Podstawy metodologii badań własnych
5. Elementy instrumentalne: Czy i jaki jest związek reakcji na zjawisko przestępczości z wykonywaniem określonych czynności
3.5. Charakterystyka społeczno -demograficzna badanych
skumulowany
Zakład typu otwartego* 57 14,0 14,0 14,0
Zakład typu półotwartego 37 9,0 9,0 23,0
Zakład typu zamkniętego 11 2,7 2,7 25,7
Zakład o wzmożonym nadzorze
wychowawczym 37 9,0 9,0 34,7
Zakład resocjalizacyjno -rewalidacyjny 40 9,8 9,8 44,5 Zakład resocjalizacyjno -terapeutyczny 35 8,5 8,5 53,0
Schronisko typu zwykłego 10 2,4 2,4 55,4
Schronisko typu interwencyjnego 33 8,0 8,0 63,4 Zakład półotwarty i schronisko typu
zwykłego 150 36,6 36,6 100,0
Ogółem 410 100,0 100,0
*Młodzieżowy Ośrodek Adaptacji Społecznej (MOAS) Źródło: badania własne.
3.5. Charakterystyka społeczno -demograficzna badanych
Przemiany w resocjalizacji nieletnich przebywających w placówkach
„naprawy społecznej”13 — jak je nazywa Przemysław Frąckowiak — są jednym z ważniejszych zagadnień podejmowanych przez pedagogów. Au-torzy wielu opracowań poświęconych resocjalizacji w zakładach zarówno dla nieletnich, jak i dorosłych podkreślają rolę personelu tego typu placó-wek. Henryk Machel, Wiesław Rostkowski, Andrzej Węgliński, Józef Na-wój, Zdzisław Lorek jednoznacznie stwierdzają, że prawidłowe funkcjo-nowanie placówek resocjalizacyjnych zdeterminowane jest „czynnikiem ludzkim”14. Personel wychowawczy stanowi najważniejsze ogniwo tego
13 P. Frąckowiak: Kierunki rozwoju resocjalizacji w polskich zakładach dla nieletnich.
Poznań, Oficyna Wydawnicza Garmond 2006, s. 7.
14 H. Machel: Rola i zadania kadry resocjalizacyjnej. W: Resocjalizacja. Teoria i praktyka pe‑
dagogiczna. T. 2. Red. B. Urban, J.M. Stanik. Warszawa, PWN 2007, s. 217. Zob. też: S. Bie-leń: Pracownicy zakładów dla nieletnich. „Szkoła Specjalna” 1986, nr 6; B. -Kiluk: Kilka uwag o sylwetce i powinnościach wychowawcy. „Opieka — Wychowanie
— Terapia” 2000, nr 4; J. Garczarek, D. Pstrąg, J. Rejman: Spostrzeganie działalności wychowawców przez skazanych. „Opieka — Wychowanie — Terapia” 2006, nr 1—2; Z.
Lo-typu instytucji. Toteż prawidłowe funkcjonowanie zakładów, a zarazem osiąganie celów, w których zostały powołane, zależy od osobowości re-socjalizatorów, od ich kompetencji, kwalifikacji, od warunków, w jakich działają, oraz od sposobu zarządzania.
Podstawową grupą zawodową w tych placówkach jest kadra pedago-giczna posiadająca status nauczycielski, określony w Karcie Nauczyciela15. Tworzą ją: nauczyciele szkoły, nauczyciele zawodu, wychowawcy, psycho-lodzy, pedagodzy oraz inni pracownicy pedagogiczni, w tym terapeuci, socjoterapeuci, psychoterapeuci, a także ci, którzy sprawują funkcje kie-rownicze.
Stan liczebny zatrudnionych (według stanowiska pracy) oraz procen-towy wskaźnik udziału poszczególnych kategorii zawodowych w ogólnej liczbie pracowników pedagogicznych zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich przedstawia tabela 9.
Tabela 9 Badani pracownicy ZP i SdN według stanowiska pracy (N = 410)
Stanowisko pracy Liczba % %
ważnych
% skumulowany
Nauczyciel zawodu 76 18,5 18,6 18,6
Nauczyciel przedmiotu 66 16,1 16,2 34,8
Wychowawca 223 54,4 54,8 89,6
Pedagog 19 4,6 4,7 94,3
Psycholog 11 2,7 2,7 97,0
Kadra kierownicza 6 1,5 1,5 98,5
Terapeuta 6 1,5 1,5 100,0
Razem 407 99,3 100,0
Brak danych 3 0,7
Ogółem 410 100,0
Źródło: badania własne.
rek: Jak poprawiać zakłady poprawcze. „Problemy Opiekuńczo -Wychowawcze” 1992, nr 4;
H. Machel: O personelu więziennym bez osłonek. „Forum Penitencjarne” 2003, nr 3, s. 8—9;
J. Nawój: Osobowościowe uwarunkowania wypalenia zawodowego służby więziennej. „Opieka
— Wychowanie — Terapia” 2000, nr 4; E. Plutowski: Refleksje pedagoga ‑emeryta na temat skuteczniejszej resocjalizacji w zakładach dla nieletnich. „Szkoła Specjalna” 1986, nr 6; L. Pust-kowiak: Diagnoza środowiska wychowawczego zakładu poprawczego. „Opieka — Wychowanie
— Terapia” 2000, nr 4; L. Pytka: Sukces i porażka w resocjalizacji nieletnich. (Analiza pedago‑
giczna wypowiedzi wychowawców). „Szkoła Specjalna” 1986, nr 1; W. Rostkowski: Geneza i mechanizmy przemocy instytucjonalnej w placówkach dla nieletnich w Polsce. „Opieka — Wy-chowanie — Terapia” 1995, nr 3; A. Węgliński: Mikrosystemy wychowawcze w resocjalizacji nieletnich. Analiza pedagogiczna. Lublin, Wydawnictwo AWH Antoni Dudek 2004.
15 Ustawa z dnia z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz.U. 2006, nr 97, poz. 674 z późn. zm.).
Jak widać, najliczniejszą grupę badanych stanowiły osoby zatrudnio-ne w wymienionych placówkach na stanowisku wychowawcy — 54,8%
wszystkich badanych. Kolejne miejsce zajęli nauczyciele przedmiotów ogólnokształcących i praktycznej nauki zawodu. Warto również dodać, że często osoby te po ukończeniu zajęć w szkole czy w warsztatach szkolnych pracują z grupami w internacie jako wychowawcy.
Tabela 10 Badani pracownicy ZP i SdN według płci (N = 410)
Płeć Liczba % %
ważnych %
skumulowany
Kobieta 92 22,4 22,4 22,4
Mężczyzna 318 77,6 77,6 100,0
Ogółem 410 100,0 100,0
Źródło: badania własne.
Według uzyskanych danych w badanej populacji w zdecydowa-nej większości przeważali mężczyźni, stanowiąc ponad 3/4 ogółu, tj. 77,6%.
Na pozycję zawodową oraz społeczną nauczyciela i wychowawcy, a tym samym na efekty jego pracy, wpływa wiele czynników, m.in. wy-kształcenie. Jak pisze Henryk Machel „kwalifikacje zawodowe personelu, czyli jego kompetencje zawodowe, stanowią podstawowy warunek podję-cia działań resocjalizacyjnych”16. Dane obrazujące poziom wykształcenia kadry pedagogicznej zawiera tabela 11.
Tabela 11 Badani pracownicy ZP i SdN według wykształcenia (N = 410)
Poziom wykształcenia Liczba % %
ważnych %
skumulowany
Zawodowe 2 0,5 0,5 0,5
Niepełne średnie 1 0,2 0,3 0,8
Średnie 22 5,4 5,4 6,2
Wyższe 380 92,7 93,8 100,0
Razem 405 98,8 100,0
Brak danych 5 1,2
Ogółem 410 100,0
Źródło: badania własne.
16 H. Machel: Rola i zadania…, s. 229.
Większość badanej kadry pedagogicznej placówek resocjalizacyjnych legitymuje się wykształceniem wyższym. Tylko co 18. badany miał wy-kształcenie średnie, a niecały 1% ogółu — wywy-kształcenie niepełne śred-nie lub zawodowe. Dane te wydają się wysoce zadowalające. Specyfika poszczególnych placówek resocjalizacyjnych wymusza zatrudnianie w nich personelu o określonym, a nie dowolnym bądź przypadkowym wykształceniu i przygotowaniu zawodowym, które — jak podkreśla Henryk Machel — „zawsze powinno być na wysokim poziomie”17. Jesz-cze nie tak całkiem dawno, jak pokazują wyniki badań Stefana Biele-nia18 przeprowadzone w latach 1982—1985, struktura wykształcenia pracowników pedagogicznych zakładów poprawczych przedstawiała się następująco: osoby z wykształceniem wyższym w kolejnych latach sta-nowiły 33%, 46%, 52,9% ogółu badanych, natomiast z wykształceniem średnim — 25%, 21% oraz 13,6% ogółu badanych. Według Przemy-sława Frąckowiaka obecny stan rzeczy wynika z licznych unormowań prawnych, związanych ze wzrastającymi wymaganiami podnoszenia kwalifikacji przez kadrę, „które — niestety — kwestię przydatności za-wodowej resocjalizatorów sprowadzają często do liczby ukończonych studiów i kursów”19.
W ocenie wartości kadry istotne są wiek oraz staż pracy (praktyka za-wodowa).
Tabela 12 Badani pracownicy ZP i SdN według wieku (N = 410)
Wiek badanych Liczba % %
ważnych %
skumulowany
Do 30 lat 38 9,3 11,3 11,3
31—40 lat 115 28,0 34,2 45,5
41—50 lat 124 30,2 36,9 82,4
51—60 lat 58 14,2 17,3 99,7
Powyżej 61 lat 1 0,3 0,3 100,0
Razem 336 82,0 100,0
Brak danych 74 18,0
Ogółem 410 100,0
Źródło: badania własne.
17 Tamże, s. 241.
18 S. Bieleń: Pracownicy zakładów dla nieletnich…, s. 435.
19 P. Frąckowiak: Kierunki rozwoju resocjalizacji…, s. 134.
9 Nieletni…
Tabela 13 Staż pracy pedagogicznej badanych (N = 410)
Staż pracy Liczba % %
ważnych %
skumulowany
Do 5 lat 33 8,0 10,4 10,4
6—10 lat 52 12,7 16,5 26,9
11—20 lat 96 23,4 30,4 57,3
21—30 lat 105 25,6 33,2 90,5
Powyżej 31 lat 30 7,3 9,5 100,0
Razem 316 77,0 100,0
Brak danych 94 23,0
Ogółem 410 100,0
Źródło: badania własne.
Analiza danych ujętych w tabeli 13 wskazuje na znaczny zasób do-świadczeń i umiejętności praktycznych pracowników placówek resocjali-zacyjnych, jak również na poziom stabilizacji zawodowej tej kadry. Ponad połowa (63,6%) badanych to osoby z długim stażem, a zarazem doświad-czeniem w pracy zawodowej (osoby ze stażem 11—30 lat). Tylko co 10.
badany pracował w placówce krótko, tj. od kilku miesięcy do 5 lat.
Kolejną grupę wytypowaną do badań stanowili studenci Uniwersyte-tu Śląskiego, rekruUniwersyte-tujący się z kierunku: pedagogika, specjalność: reso-cjalizacja z profilaktyką społeczną. Badaniami zostało objętych 120 osób z wszystkich lat tej specjalności. W przypadku tej grupy zastosowałam
— zgodnie z założeniami doboru warstwowego o alokacji równomier-nej — równomierny rozkład respondentów (w poszczególnych warstwach pod względem takich zmiennych, jak płeć, tryb i rok studiów). W badaniu udział wzięło 60 kobiet i 60 mężczyzn — studentów studiów zaocznych i stacjonarnych w równej liczbie w przypadku każdego roku specjalizacji trwającej trzy lata (tj. 20 osób, po 10 kobiet i 10 mężczyzn, w trybie sta-cjonarnym i niestasta-cjonarnym na roku III, IV i V). Spośród wszystkich ba-danych 102 osoby (85% ogółu) uzyskały średnią ocen w poprzedzającym roku akademickim w granicach 4,0—4,99; średnią ocen 3,0—3,99 miało 15 osób (12,5%), natomiast średnią ocen o wartości 5,0 — tylko 3 osoby.
Średnia wieku studentów wyniosła ~ 23 lata. 25,8% z nich to osoby, któ-re podjęły już pracę, z czego doświadczenie zawodowe w pracy z dzieć-mi i młodzieżą dzieć-miało 9 osób (29% ogółu pracujących) i byli to nauczycie-le w szkonauczycie-le oraz wychowawcy w placówkach opiekuńczo -wychowawczych (świetlica środowiskowa, dom dziecka). Najczęstszy kontakt z nieletnimi miały 3 osoby pracujące w policji. Ponad połowa badanych (61%) praco-wała w zawodach niezwiązanych z kierunkiem studiów.
Osoby badane za pomocą wywiadu to wizytatorzy z Wydziału Wyko-nywania Orzeczeń Rodzinnych i Nieletnich Departamentu WykoWyko-nywania Orzeczeń i Probacji Ministerstwa Sprawiedliwości (oznaczeni symbolami W1, W2, W3, W4), którzy prosili o anonimowość, oraz dyrektorzy: Za-kładu Poprawczego i Schroniska dla Nieletnich w Zawierciu i Pszczynie oraz Zakładu Poprawczego (Młodzieżowego Ośrodka Adaptacji Społecz-nej) w Raciborzu (D1, D2, D3).
9*