjalne Ottonianum 2000, s. 10—14.
32 B. Kowalska -Ehrlich: Zasady postępowania z nieletnimi. W: Prawne podstawy re‑
socjalizacji i zapobiegania przestępczości. Red. A. Krukowski. Warszawa, PWN 1979, s. 205—206. Zob. też: G. Harasimiak: Ewolucja zasad…; A. Nowak: Zarys postępowania z nieletnimi dla pedagogów. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 1999, s. 7—11;
B. Stańdo -Kawecka: Prawne podstawy resocjalizacji. Kraków, Kantor Wydawniczy Zaka-mycze 2000, s. 233—235.
33 26 października 1982 r. został uchwalony przez Sejm projekt Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jej art. 104 stanowił, że „ustawa wchodzi w życie po upływie 6 mie-sięcy od dnia jej ogłoszenia”, a ogłoszenie nastąpiło 12 listopada 1982 r. Ustawa o postępo-waniu w sprawach nieletnich zaczęła obowiązywać w Polsce 13 maja 1983 r.
34 Tekst jednolity: Dz.U. 2002, nr 11, poz. 109.
rozwiązania problemów opiekuńczo -wychowawczych”35. W opinii ko-mentatorów przepisów prawa „ustawa zajmuje się tą częścią młodzieży, która z różnych przyczyn znalazła się na marginesie społecznym. Z tego powodu ma na celu przede wszystkim zwiększenie efektywności działań zapobiegających oraz resocjalizacyjnych podejmowanych przez sądy ro-dzinne, przy jednoczesnym zwiększeniu czynnika społecznego”36. Zawar-te w niej przepisy, zgodnie z zakreślonymi celami (wymienionymi w pre-ambule ustawy), określają podstawowe zasady traktowania nieletnich.
Dyrektywą przewodnią ustawy jest kierowanie się dobrem nieletniego.
Ustawodawca wyraźnie zaznacza, że w sprawach nieletniego należy kie-rować się jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w jego osobowości i zachowaniu, które umożliwiłyby rozwój i funkcjonowa-nie w życiu osobistym i społecznym zgodfunkcjonowa-nie ze społecznymi oczekiwa-niami (art. 3 § 1). Zasygnalizowana dyrektywa wyklucza represję jako środek stosowany wobec nieletnich37. W ścisłym związku z kierowaniem się dobrem nieletniego pozostaje reguła postępowania wobec niego zgod-nie z zasadą indywidualizacji we wszystkich fazach postępowania z zgod- nie-letnim. Kryteria indywidualizacji dotyczą osobowości nieletniego, a szcze-gólnie: płci, wieku, stanu zdrowia somatycznego i psychicznego, stopnia rozwoju psychicznego i fizycznego (stosownego m.in. do inteligencji i wie-ku), cech charakteru, przejawianych zachowań, etiologii i stopnia demo-ralizacji, charakteru środowiska, a także warunków wychowania nie-letniego (art. 3 § 2)38. Pełniejsza ocena osobowości nieletniego powinna również uwzględniać jego potrzeby, dążenia, obraz świata, postawy, tem-perament39. Wymienione kryteria należy traktować komplementarnie, jako zespół wzajemnie powiązanych cech i procesów uwzględnionych w dobieranych przez sąd rodzinny właściwych, przewidzianych w ustawie działaniach, tj. metodach i środkach oddziaływania, mających na celu po-prawę zachowania i wychowanie nieletniego. Jednocześnie dobro nielet-niego rozpatruje się w kontekście społecznego interesu, rozumianego jako
35 A. Nowak: Prawo rodzinne, opiekuńcze i nieletnich jako środek ochrony i zabezpie‑
czenia przed niedostosowaniem społecznym dzieci, młodzieży i osób dorosłych. W: Problemy i tendencje we współczesnej pedagogice społecznej w Polsce. Red. A. Radziewicz -Winnicki.
Katowice, Wydawnictwo „Śląsk” 1995, s. 309.
36 M. Korcyl -Wolska: Postępowanie w sprawach nieletnich…, s. 59. Zob. też: K. Grześ-kowiak, A. Krukowski, W. Patulski, E. Warzocha: Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Komentarz. Warszawa, Wydawnictwo Prawnicze 1984.
37 M. Konopczyński: Niektóre aspekty ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.
W: L. Pytka: Pedagogika resocjalizacyjna; wybrane zagadnienia teoretyczne i metodyczne.
Wyd. 3. Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej 1995, s. 151.
38 A. Nowak: Zarys prawa dla pedagogów społecznych. Katowice, Wydawnictwo Śląskiej Wyższej Szkoły Zarządzania 2005, s. 19.
39 M. Korcyl -Wolska: Postępowanie w sprawach nieletnich…, s. 61.
zespół norm postępowania obowiązujących w społeczeństwie (art. 3 § 1)40. W postępowaniu z nieletnimi jest przewidzianych sześć rodzajów dzia-łalności, opartych na aspektach podmiotowych, przedmiotowych i śro-dowiskowych, które obejmują: postępowanie wyjaśniające, postępowanie opiekuńczo -wychowawcze, postępowanie poprawcze, postępowanie sto-sujące środki leczniczo -wychowawcze, postępowanie odwoławcze i postę-powanie wykonawcze. W każdym z nich uwzględnia się takie czynniki, jak: wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju fizycznego i psychicznego, cechy charakteru, zachowanie, stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania (art. 3 § 2). „Tworzą one kryterium osobowości nie-letniego interpretowanej jako otwarty zespół czynników, przy czym cechy charakteru określa się jako względnie stałe właściwości postępowania wy-rażającego stosunek do siebie, własnych zachowań oraz innych ludzi”41.
Przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich oznacza sto-sowanie środków zapobiegających powstawaniu tych zjawisk w skali indy-widualnej i zbiorowej oraz procesom ich pogłębiania się42. W art. 5 u.p.n.
sformułowano drugą podstawową zasadę traktowania nieletnich, miano-wicie że zapobieganie i zwalczanie demoralizacji i przestępczości nielet-nich powinno się realizować za pomocą środków wychowawczych oraz środka poprawczego w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Jak pisze Barbara Stańdo -Kawecka, „kara może być stosowana wobec nielet-nich wyjątkowo, tylko w wypadkach przewidzianych prawem, kiedy inne środki nie są w stanie zapewnić ich resocjalizacji”43.
Zgodnie z przepisami Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletniech, w celu przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości można posłużyć się trzema kategoriami środków:
— środkami wychowawczymi (art. 6 pkt 1—9 u.p.n.), które pozbawio-ne są elementów represji i mają na celu wychowanie nieletniego przez wzmożoną opiekę i kontrolę ze strony rodziny bądź powołanych do tego instytucji,
— środkiem poprawczym, który orzeka o umieszczeniu w zakładzie po-prawczym (art. 5 i 6 pkt 10 u.p.n.),
— środkami leczniczo -wychowawczymi, stosowanymi wobec tych nie-letnich sprawców czynów karalnych, u których stwierdza się niedo-rozwój umysłowy, chorobę psychiczną lub inne zakłócenie czynności psychicznych bądź nałogowe używanie alkoholu albo innych środków w celu wprowadzenia w stan odurzenia (art. 12 u.p.n).
40 M. Konopczyński: Niektóre aspekty ustawy…, s. 151.
41 Tamże, s. 152.
42 A. Nowak: Prawo rodzinne…, s. 310.
43 B. Stańdo -Kawecka: Prawne podstawy…, s. 238; T a ż: Prawo karne nieletnich. Od opieki do odpowiedzialności. Warszawa, Oficyna Wolters Kluwer Business 2007 s. 307—308.
Marianna Korcyl -Wolska zawarty w ustawie katalog środków przewi-dzianych dla nieletnich określa mianem „zapobiegawczych”, które można dodatkowo podzielić na izolacyjne (art. 27 § 1 i art. 26 u.p.n.) i nieizola-cyjne (art. 26 u.p.n.)44. Zgodnie z tą propozycją do środków izolacyjnych związanych ze zmianą środowiska wychowawczego nieletniego zalicza się umieszczenie w: schronisku, zakładzie poprawczym, odpowiedniej pla-cówce opiekuńczo -wychowawczej, ośrodku szkolno -wychowawczym czy też — zgodnie z wykładnią art. 12 u.p.n. — szpitalu psychiatrycznym, in-nym zakładzie leczniczym lub domu pomocy społecznej. Środkami nie-izolacyjnymi są: nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy, a także nadzór kuratora lub innej osoby god-nej zaufania. Większość środków ma charakter nieizolacyjny i nastawione są one na resocjalizację nieletniego w warunkach środowiska naturalnego (otwartego). Należy dodać, że ustawa przypisuje duże znaczenie umocnie-niu opiekuńczych i wychowawczych funkcji rodziny.
Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich dopuszcza stosowanie kar (art. 5). Stanowią one rozwiązanie ostateczne, mogą być bowiem orze-kane wobec nieletnich tylko w wyjątkowych wypadkach, gdy uprzednio stosowane środki wychowawcze lub środek poprawczy nie są „w stanie zabezpieczyć resocjalizacji”45. Jak pisze Anna Nowak, „reakcja na po-pełnione przez nieletniego przestępstwo powinna wzbudzać jego zaufa-nie i szacunek do wymiaru sprawiedliwości, dać mu poznać, że zostało się potraktowanym sprawiedliwie, powinna stać się okazją do kontaktu z autorytetem postępującym w sposób kulturalny i życzliwy. Nieletni po-winien zrozumieć, że źle postąpił, powziąć zamiar naprawienia tego zła, chcieć się poprawić, wiedzieć, w jaki sposób można to osiągnąć. Reakcja na popełniony czyn powinna być doświadczeniem uczącym młodzież od-powiedzialności. Reakcja ta powinna wspierać dalszy rozwój nieletniego i jego reintegrację ze społeczeństwem. Nie może być zawężona wyłącznie do problemu orzekanych środków — jest nią wszystko to, co spotyka nie-letniego ze strony organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości w związku z popełnionym przez niego czynem karalny”46.
Przepisy ustawy, choć są bardzo ważnym elementem tworzącym system przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nieletnich, nie wyczerpują wszelkich możliwych form działania, zwłaszcza z zakresu tzw. wczesnej profilaktyki. Andrzej Gaberle i Marianna Korcyl -Wolska
44 M. Korcyl -Wolska: Postępowanie w sprawach nieletnich…, s. 138—139.
45 G. Harasimiak: Demoralizacja jako podstawowe pojęcie postępowania z nieletnimi.
Szczecin, Wydawnictwo Archidiecezjalne Ottonianum 2001, s. 96.
46 A. Nowak: Zapobieganie demoralizacji i przestępczości nieletnich w świetle regulacji prawnych. W: Wybrane zjawiska powodujące zagrożenia społeczne (rozpoznawanie i przeciw‑
działanie). Red. A. Nowak. Kraków, Oficyna Wydawnicza „Impuls” 2000, s. 94.
w komentarzu do ustawy wyrażają pogląd, że przeciwdziałanie demo-ralizacji nieletnich nie polega jedynie na stosowaniu przepisów wymie-nionej ustawy47. Zawarte w preambule zalecenie uwzględniania roli ro-dziny (dyrektywa aksjologiczna) w wychowywaniu nieletnich wskazuje na konieczność stwarzania rodzinom warunków do właściwego — ze społecznego punktu widzenia — funkcjonowania, gdyż od tego w du-żym stopniu zależy prawidłowa socjalizacja nieletnich. W zapobieganiu demoralizacji młodzieży ważną rolę odgrywają instytucje oświatowe, wychowawcze czy sportowe, spośród których szczególne znaczenie ma szkoła. Oznacza to, że wymienione instytucje i środowiska wychowaw-cze dysponują własnym zestawem środków oddziaływania, których uży-cie ma nie dopuścić do wystąpienia sytuacji określanej jako „zagrożenie demoralizacją”. Dopiero wówczas, gdy działania nieregulowane przepi-sami ustawy okażą się nieskuteczne, konieczna staje się ingerencja sądu, który dysponuje środkami „zdolnymi” — zdaniem ustawodawcy — prze-ciwdziałać demoralizacji nieletniego. Środki te należy jednak traktować
— choćby ze względu na dyrektywę aksjologiczną — jako pomocnicze, a nie zasadnicze.