Jedną z form działań mających na celu chronienie dzieci i młodzieży przed nieprawidłowymi zachowaniami społecznymi czy też ograniczanie możliwo-ści pogłębiania się już występujących zaburzeń są programy profilaktyczne.
kadra (N = 410) studenci (N = 120)
198 48,3%
115 28%
97 23,7%
26 21,7%
4 3,3%
90 75%
nie tak brak danych
Wykres 14. Rozkład odpowiedzi na pytanie: „Czy zna Pan(i) jakieś programy profilaktyczne i terapeutyczne w zakresie minimalizowania niedostosowania społecznego i przestępczości nieletnich?”
Źródło: badania własne.
Znajomość programów profilaktycznych w zakresie minimalizowa-nia społecznego niedostosowaminimalizowa-nia i przestępczości nieletnich zadeklarowa-ło 198 (48,3%) spośród 410 badanych pracowników placówek resocjaliza-cyjnych. To mało, zważywszy na powszechne dziś przekonanie, że lepiej zapobiegać niż później zmagać się z reedukacją. 115 osób (28%) przyzna-ło się, że nie zna takich programów, a 97 (23,7%) nie daprzyzna-ło odpowiedzi, po-twierdzając tym samym brak wiedzy na ten temat. Kwestią dodatkową jest analiza odpowiedzi na pytanie otwarte skierowane do tych, którzy wie-dzę o programach zadeklarowali. Spośród tych 198 osób potwierdzających znajomość programów tylko 97 potrafiło podać je z nazwy. Były to naj-częściej: ART (czyli TZA), „7 kroków”, „Spójrz inaczej”, „NOE”, „Jak żyć z ludźmi”, „STOP przemocy”, „Zachowaj trzeźwy umysł”, „Nie, dziękuję”,
„Starszy brat, starsza siostra”, „Saper”, „Nasze spotkania”, „Małolat”, „Od-lot”, „Bezpieczne miasto”, „Portret dobrego kibica”, „STOP narkotykom”,
„Zanim spróbujesz” oraz TUS (Trening Umiejętności Społecznych)93.
Cieka-93 Więcej o programach profilaktycznych, takich jak: „Saper” (czyli jak rozminować
agre-kadra (N = 410) studenci (N = 120)
198 48,3%
115 28%
97 23,7%
26 21,7%
4 3,3%
90 75%
nie
tak brak danych
we, że znajomość programów profilaktycznych nie koreluje ze stażem pracy w placówce. Badania nie wykazały takiego związku, zatem młodzi pracow-nicy resocjalizacji w równie niewielkim stopniu jak ci starsi deklarują zna-jomość programów. Świeża pamięć studiów — obecna niewątpliwie u pra-cowników o krótkim stażu pracy — nie poprawia stanu wiedzy o progra-mach profilaktycznych i terapeutycznych (zob. tab. 12 w aneksie). Zresz-tą, jak pokazują niniejsze badania, studia na kierunku resocjalizacja raczej nie zapoznają młodzieży z programami profilaktycznymi i terapeutyczny-mi. Do ich nieznajomości przyznało się 90 (75%) ankietowanych słuchaczy tego kierunku. Tylko połowa z 26 studentów znających takie programy po-dała ich nazwy. Najczęściej wymieniali oni program „Starszy brat, starsza siostra”. Warto również dodać, że po zestawieniu danych na temat znajomo-ści programów przez badanych studentów z takimi zmiennymi, jak tryb czy rok studiów, nie odnotowano w wynikach jakiś istotnych różnic, na któ-re warto by było zwrócić uwagę. Zebrane dane liczbowe rozkładają się bo-wiem równomiernie.
Skorelowanie znajomości programów przez pracowników z rodzajem pla-cówki pokazuje ciekawe prawidłowości. Najsłabszą znajomość programów profilaktycznych wykazali pracownicy zakładów o wzmożonym nadzorze wychowawczym (27%), najwyższą zaś pracownicy schronisk typu interwen-cyjnego (72,7%) oraz zwykłego (70%) (zob. tab. 13 w aneksie). Ci pierwsi, co zrozumiałe, nie muszą się już wiele troszczyć o zapobieganie, ponieważ pra-cują z wychowankami, u których demoralizacja i przestępczość osiągnęły postać dojrzałą. Ci drudzy pracują w placówkach, które są przedsionkiem zakładu poprawczego. Jak wiadomo, w placówkach tych przebywają nie-letni, co do których istnieje przypuszczenie, że zostaną następnie umiesz-czeni w zakładzie poprawczym. Można więc domniemywać, że wysoka zna-jomość programów profilaktycznych wśród pracowników schronisk wynika z tego, że w placówkach tych prowadzi się działania wychowawcze ukie-runkowane na rozpoczęcie procesu resocjalizacji. Ten ważny etap w życiu nieletnich wymaga, by go odpowiednio zaplanować i zorganizować, a tym samym zainicjować proces resocjalizacji, w którym uwzględnia się udziele-nie pomocy psychologiczno -pedagogicznej oraz psychiatrycznej udziele-nieletnim i ich rodzinom. Pomoc ta ma formę zajęć psychoedukacyjnych, specjali-stycznych (korekcyjnych, wyrównawczych, rewalidacyjnych, socjoterapeu-tycznych) oraz innych o charakterze terapeutycznym, ponadto porad dla
sję), NOE (dla młodzieży po inicjacji alkoholowej), „Jak żyć z ludźmi”, „Trzeci elementarz, czyli program siedmiu kroków”, „Spójrz inaczej”, ART, można znaleźć na stronie interne-towej Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno -Pedagogicznej: http://www.cmppp.
edu.pl/programy/przeglad/. Zob. też: M. Prokosz: Znaczenie profilaktyki w pracy z dziećmi i młodzieżą. W: Dewiacyjne aspekty współczesnego świata. Przejawy — zapobieganie — terapia.
Red. M. Prokosz. Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek 2005.
13 Nieletni…
wychowanków oraz ich rodziców, dalej — konsultacji i warsztatów, działań mediacyjnych i interwencyjnych w sytuacjach zagrożeń i kryzysowych94.
Pracownicy resocjalizacji znający programy profilaktyczne jako źródła swojej wiedzy na temat przestępczości nieletnich wymieniają najczęściej własne doświadczenia (72,6%), gazety, czasopisma (w tym specjalistyczne)
— 52,3%, telewizję (52,3%), informacje policyjne (48,2%) itd. Resocjali-zatorzy deklarujący nieznajomość programów profilaktycznych (stanowią oni 28% badanych) jako źródła swojej wiedzy o przestępczości nieletnich podają również własne doświadczenia (71,3%), telewizję (51,3%), informa-cje policyjne (39,1%). Jak widać, procentowy wybór źródeł wiedzy przez jednych i drugich jest zbliżony. Jednakże znający programy profilaktyczne wymieniali dodatkowo inne obszary wiedzy, takie jak literatura naukowa
— 46,2% (tylko nieliczni pracownicy nieznający programów wskazywali na korzystanie z literatury naukowej; stanowili oni 17,4% tej populacji) czy udział w szkoleniach i konferencjach — 45,2% (odpowiednio: 22,6%).
Nasuwają się od razu dwa wnioski. Po pierwsze, głównym źródłem wiedzy resocjalizatorów o przestępczości nieletnich było ich własne doświadczenie, czyli praktyka wychowawcza. Nie sposób przecenić zna-czenia wiedzy praktycznej, ale rodzi się pytanie, czy ten stan nie świadczy o deficycie wiedzy teoretycznej. Po drugie, badani deklarujący znajomość programów profilaktycznych dwukrotnie częściej czerpali swoją wiedzę z literatury naukowej i konferencji niż osoby nieznające takich progra-mów. Informacje z telewizji oraz policyjne nie służą zatem wzbogacaniu wiedzy na temat istniejących programów profilaktycznych i terapeutycz-nych w zakresie minimalizowania społecznego niedostosowania i prze-stępczości nieletnich.
Jak pisze Zbigniew B. Gaś, doskonalenie osobowe i profesjonalne pra-cowników podnosi skuteczność działania wychowawczego i resocjaliza-cyjnego. Zachowania dysfunkcjonalne młodzieży stawiają przed specjali-stami nowe wyzwania, takie jak umiejętność identyfikowania tych zacho-wań, znajomość ich etiologii, kompetencja w budowaniu strategii przeciw-działania czy też sprawność w realizacji projektowanych przedsięwzięć.
Dlatego autor ten uważa, że w placówce, w której pracujący tam specjali-ści nie uczestniczą (bo nie chcą) w różnych formach doskonalenia zawo-dowego, wszelkie programy działań wychowawczych i resocjalizacyjnych okazują się mało skuteczne. I odwrotnie, tam gdzie dbałość o proces roz-woju profesjonalnego stanowi stały element funkcjonowania placówki, tam efektywność oddziaływań systematycznie wzrasta95.
94 I. Mudrecka: Schronisko dla nieletnich…, s. 463.
95 Z.B. Gaś: Charakterystyka projektu badawczego. W: Efektywność instytucjonalnych form pomocy na rzecz młodzieży zagrożonej wykluczeniem społecznym. Red. Z.B. Gaś. Lublin, Pracownia Wydawnicza Fundacji „Masz Szansę” 2008, s. 27—28.
Studenci czerpią swoją wiedzę na temat przestępczości nieletnich z zupełnie innych źródeł niż pracownicy. Dla tych, którzy zadeklaro-wali znajomość programów profilaktycznych, telewizja stanowi pierw-szy i najważniejpierw-szy kanał informacyjny (73,1%). Własne doświadczenie, będące głównym źródłem wiedzy kadry resocjalizatorów o przestępczo-ści, jest — co zrozumiałe — mocno „okrojone” u studentów, żyjących raczej w świecie teorii niż praktyki. Wiedza studentów i pracowników na temat przestępczości musi się zatem różnić, skoro jedni swoje spostrzeże-nia wyprowadzają z informacji telewizyjnych, a drudzy z własnej prak-tyki pedagogicznej. W dalszej kolejności studenci deklarujący znajomość programów profilaktycznych i terapeutycznych wymieniali jako źródło swej ogólnej wiedzy o przestępczości gazety i czasopisma (69,2%), radio (65,4%), statystyki sądowe (53,8%). Rzadziej też niż znająca programy kadra powoływali się na publikacje naukowe (30,8% wobec 46,2%) i konferencje (15,4% wobec 45,2%). Z przytoczonych danych wynika, że studenci, wbrew potocznemu rozumieniu ich zadania, rzadziej niż pracownicy placówek resocjalizacyjnych sięgają po książki poświęcone metodyce działania (programom profilaktycznym i terapeutycznym) oraz rzadziej uczestniczą w konferencjach i szkoleniach. Fatalnie wręcz przedstawia się korzystanie z literatury naukowej, a zwłaszcza udział w konferencjach wśród studentów deklarujących nieznajomość progra-mów profilaktycznych (korzysta z nich odpowiednio 30% oraz 3,3%).
Z drugiej strony, skoro 30% studentów korzystających z naukowej litera-tury nie zna żadnych programów profilaktycznych i terapeutycznych, to trzeba zastanowić się, czy literatura ta dobrze przygotowuje ich do pod-jęcia w przyszłości pracy zawodowej związanej z resocjalizacją. Pytanie ma charakter retoryczny.
Studenci nieznający żadnych programów profilaktycznych i tera-peutycznych czerpią wiedzę na temat przestępczości głównie z telewizji (72,2%), z radia (67,8%), z relacji znajomych (60%), z gazet i czasopism (56,7%). Rzadziej zatem od studentów znających programy terapeutyczne korzystają z gazet i czasopism, częściej natomiast wiedzę o przestępczo-ści nieletnich czerpią z relacji znajomych i najbliższych. Dane te w pełni tłumaczą, dlaczego jedna grupa zna programy, druga zaś, odwołująca się często do wiedzy znajomych i najbliższych (60%), deklaruje ich nieznajo-mość. Należałoby jeszcze podkreślić, że dla wszystkich studentów głów-nym źródłem wiedzy o przestępczości jest telewizja. Kryzys czytania, obserwowany przez nas — pracowników naukowo -dydaktycznych, odbija się także, niestety, na analizowanej tu znajomości konkretnej metodyki działania, jaką są programy profilaktyczne i terapeutyczne. Warto również podkreślić, że badani pracownicy placówek resocjalizacyjnych, w przeci-wieństwie do studentów, nie mieli żadnych trudności z podaniem
konkret-13*
nego nazwiska autora i tytułu podręcznika czy też czasopisma z zakresu resocjalizacji i problematyki przestępczości nieletnich.
Poziom wiedzy badanych o programach profilaktycznych i terapeutycz-nych w zakresie minimalizowania społecznego niedostosowania i prze-stępczości nieletnich skorelowano z akceptacją przez respondentów twier-dzenia, że „nieletnich przestępców należy traktować równie surowo jak dorosłych”. Przypuszczenie było takie, że badani deklarujący znajomość programów rzadziej będą akceptować punitywne twierdzenia, ponieważ znają inną możliwość niż reakcja najprostsza, jaką jest represja czy — mówiąc wprost — kara za popełnienie czynu karalnego.
Tabela 27 Poziom punitywności wobec nieletnich a znajomość programów resocjalizacyjnych
przez kadrę pedagogiczną ZP i SdN
„Czy zgadza się Pan(i) z twierdzeniem, że nieletnich przestępców należy traktować równie surowo jak dorosłych?”
„Czy zna Pan(i) jakieś programy profilaktyczne, terapeutyczne w zakresie minimalizowania społecznego niedostosowania
i przestępczości nieletnich?” Ogółem (N = 410)
tak nie brak odpowiedzi
liczba % liczba % liczba % liczba %
Wcale się nie zgadzam 34 17,2 14 12,2 16 16,5 64 15,6
Zgadzam się częściowo 112 56,6 65 56,5 58 59,8 235 57,3
Zgadzam się całkowicie 43 21,7 33 28,7 19 19,6 95 23,2
Trudno powiedzieć 6 3,0 3 2,6 3 3,1 12 2,9
Brak odpowiedzi 3 1,5 0 0,0 1 1,0 4 1,0
Ogółem 198 100,0 115 100,0 97 100,0 410 100,0
Źródło: badania własne.
Tabela 28 Poziom punitywności wobec nieletnich a znajomość programów resocjalizacyjnych
przez studentów
„Czy zgadza się Pan(i) z twierdzeniem, że nieletnich przestępców należy traktować równie surowo jak dorosłych?”
„Czy zna Pan(i) jakieś programy profilaktyczne, terapeutyczne w zakresie minimalizowania społecznego niedostosowania
i przestępczości nieletnich?” Ogółem (N = 120)
tak nie brak odpowiedzi
liczba % liczba % liczba % liczba %
Wcale się nie zgadzam 9 34,6 22 24,4 0 0 31 25,8
Zgadzam się częściowo 13 50,0 47 52,2 4 100 64 53,3
Zgadzam się całkowicie 3 11,5 14 15,6 0 0 17 14,2
Trudno powiedzieć 1 3,9 7 7,8 0 0 8 6,7
Brak odpowiedzi 0 0,0 0 0,0 0 0 0 0,0
Ogółem 26 100,0 90 100,0 4 100 120 100,0
Źródło: badania własne.
Przypuszczenie potwierdziło się, a zatem wiedza na temat zjawiska nie-dostosowania społecznego modyfikuje — choć w nieznacznym stopniu
— postawy wobec nieletnich. Badani pracownicy deklarujący znajomość programów profilaktycznych i terapeutycznych częściej niż nieznający ich jednoznacznie nie zgadzali się z zaproponowanym twierdzeniem (odpo-wiednio: 17,2% i 12,2%) oraz rzadziej niż ci drudzy wyrażali całkowitą lub częściową akceptację tego twierdzenia (odpowiednio: 78,3% i 85,2%).
Nie są to różnice bardzo istotne, ale zależność taka wystąpiła.
Podobne wyniki uzyskano w badanej grupie studentów. Otóż osoby deklarujące znajomość programów częściej niż nieznające ich nie zgadzały się z twierdzeniem, że „nieletnich przestępców należy traktować równie surowo jak dorosłych” (odpowiednio: 34,6% i 24,4%), oraz rzadziej też wskazywały odpowiedzi „zgadzam się częściowo” i „zgadzam się całko-wicie” (odpowiednio: 61,5% i 67,8%). Potwierdza to pewien wpływ stanu wiedzy o zjawisku niedostosowania społecznego na postawę wobec nie-letnich.
4.2. Behawioralno -instrumentalne komponenty postaw badanych wobec przestępczości nieletnich
4.2.1. Stosunek badanych do przestępczości — od punitywności do permisywności
Badania społecznego nastawienia, dyspozycji behawioralnych (okre-ślanych zamiennie przez Jerzego Kwaśniewskiego jako społeczna reakcja instrumentalna96) wobec zachowań patologicznych pokazują, że społe-czeństwo w wysokim stopniu potępia sprawców kontrowersyjnych zacho-wań. Według badań przeprowadzonych przez tego autora ukaranie pozba-wieniem wolności jest uważane — wysoce jednomyślnie — za właściwą strategię postępowania wobec sprawców czynów uznawanych przez prawo za przestępstwa97. Wyniki sondażu Andrzeja Misiuka wykazały, że jedną
96 J. Kwaśniewski: Społeczeństwo wobec dewiacji. Warszawa, Wydawnictwo Uniwersy-tetu Warszawskiego 1983, s. 69.
97 Tenże: Postrzeganie marginalizacji oraz strategii i środków kontroli społecznej. W: Kon‑
trola społeczna procesów marginalizacji. Red. J. Kwaśniewski. Warszawa, Wydawnictwo Interart 1997, s. 211.
z przyczyn wzrostu przestępczości jest w opinii społeczeństwa wadliwość prawa, zwłaszcza zaś jego zbytnia łagodność, niedostosowanie do aktual-nej sytuacji98. Represyjność i punitywność, wyrażające się w akceptacji za-ostrzania kar dla przestępców, cechowały zdecydowaną większość uczest-ników badań prowadzonych przez Andrzeja Siemaszkę99. We wnioskach z przeprowadzonego sondażu Barbara Karolczak -Biernacka podaje, że re-spondenci za najskuteczniejszy środek ograniczania przestępczości uznali
„surowsze, dłuższe wyroki więzienia dla przestępców”100. Badania Anny Nowak na temat tego, co sądzi młodzież o przestępczości nieletnich, wy-kazały, że 30% opowiedziało się za zwiększeniem punitywności reakcji prawnych101. Wyniki te potwierdzają badania Doroty Pstrąg, które wy-kazały, że ponad połowa (58,3%) ankietowanej młodzieży uznała zwięk-szenie restrykcyjności norm prawnych za skuteczny sposób zmniejszania przestępczości102. W ocenie prawników tendencja do surowego traktowa-nia nieletnich dopuszczających się najpoważniejszych przestępstw widocz-na jest w przepisach Kodeksu karnego (art. 10 § 2), w których obniżono z 16 do 15 lat minimalny wiek ewentualnej odpowiedzialności karnej.
Piotr Górecki podaje argument przeciw obniżaniu wieku odpowiedzialno-ści nieletnich, pisząc: „W niektórych krajach europejskich, formalnie rzecz biorąc, granice odpowiedzialności nieletnich są niższe aniżeli w Polsce.
Niemniej jednak funkcjonuje tam zupełnie inny system specjalistycznych zakładów dla nieletnich, w których odbywają oni swoistą »karę«. Istnie-je też szeroko rozbudowana pomoc socjalna, która niewątpliwie przyczy-nia się do ograniczeprzyczy-nia przestępczości poprzez jej zapobieganie i przywra-canie społeczeństwu tych nieletnich, którzy już popadli w konflikt z
98 A. Misiuk: Zagrożenie przestępczością a poczucie bezpieczeństwa w środowisku lokal‑
nym. W: Bezpieczeństwo człowieka w środowisku lokalnym. Red. W. Ciczkowski. Olsztyn, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej 1999, s. 129.
99 A. Siemaszko: Percepcja dewiacji w społeczeństwie. Niepublikowany raport z badań, za: J. Kwaśniewski: Stosunek społeczeństwa do zachowań i zjawisk dewiacyjnych. W: Pato‑
logia społeczna. Wybrane problemy. Red. T. Szymanowski. Warszawa, Wydawnictwo Wyż-szej Szkoły Pedagogiki Specjalnej 1991, s. 48. Podobne wyniki badań uzyskał Jarosław Ga-łązka: Stosunek do prawa a ocena środków przeciwdziałania zachowaniom antyprawnym. W:
Dewiacje i problemy społeczne w środowiskach lokalnych. Red. J. Kwaśniewski. Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2005.
100 B. Karolczak -Biernacka: Przyczyny przestępczości i wizje środków zapobiegaw‑
czych. Badania opinii młodzieży. „Edukacja” 1998, nr 2, s. 38.
101 A. Nowak: Młodzież o przyczynach, przejawach, skutkach i profilaktyce przestępczo‑
ści nieletnich. W: Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży i jego zagrożenia. Red. K. Czarnecki, W. Kojs, M. Rozmus. Mysłowice, Wydawnictwo Górnośląskiej Wyższej Szkoły Pedago-gicznej 2001, s. 102
102 D. Pstrąg: Poglądy młodzieży na temat wybranych zjawisk patologii społecznej. W:
Młodzież wobec współczesnych zagrożeń. Red. F. Kozaczuk. Rzeszów, Wydawnictwo Uni-wersytetu Rzeszowskiego 2003, s. 54.
wem karnym. W Polsce nie ma specjalnych aresztów czy zakładów kar-nych dla nieletnich. Nie ma też specjalnego ustawodawstwa socjalnego.
Warto zauważyć, że w tej czy innej formie praca socjalna z dziećmi popa-dającymi w konflikt z prawem występuje również w innych krajach Euro-py Zachodniej. Postulowanie więc w tej sytuacji obniżenia wieku karalno-ści nieletnich jest nieporozumieniem. Istotne jest przede wszystkim to, że dziecku nie można przypisać winy, a co za tym idzie — nie może ono po-nosić konsekwencji swego postępku na zasadach odnoszących się do osób dorosłych”103.
Henryk Machel zauważa, że zwiększona tolerancja wobec wielu inno-ści, w tym także wobec młodych wiekiem sprawców czynów nagannych, nie jest korzystna, ponieważ zaburza proces socjalizacji tych osób. Powo-łując się na badania przeprowadzone przez Fredrica Werthama oraz Hansa i Michaela Eysencków, stwierdza on, że przyzwolenie (czy też niemoc spo-łeczna) na zachowania naganne (niezgodne z prawem) wzmacnia te zacho-wania wśród młodych ludzi, a następnie utrwala je. Wielu z nich nabiera przekonania, że można zachowywać się w sposób karalny i czynić szkody, nie ponosząc za to żadnej odpowiedzialności. Podejście permisywne spo-łeczeństwa do nagannych zachowań jednostki czy grupy wywołuje poczu-cie swoiśpoczu-cie rozumianego sukcesu i może okazać się treningiem utrwa-lającym te zachowania104. Dlatego Henryk Machel zwraca uwagę na to, że w kształtowaniu się postaw społecznych człowieka pewną rolę odgry-wają również wzmocnienia negatywne, którymi są kary. Doświadczenie uczy, że na kontinuum: punitywność — permisywność nie wolno popa-dać w żadną z tych skrajności, bez względu na panującą modę, zapotrze-bowanie społeczne, naciski administracyjne czy polityczne. Oznacza to, że skuteczność resocjalizacji zależy od właściwego modelowania oddzia-ływań wychowawczych, uwzględniającego indywidualne cechy poszcze-gólnych wychowanków, zmieniające się ich nastroje, zachowania czy też postawy pod wpływem działania czynników endogennych lub egzogen-nych105. W podobnym tonie wypowiedział się jeden z wizytatorów: Bez względu na rodzaj orzeczonego środka, muszą być podjęte działania wycho‑
wawcze, dydaktyczne i dopiero wtedy, kiedy nie dają one efektu, czyli wystę‑
puje głęboka demoralizacja, to wówczas podejmujemy inne, „silniejsze”
środki (wywiad W1). Tak więc w pracy z nieletnim należy skupić się na tzw. prewencji indywidualnej, to jest na efektach wywołanych w jego oso-bowości pod wpływem różnego typu działań.
103 P. Górecki: Uwagi o nowelizacji ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich na tle doświadczeń praktyki. W: Teoretyczne i praktyczne problemy stosowania ustawy…, s. 47.
104 H. Machel: Permisywizm a odpowiedzialność osobista…, s. 130, 125.
105 A. Szecówka: Komplementarność mikrosystemu wychowawczego (na przykładzie Za‑
kładu Poprawczego w Raciborzu). „Szkoła Specjalna” 2004, nr 5, s. 366.