Zmiany ilościowe i jakościowe w zakresie patologii, w tym przestęp-czości, są niezaprzeczalnym potwierdzeniem tezy o „dramatyzmie spo-łecznym”205 towarzyszącym intensywnym przemianom w naszym kraju.
Mając to na uwadze, organy państwa podejmują różnego typu działania zapobiegawcze przestępczości. Zjawisko przestępczości jest przedmiotem
203 A. Kurzeja: Pedagogika ulicy…, s. 70.
204 Tamże, s. 72.
205 A. Radziewicz -Winnicki: Społeczeństwo w trakcie zmiany. Gdańsk, Gdańskie Wy-dawnictwo Psychologiczne 2004, s. 7.
zainteresowania nie tylko licznego grona specjalistów (teoretyków, prak-tyków), ale również całego społeczeństwa, które je dostrzega, ocenia i ma poczucie zagrożenia. Jak podaje Bronisław Urban, „w świetle naukowych analiz i interpretacji, nie mówiąc już o społecznej (publicznej) ocenie, prze-stępczość jest zjawiskiem niszczącym społeczną równowagę, zagraża roz-wojowi społeczeństw w kierunku dezaprobaty i podtrzymywania uniwer-salnych, prawdziwie ludzkich wartości. Jeszcze bardziej negatywną ocenę zyskuje […], gdy bierze się pod uwagę osobowościowe skutki czynów prze-stępczych, zwłaszcza tych, które zagrażają życiu, zdrowiu i godności czło-wieka”206. W opinii Jana Malca, „poglądy społeczeństwa na temat stanu oraz zmian nasilenia przestępczości należy znać przede wszystkim z tego względu, że wadliwe przekonania na ten temat mogą z jednej strony dopro-wadzić do bagatelizowania niebezpieczeństwa, jakie stanowi przestępczość, a z drugiej — powodować narastanie poczucia zagrożenia nieadekwatnego do stanu przestępczości”207. To, w jaki sposób społeczeństwo lub określone jego grupy odnoszą się do zachowań dewiacyjnych i patologicznych, wpły-wa znacznie na skuteczność ich wykrywpły-wania i zwpły-walczania oraz na rezultaty oddziaływań profilaktycznych, wychowawczych i socjalizacyjnych.
Aby społeczna aktywność w zapobieganiu przestępczości i w resocja-lizacji sprawców przestępstw była efektywna, muszą być spełnione pewne warunki. Przede wszystkim społeczeństwo musi mieć prawdziwą wiedzę na temat przestępczości. Chodzi tu zwłaszcza o poznanie:
— genezy przestępczości,
— jej rozmiarów (nasilenia) ogółem oraz niektórych jej typów,
— społecznego udziału w zapobieganiu przestępczości i w resocjalizacji sprawców przestępstw,
— stopnia gotowości do współdziałania z organami ścigania, sądami, pla-cówkami resocjalizacyjnymi, penitencjarnymi itp.,
— możliwości społecznej współpracy z organami państwowymi w zakre-sie wykonywania kar o charakterze nieizolacyjnym (np. kary ograni-czenia wolności),
— tendencji do utrwalania stygmatyzacji jako skutku skazania przez sąd na odbycie kary pozbawienia bądź ograniczenia wolności,
— oczekiwań społecznych w zakresie postępowania ze sprawcami nielet-nimi, szczególnie tymi poniżej 13. roku życia208.
206 B. Urban: Przestępczość młodzieży polskiej w okresie transformacji społeczno-ustro‑
jowej na tle przestępczości ogólnej. W: Profilaktyka społeczna i resocjalizacja młodzieży…, s. 7—8.
207 J. Malec: Poglądy społeczeństwa…, s. 7. Zob. też: E. Moczuk: Postrzeganie bezpie‑
czeństwa publicznego w środowisku lokalnym. Raport z badań sondażowych. Rzeszów, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego 2003, s. 68—69.
208 J. Malec: Poglądy społeczeństwa…, s. 6.
Jak podaje Bronisław Urban, „w drugiej połowie XX wieku przestęp-czość młodzieży stała się przedmiotem intensywnych badań naukowych i powodem do niepokoju najszerszych kręgów społecznych, przede wszyst-kim ze względu na nieproporcjonalnie duży wzrost przestępstw gwałtow-nych, nasyconych agresją i przemocą”209. Sporo uwagi poświęca się za-grożeniom, jakie powodują najmłodsi sprawcy. Obraz patologii społecz-nej (w tym przestępczości) jest zróżnicowany i zależy m.in. od aktualnych nastrojów społecznych czy też aktywności mass mediów. Środki maso-wego przekazu, dostarczając informacji o przestępstwach, przestępcach, ofiarach, działaniu policji, sądów, zakładów karnych czy poprawczych, wpływają na postawy obywateli wobec przestępczości oraz na aktywność agend formalnej kontroli społecznej210. Jak wynika z badań, ponad 70%
Polaków informacje o przestępczości czerpie z telewizji, ponad 15% z pra-sy, ponad 7% z radia211. Często jednak środki masowego przekazu uzyski-wane informacje uogólniają, upraszczają, kreują i utrwalają stereotyp, że są to jednostki „o zimnych i okrutnych sercach, zakochane w przemocy, obojętne na perswazje i upomnienia, dla których kategorie dobra i zła są niezrozumiałe”212. Taki przekaz informacji może spowodować:
— zanik poczucia bezpieczeństwa obywateli,
— podejmowanie przez nich czynności mających ich zabezpieczyć przed wiktymizacją,
— punitywność społeczeństwa odnośnie do prawnokarnych reakcji na przestępczość213.
Zadziwiająca jest polaryzacja postaw społecznych wobec sposobów re-akcji na czyny karalne nieletnich. Czesław i Tatiana Betke tak piszą na ten temat: „Dla znacznej części społeczeństwa są oni osobami niebezpieczny-mi i zagrażającyniebezpieczny-mi, z któryniebezpieczny-mi należy unikać kontaktów, a przede wszyst-kim izolować ich, oczekując jednocześnie niejako samoistnej ich poprawy.
Narasta fala sprzeciwu przeciwko odmiennemu traktowaniu nieletnich dokonujących przestępstw i dorosłych przestępców. […] Pozostała część społeczeństwa zajmuje stanowisko przeciwne, opowiada się za liberaliza-cją stosowanych środków. Jest przekonana, iż nieletni są ofiarami niewy-dolnych wychowawczo rodzin, przemian społecznych, nędzy czy wreszcie
209 B. Urban: Przestępczość młodzieży polskiej…, s. 9.
210 A. Kossowska: Współczesna przestępczość…, s. 11; A. Światłowski: Świadomość prawna uczestników internetowych forów dyskusyjnych; reforma prawa karnego a punitywność postaw. W: Przemoc i marginalizacja. Patologie społecznego dyskursu. Red. P. Piotrowski.
Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „Żak” 2004, s. 95.
211 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: Kryminologia…, s. 420.
212 S. Podemski: Najgorsi wśród złych. „Gazeta Wyborcza” z dn. 4 września 1998 r., s. 18; I. Miecik: Młodzi do poprawki. W drodze na dno. (Raport). „Polityka” 2002, nr 24.
213 J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski: Kryminologia…, s. 420— 423.
zalewu kultury konsumpcyjnej, upadku ideałów, wartości ogólnospołecz-nych i w związku z tym wymagają opieki, terapii i pomocy”214.
Wiele z prowadzonych w Polsce badań empirycznych i publikowanych opracowań naukowych poświęconych jest percepcji i ocenie przez społe-czeństwo zjawisk patologii społecznej, w tym przestępczości215. Adam Pod-górecki, inicjator polskich badań socjologicznych nad tym problemem216, w książce Prestiż prawa wydanej w 1966 r. przedstawił wyniki ogólnopol-skich badań za pomocą kwestionariusza: „Surowość czy łagodność”, któ-rych celem było ustalenie społecznej oceny prawa, kar, funkcjonowania instytucji prawnych oraz tego, jakie są zależności pomiędzy opiniami na ten temat a takimi czynnikami, jak płeć, wiek, pochodzenie, zawód, przy-stosowanie społeczne, religijność itd.217 Zarówno ta, jak i powstałe póź-niej prace prezentują wiele cennych wniosków. Okazuje się, że w odbiorze społecznym strategie reagowania na problemy społeczne są wysoce zróż-nicowane.
Marek Konopczyński i Lesław Pytka na podstawie swoich badań usta-lili, że do zachowań i zjawisk patologicznych cechujących się wysokim wskaźnikiem potępienia społecznego należą kolejno: kradzieże, rabunki, zabójstwa, narkomania, alkoholizm, dewiacyjna aktywność seksualna, zbiorowe gwałty, prostytucja218.
Od początku lat 90. podobnymi analizami zajmowały się różne pra-cownie badania opinii społecznej. CBOS przez wiele lat badał, jaki jest wśród Polaków poziom poczucia zagrożenia przestępczością219. Prowadzo-ne przez Eugeniusza Moczuka badania nad naszym postrzeganiem
bezpie-214 Cz. Betke, T. Betke: Zakład poprawczy…, s. 71—72. Zob. też: L. Pytka: Wątłość i siła…, s. 32; J. Rejman: Indywidualizacja w resocjalizacji nieletnich, młodocianych i doro‑
słych. W: Aktualne problemy pedagogiki resocjalizacyjnej i patologii społecznej. Red. F. Koza-czuk, M. Radochoński. Rzeszów, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej 2000, s. 97.
215 Por. A. Podgórecki, J. Kurczewski, J. Kwaśniewski, M. Łoś: Poglądy społeczeń‑
stwa polskiego na moralność i prawo. Warszawa, Wydawnictwo „Książka i Wiedza” 1971;
J. Malec: Poglądy społeczeństwa…; J. Wódz: Zjawiska patologii społecznej…; A. Misiuk, T. Cichorz: Społeczny odbiór zagrożeń przestępczością i związana z tym ocena organów ści‑
gania. „Przegląd Policyjny” 1997, nr 4(48), s. 28—30; E. Moczuk: Postrzeganie bezpieczeń‑
stwa…; A. Szymanowska, T. Szymanowski: Opinia społeczna w Polsce o niektórych pato‑
logicznych zachowaniach kontrowersyjnych, przestępstwach i środkach kontroli prawno ‑karnej.
Warszawa, Centralny Zarząd Zakładów Karnych Ministerstwa Sprawiedliwości, Stowarzy-szenie „Patronat” 1996.
216 J. Wódz: Patologia społeczna…, s. 17. Zob. też: A. Podgórecki: Patologia życia spo‑
łecznego. Warszawa, PWN 1969, s. 12.
217 A. Podgórecki: Prestiż prawa. Warszawa, Wydawnictwo „Książka i Wiedza” 1966.
218 M. Konopczyński, L. Pytka: Studenci wobec zjawisk patologii społecznej. Siedlce, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Rolniczo -Pedagogicznej 1986, s. 71—72.
219 E. Moczuk: Postrzeganie bezpieczeństwa…, s. 70—71.
czeństwa publicznego wykazały, że zdecydowana większość obywateli nie czuje się bezpiecznie. Ponadto wielu respondentów (46%) jest przekona-nych, że w przyszłości sytuacja ta nie poprawi się220. Wypowiadając się na temat reakcji społecznej na przestępczość (sugerowanych propozycji roz-wiązywania tego problemu), do najważniejszych tego typu działań bada-ne osoby zaliczyły: a) dofinansowanie policji, b) podejmowanie nowych inicjatyw w zakresie zapobiegania przestępczości, c) zachęcanie społeczeń-stwa do przeciwdziałania przestępczości, d) wprowadzenie zmian w pra-wie karnym, e) zwiększenie uprawnień policji, f) zmianę modelu wycho-wania młodzieży221.
Wyniki prowadzonych przez Jerzego Kwaśniewskiego badań wskazu-ją, że znaczną część społeczeństwa polskiego cechuje silne emocjonalne potępienie zachowań niezgodnych z prawem i normami moralnymi, jak też sprawców czynów karalnych222. „Ukaranie pozbawieniem wolności, więzieniem jest uważane — wysoce jednomyślnie — za właściwą strategię postępowania przede wszystkim wobec sprawców czynów uznanych przez prawo za przestępstwa i godzących w ludzką osobę oraz własność. Taki typ postępowania, jak »izolowanie od społeczeństwa«, kładący nacisk nie na karanie, lecz na wyłączenie jednostki ze zbiorowości, proponowany jest rzadko”223.
Teodor Szymanowski, inny badacz społecznej recepcji wybranych kate-gorii zjawisk patologicznych i przestępstw, wykazał, że ocena tych zjawisk koreluje z wiekiem badanych osób224. Tezę tę potwierdza Jarosław Gałąz-ka na podstawie własnych ustaleń empirycznych odnośnie do współcze-snych (z 2004 roku) normatywnych przekonań mieszkańców Warszawy.
Jego zdaniem, ludzie młodzi — w tym wypadku osoby do 40. roku życia
— wykazują większą tolerancję wobec naruszania prawa. Wszystkie oce-niane w ankiecie rodzaje zachowań były słabiej potępiane moralnie przez młodszych respondentów niż przez osoby starsze225. Taką samą zależność
220 Tamże, s. 76—77.
221 Tamże, s. 125.
222 J. Kwaśniewski: Postrzeganie marginalizacji oraz strategii i środków kontroli spo‑
łecznej. W: Kontrola społeczna procesów marginalizacji. Red. J. Kwaśniewski. Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1997, s. 209—212.
223 Tamże, s. 211.
224 T. Szymanowski: Młodzi Polacy wobec niektórych zachowań patologicznych, prze‑
stępczych oraz budzących społeczne kontrowersje. W: Młodzież a współczesne dewiacje i patolo‑
gie społeczne. Diagnoza — profilaktyka — resocjalizacja. Red. S. Kawula, H. Machel. Toruń, Wydawnictwo Adam Marszałek 2001, s. 27—34.
225 J. Gałązka: Stosunek do prawa a ocena środków przeciwdziałania zachowaniom an‑
typrawnym. W: Dewiacje i problemy społeczne w środowiskach lokalnych. Red. J. Kwaśniew-ski. Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2005, s. 189; A. Krzewińska:
Sondaż poglądów łodzian na temat prawa, moralności i problemów społecznych. W: Badania
8 Nieletni…
ujawniły przeprowadzone przez Andrzeja Kojdera badania sondażowe nad społecznym wizerunkiem prawa226. Zdaniem Ireny Łabuć -Kryski, „szcze-gólne znaczenie ma spostrzeganie i ocena zjawisk patologii społecznej przez młodzież jako grupy szczególnie zagrożonej. Percepcja i ocena tych zjawisk przez młodzież może mieć istotny wpływ na jej zachowania, bo-wiem im dane zachowanie jest bardziej rygorystycznie oceniane — po-tępiane przez społeczeństwo, tym większa jest skuteczność oddziaływań mających na celu jego likwidację”227. Ponadto młodzież ma niewątpliwie wpływ na przebieg zjawisk społecznych w skali krajowej228.
Badania percepcji zagrożeń społecznych przez uczniów szkół podstawo-wych z województwa śląskiego wykazały, że do czołówki problemów społecz-nych zaliczają oni: alkoholizm, agresję, przestępczość, bezrobocie, przemoc w rodzinie229. Z kolei młodzież szkół średnich, oceniając stopień społecznego niebezpieczeństwa zjawisk patologii, za najbardziej niebezpieczne uznała: za-bójstwo, dziecioza-bójstwo, aborcję, znęcanie się nad dzieckiem, samoza-bójstwo, narkomanię, homoseksualizm, grupy kontrkulturowe, sekty, prostytucję230.
Zdaniem Anny Nowak, „przestępczość nieletnich jawi się powszech-nie jako ważny problem społeczny, wymagający wyjaśniania i opisu, a przede wszystkim prowadzenia w tym zakresie interdyscyplinarnych badań, których zasadniczym celem jest poszukiwanie skutecznych dzia-łań w zakresie przeciwdziałania przestępczości nieletnich”231. Motywem podjęcia przez tę autorkę badań dotyczących tego, co sądzi młodzież o przestępczości nieletnich, była stosunkowo mała liczba doniesień na ten temat oraz chęć dokładniejszego poznania tego zjawiska232. Szczegól-nie istotne wydawało się poznaSzczegól-nie, jakie czynniki wskażą badani jako
problemów społecznych. T. 6. Red. J. Kwaśniewski. Warszawa, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2003.
226 A. Kojder: Polacy o swoim prawie. W: A. Turska, E. Łojko, Z. Cywiński, A. Koj-der: Społeczne wizerunki prawa. Z badań: Jakiego prawa Polacy potrzebują? Warszawa, Wy-dawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 1999, s. 147.
227 I. Łabuć -Kryska: Ogólny obraz zjawisk patologii społecznej w opiniach i poglądach uczniów szkół ponadpodstawowych — analiza wyników badań. W: Młodzież o patologii spo‑
łecznej i jej niektórych zjawiskach (alkoholizmie, narkomanii, prostytucji). Red. T. Sołtysiak.
Bydgoszcz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej 1993, s. 44—45.
228 M. Konopczyński, L. Pytka: Studenci wobec zjawisk patologii…, s. 7.
229 A. Bodanko: Zagrożenia społeczne w percepcji dzieci i młodzieży. W: Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży i jego zagrożenia. Materiały z konferencji naukowej, Mysłowice, 28 czerwca 2000 roku. Red. K. Czarnecki, W. Kojs, M. Rozmus. Mysłowice, Wydawnictwo Górno-śląskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej 2001, s. 88—89.
230 D. Pstrąg: Postawy młodzieży wobec zjawisk patologii społecznej. W: Aktualne proble‑
my pedagogiki resocjalizacyjnej…, s. 159—161.
231 A. Nowak: Młodzież o przyczynach, przejawach, skutkach i profilaktyce przestępczości nieletnich. W: Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży i jego zagrożenia…, s. 97.
232 Tamże.
przyczyny przestępczości wśród nieletnich. Z analizy uzyskanych danych wynika, że respondenci dominujące przyczyny tego zjawiska upatrują w systemie prawnym, systemie wychowawczym w rodzinie oraz niewła-ściwych wzorcach społecznych. Aż 92% badanej młodzieży postrzega przestępczość jako problem społeczny, z którym należy „coś zrobić”, dlatego też duże znaczenie przypisuje profilaktyce. Za instytucje najsku-teczniej działające w ramach profilaktyki badani uznali kolejno: policję, szkołę i świetlice środowiskowe233.
W opinii Franciszka Kozaczuka istotne dla wychowania jest to, by zgodnie z oczekiwaniami społecznymi młodzież respektowała normy mo-ralne. Toteż w procesie edukacji ważną rolę odgrywa kształtowanie postaw prospołecznych, w tym wyrabianie przeświadczenia o potrzebie udziela-nia pomocy ludziom w sytuacjach trudnych i kryzysowych. Dlatego autor ten, badając postawy młodzieży wobec zagrożenia przestępczością, zapy-tał respondentów, jak zareagowaliby jako świadkowie przestępstwa. Po-nad połowa badanych (61%) odpowiedziała, że wezwałaby w miarę szyb-ko pomoc innych osób lub próbowałaby wezwać policję, następnie 21%
stwierdziło, że nie podjęłoby żadnej reakcji — byłoby biernym obserwato-rem wydarzenia. Jedynie 18% zadeklarowało reakcję bezpośrednią, nawet kosztem narażenia własnego zdrowia234.
Warto przytoczyć wyniki badań prowadzonych przez Marka Konop-czyńskiego i Lesława Pytkę nad postrzeganiem zjawiska patologii spo-łecznej oraz reakcjami emocjonalnymi na nie wśród młodzieży akade-mickiej. Za zjawiska patologiczne, budzące awersję i potępienie, studen-ci uznali przede wszystkim alkoholizm, narkomanię, samobójstwa, pro-stytucję, przestępczość, rozwody, łapówkarstwo, „zboczenia seksualne”.
W postrzeganiu, ocenie i klasyfikacji zjawisk patologicznych istotne zna-czenie mają deskryptory z zakresu prawa, moralności oraz pragmatyki (ciężar gatunkowy zjawiska, częstość, rozpowszechnienie społeczne). Naj-częstszą reakcją emocjonalną ze strony studentów jest potępienie, posta-wa repulsywna wobec zjawisk uznanych za patologiczne, bez względu na to, czy występują one w całym społeczeństwie, czy też w poszczególnych jego grupach. Postawy te są zdeterminowane czynnikami środowiskowy-mi (warunkaśrodowiskowy-mi poprawnej lub utrudnionej socjalizacji) oraz czynnikaśrodowiskowy-mi aksjologicznymi (uznawanymi przez młodzież wartościami konstytuują-cymi pewne orientacje wartościujące, wpływająkonstytuują-cymi na samodzielne wi-dzenie i ocenianie wszelkich zjawisk społecznych)235.
233 Tamże, s. 98—101.
234 F. Kozaczuk: Postawy nieletnich wobec zagrożenia przestępczością. W: Młodzież wo‑
bec współczesnych zagrożeń. Red. F. Kozaczuk. Rzeszów, Wydawnictwo Uniwersytetu Rze-szowskiego 2003, s. 76—77.
235 M. Konopczyński, L. Pytka: Studenci wobec zjawisk patologii…, s. 74—75.
8*
Przestępczość jako zjawisko masowe i społeczne wkracza niemal do wszystkich dziedzin życia. Stwierdzenie to stanowi istotny argument za tym, że przeciwdziałanie jej nie może być domeną wyłącznie organów po-licji, prokuratury czy sądu. Zapobieganie przestępczości jest sprawą całego społeczeństwa, wszystkich instytucji państwowych (nie tylko tych do tego powołanych), wszystkich obywateli, chociaż zasadnicze czynności muszą pozostawać w gestii organów wymiaru sprawiedliwości.