Przestępczość nieletnich wywołuje bardzo różne reakcje społeczne:
od punitywności i represyjności, wyrażających się w potępieniu czy dez-aprobacie, aż do permisywności — przyzwolenia czy liberalizmu wobec takich zachowań. Postrzeganie i rozumienie w wymiarze jednostkowym pojęć „kontrola społeczna” i „reakcja społeczna” w odniesieniu do prze-stępczości nieletnich stanowi podstawowy wyznacznik podejmowania przez te jednostki określonych działań mających na celu zmniejszanie jej rozmiarów i negatywnych następstw. Toteż według kryminologów Janiny Błachut, Andrzeja Gaberle i Krzysztofa Krajewskiego, „zapobieganie prze-stępczości traktować trzeba jako część kontroli społecznej, czyli działalno-ści zmierzającej do podporządkowania członków społeczeństwa normom grupowym”9. W socjologii pojęcie kontroli społecznej występuje w trzech różnych znaczeniach. W najszerszym sensie termin ten oznacza wszelkie, nawet niezamierzone i niedostrzegane, oddziaływania społeczne. W węż-szym rozumieniu kontrola społeczna to środki, które mają konkretnie od-działywać na jednostki i grupy, np. prawo karne, wyrazy potępienia czy pogardy. W trzecim, najwęższym znaczeniu pojęcie to przeciwstawiane jest środkom kontroli prawnej w postaci przymusu czy oddziaływania władzy państwowej za pomocą ustalonych norm10. Jak podaje Peter L. Berger, po-jęcie kontroli społecznej odnosi się do „rozmaitych środków używanych przez społeczeństwo w celu przywoływania jego niesubordynowanych członków do porządku”11. Według definicji Piotra Sztompki kontrola spo-łeczna to „usystematyzowany zbiór reakcji sankcjonujących (nagradzają-cych i karzą(nagradzają-cych) grupy społecznej wobec tych członków, którzy w swo-ich społecznie znaczących zachowaniach odchylają się od przyjętego przez grupę wzorca zachowań dopuszczalnych”12. Lesław Pytka przez kontrolę społeczną rozumie „wszelką interwencję intencjonalną polegającą na ste-rowaniu ludzkim zachowaniem w skali indywidualnej i społecznej (glo-balnej). Kontrola społeczna jest obecna, gdy zmierza się do utrzymania, umocnienia lub urzeczywistnienia określonej wizji czy normy porządku
9 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: Kryminologia. Gdańsk, Wydawnictwo Arche 2001, s. 460.
10 J. Kurczewski: Kontrola społeczna. W: Encyklopedia socjologii. T. 2…, s. 81.
11 P.L. Berger: Zaproszenie do socjologii. Warszawa, PWN 2000, s. 70.
12 P. Sztompka: Teoria kontroli społecznej — próba systematyzacji. „Kultura i Społe-czeństwo” 1967, T. 11, nr 3.
społecznego”13. Uogólniając, pojęcie kontroli społecznej oznacza wszelkie działania, zarówno o charakterze formalnym, jak i nieformalnym, podej-mowane przez określone podmioty w celu przywrócenia zakłóconego ładu społecznego.
Tabela 16 Interpretacja pojęcia „kontrola społeczna” przez badanych
Rodzaj odpowiedzi
Instytucje sprawujące kontrolę — chroniące przed
określonymi zachowaniami 35 8,5 2 1,7
Mechanizmy regulujące negatywne zachowania
społeczne (normy, prawo, wartości) 79 19,3 9 7,5
Obserwacja przez społeczeństwo określonych
jed-nostek, których zachowanie budzi niepokój 47 11,5 28 23,3 Sprawowanie kontroli przez społeczeństwo za
pośrednictwem odpowiednich instytucji 21 5,1 9 7,5 Wywieranie wpływu na zachowanie jednostek 37 9,0 12 10,0 Reakcja społeczeństwa (działania) na niewłaściwe
zachowanie 64 15,6 12 10,0
Nie istnieje 8 1,9 0 0,0
Inne** 53 12,9 26 21,7
Brak odpowiedzi 82 20,0 27 22,5
* Liczba odpowiedzi przekracza liczbę badanych, ponieważ w wielu przypadkach wypowiedzi były złożone i zakwa-lifikowano je do kilku kategorii.
** Kategoria „inne” zawiera m.in. te wypowiedzi, które okazały się nie definicją, lecz oceną, albo świadczyły o niezro-zumieniu terminu „kontrola społeczna”, albo też były tautologią.
Źródło: badania własne.
Jak pokazują odpowiedzi zebrane w tabeli 16, definicyjne rozumienie kon-troli społecznej jest różne w przypadku tych dwóch populacji badawczych.
Pracownicy ZP i SdN pod pojęcie to najczęściej podkładają mechanizmy regulujące negatywne zachowania społeczne. Tego typu odpowiedzi udzie-liła prawie co 5. osoba (19,3% ogółu badanych). Z bardziej szczegółowej analizy wynika, że dla badanych pracowników tymi mechanizmami są przede wszystkim:
— system nakazów i zakazów, które służą utrzymaniu porządku społecz-nego; zbiór pewnych norm i wynikających z nich reakcji na niewłaści-we zachowanie,
13 L. Pytka: Granice kontroli społecznej i autonomii osobistej młodzieży. „Opieka — Wy-chowanie — Terapia” 1995, nr 1, s. 5.
— ogół środków — kar i nagród,
— brak anonimowości,
— monitorowanie pewnych zjawisk: kontrola ze strony wychowawców i nauczycieli; kontrola sąsiedzka na osiedlu (w danej społeczności) nie-letnich spędzających czas wolny poza domem; kontrola ze strony ro-dziców,
— reakcja jednostek (nauczycieli, sąsiadów, rodziców) na zaistniałe zda-rzenie, konflikt,
— wspieranie ludzi w radzeniu sobie z trudnościami w życiu — pomoc w likwidowaniu czynników niekorzystnych dla zdrowia i życia.
Dla 64 osób (15,6% ogółu badanych pracowników) kontrola spo-łeczna to reakcja społeczeństwa (działanie) na niewłaściwe zachowanie, czyli:
— brak obojętności — reagowanie na niepożądane zachowania jednostek,
— udzielenie pomocy przez wezwanie odpowiednich służb,
— zespół oddziaływań lub postaw określonej grupy społecznej wobec określonego zdarzenia czy zjawiska,
— zwrócenie uwagi (upomnienie) sprawcom zdarzenia,
— konsekwentne reagowanie na negatywne zjawiska,
— przyjmowanie aktywnej postawy sprzeciwiającej się złu,
— informowanie rodziców (opiekunów).
Tylko 8,5% ogółu badanych pracowników (35 osób) pojęcie kontroli społecznej utożsamia z instytucjami ją sprawującymi, tj. chroniącymi przed niepożądanym zachowaniem, odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo i spokój, takimi jak policja, straż miejska, sądy, kuratorzy.
Jeśli chodzi o odpowiedzi studentów, to 28 osób (23,3% ogółu tej popu-lacji) wskazało, że kontrola społeczna polega na obserwacji przez społe‑
czeństwo określonych jednostek, których zachowanie budzi niepokój, czyli na nadzorowaniu (kontrolowaniu) zachowania jednostki, ochronie i pilno‑
waniu przestrzegania norm społecznych. Po 12 osób podało, że pojęcie kontroli społecznej kojarzy im się z wywieraniem wpływu na zachowa‑
nie określonych jednostek oraz z reakcją społeczeństwa (działaniem) na nie‑
właściwe zachowanie. Zdaniem badanych, wywieranie wpływu na jed-nostki łamiące ustalone zasady i przyjęte przez większość społeczeństwa normy polega na konsekwentnym egzekwowaniu ustalonych reguł czy też potępianiu negatywnych zachowań.
Uzyskane wyniki sondażu precyzują zarówno przedmiot, jak i pod-miot kontroli społecznej, czyli to, w jakich sytuacjach należy podejmo-wać działania oraz kto je powinien podejmopodejmo-wać (kto odpowiada za ich wykonanie). W opinii większości badanych przedmiotem kontroli jest określone, negatywne, niewłaściwe, budzące niepokój zachowanie. Z kolei podmiot kontroli tworzą: instytucje, społeczeństwo oraz mechanizmy —
szczególnie system normatywny i prawny. Natomiast pracownicy peda-gogiczni placówek resocjalizacyjnych jako podmiot kontroli społecz-nej najczęściej wskazywali społeczeństwo. Takiej odpowiedzi udzielił co 4. badany, tj. 111 osób (27,1% ogółu). Prawie co 5. osoba za główny podmiot kontroli społecznej uznała mechanizmy (system normatywny i prawny), a 56 osób (13,6% ogółu) — instytucje. W grupie badanych studentów 40 osób (tj. 33,3%) kontrolę społeczną utożsamia z działa-niami ze strony społeczeństwa, następnie 11 osób — z instytucjami powołanymi do sprawowania kontroli i 9 osób — z mechanizmami regulującymi zachowania jednostek.
Z wypowiedzi ogółu badanych można wyciągnąć wniosek, że kon-trola społeczna dla większości z nich ma charakter niesformalizowany, czyli że sprawują ją również jednostki i zbiorowości w sposób sponta-niczny. Oznacza to, że problemy dotyczące nieletnich należy rozwią-zywać nie tylko za pośrednictwem odpowiednich instytucji (szczegól-nie agend sformalizowanej kontroli prawnej — policji, prokuratury, sądu itp.), ale również z udziałem innych osób — grup nieformalnych, takich jak rodzina, grupa rówieśnicza, środowisko sąsiedzkie14. Można przypuszczać, że w opinii badanych pracowników kontrola społeczna i jej skuteczność w walce z przestępczością zależą nie tylko od szybkiej reakcji (interwencji) odpowiednich instytucji, ale również od reakcji każdej jednostki. Wypowiedzi praktyków potwierdzają, że skuteczność zapobiegania i przeciwdziałania demoralizacji i przestępczości nielet-nich w dużej mierze zależy od tego, czy kontrola sformalizowana zosta-nie wsparta przez kontrolę zosta-niesformalizowaną ze strony spontaniczzosta-nie reagujących jednostek lub zbiorowości. Chodzi tu m.in. o wykrywal-ność incydentów, zagrożeń, budzących niepokój sygnałów, czyli o tzw.
wczesną reakcję. Jak podkreśla wielu autorów opracowań poświęco-nych problematyce zapobiegania i zwalczania przestępczości, „zasięg oddziaływania tzw. wszechobecności niesformalizowanej kontroli spo-łecznej decyduje bowiem o sile jej wpływu, a nadto stanowi ona dla sformalizowanych agend kontroli nieocenione źródło sygnałów o przy-padkach wymagających interwencji”15.
Podobnie badani studenci pojęcie kontroli społecznej identyfikowali z zaangażowaniem całego społeczeństwa, a nie tylko powołanych do tego instytucji. Jest to budujące stwierdzenie, zwłaszcza jeśli się pamięta, że tylko 9 osób spośród wszystkich badanych studentów miało doświad-czenie w pracy z dziećmi i młodzieżą. Potwierdzeniem przedstawionych
14 P. Sztompka: Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków, Wydawnictwo „Znak”
2002, s. 409.
15 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: Kryminologia…, s. 464.
wyników badań są odpowiedzi respondentów (zarówno pracowników ZP i SdN, jak i studentów) na pytanie, co rozumieją pod pojęciem „reak-cja społeczna” (tabela 17).
Tabela 17 Interpretacja pojęcia „reakcja społeczna” przez badanych
Rodzaj odpowiedzi
Respondenci kadra pedagogiczna
ZP i SdN (N = 410) studenci (N = 120) liczba
badanych* %
badanych liczba badanych* %
badanych
Reakcja społeczeństwa (otoczenia) na jakieś zda-rzenie niezgodne z przyjętymi normami i obowią-zującymi zasadami
217 52,9 72 60,0
Definiowanie reakcji społecznej bez wskazania
podmiotu reagującego 92 22,4 24 20,0
Reakcja odpowiednich instytucji na sytuacje
konfliktowe 12 2,9 5 4,2
Nie wiem 2 0,5 3 2,5
Inne ** 47 11,5 6 5,0
Brak odpowiedzi 53 12,9 12 10,0
* Liczba odpowiedzi przekracza liczbę badanych, ponieważ w wielu przypadkach wypowiedzi były złożone i zakwa-lifikowano je do kilku kategorii.
** Kategoria „inne” zawiera m.in. te wypowiedzi, które okazały się nie definicją, lecz oceną, albo świadczyły o niezro-zumieniu terminu „reakcja społeczna”, albo też były tautologią.
Źródło: badania własne.
Aż 217 pracowników ZP i SdN (52,9% ogółu badanych tej populacji) oraz 72 studentów (60%) uznało, że reakcja społeczna to reakcja społeczeń‑
stwa (otoczenia) na jakieś wydarzenie (zdarzenie) niezgodne z przyjętymi normami i obowiązującymi zasadami. W tej kategorii odpowiedzi badani często podawali preferowane przez nich sposoby reagowania na kontro-wersyjne zachowania i zjawiska, wymieniając m.in. takie, jak: zwrócenie uwagi, poddanie perswazji, udzielenie pomocy, powiadomienie organów ścigania, współpraca z odpowiednimi instytucjami (policją, sądem, pro-kuraturą), zorganizowanie ulicznego protestu, marszu, demonstracji, po-wołanie straży obywatelskiej.
Tylko dla 12 pracowników ZP i SdN (niecałe 3% całej populacji) oraz 5 studentów (4,2%) pojęcie to odnosi do działań odpowiednich osób i insty‑
tucji powołanych do rozwiązywania tego typu sytuacji konfliktowych, czyli działań ukierunkowanych — prewencji, wymuszania określonych zachowań przez specjalistów w dziedzinie resocjalizacji, przez policję, sąd i inne insty‑
tucje państwowe, a także przez rodziców i szkoły.
10 Nieletni…
Przestępstwo jako zjawisko masowe wkracza niemal do wszystkich dziedzin współczesnego życia. Przeprowadzone analizy ujawniają, że gene-ralnie badani mają świadomość wagi tego problemu oraz że niewątpliwie należy z tym „coś zrobić”. Pomimo różnic w zakresie doświadczeń życio-wych i przede wszystkim zawodożycio-wych między kadrą pedagogiczną placó-wek resocjalizacyjnych i młodzieżą akademicką badani wyraźnie akcen-tują, że przeciwdziałanie przestępczości powinno być sprawą całego spo-łeczeństwa, a nie tylko powołanych do tego organów państwowych. Od wcześnie podjętych działań zapobiegawczych zależą dalsze losy młodzieży zdemoralizowanej, jej przygotowanie do życia, pracy, pełnienia przyszłych ról społecznych. Brak reakcji ze strony społeczeństwa może spowodować nasilenie się pierwszych symptomów niedostosowania społecznego, zapo-czątkowanego w okresie dzieciństwa czy wczesnej młodości. Ponadto ist-nieje duże niebezpieczeństwo, że nieletni ci, gdy dorosną, nie będą w pełni przystosowani do życia w społeczeństwie, a to niesie kolejne zagrożenie
— zasilenie źródeł przestępczości dorosłych16.