Aluzje intertekstualne

Filmy, jak wiele innych dzieł sztuki, zawieraj niekiedy odniesienia do innych dzieł lub poję kulturowych. Zjawisko to zwane jest inter-tekstualności i pierwotnie odnosiło się do relacji między dziełami literackimi (Kristeva 1969; Bachtin 1983). Aluzje intertekstualne wzbogacaj dzieło, potęguj efekt dramatyczny lub komiczny, czasami służ do charakterystyki postaci lub dynamiki między bohaterami.

Audiodeskryptor ponownie staje przed dylematem: zastosowa eksplicytację, tłumacz c niejako aluzję, czy uży strategii dosłownego opisu, aby widzowie niewidomi sami mogli odkry aluzję. Jak zawsze, czynników determinuj cych decyzję jest wiele. Wydaje się, że druga strategia powinna by oczywistym wyborem, ponieważ widz niewidomy ma prawo do indywidualnego odczytywania dzieła tak samo jak osoba widz ca. Nie zawsze jednak osoba niewidoma będzie miała do dyspozycji te same podpowiedzi, które umożliwiaj odczytanie aluzji, ponieważ AD jest ograniczona czasowo. Strategię należy więc wybiera na podstawie kontekstu, analizuj c ewentualne zalety i wady dostępnych rozwi zań.

W filmie B karty wojny bohaterka Shosanna przed premier kinow filmu (podczas której planowany jest zamach na Hitlera) nakłada makijaż w sposób przypominaj cy nakładanie barw wojennych przez Indian.

W pięciu z sześciu opisów przygotowanych w projekcie ADLAB znalazło się porównanie do indiańskich barw wojennych, zatem najczęstsz strategi w tym wypadku okazała się eksplicytacja (Mazur i Chmiel 2013).

Innym ciekawym odniesieniem intertekstualnym w tym samym filmie jest fajka, któr pali jeden z bohaterów, pułkownik Landa. Fajka przypomina kalabasz charakterystyczny dla Sherlocka Holmesa.

Niniejsza aluzja pomaga scharakteryzowa bohatera, który znany jest jako łowca ydów i sam siebie uznaje za dobrego detektywa. W badaniu przygotowano dwie wersje audiodeskrypcji:

Wersja A: Landa szybko wyci ga olbrzymi fajkę w kształcie saksofonu.

Wersja B: Landa szybko wyci ga kalabasz w stylu Sherlocka Holmesa.

W pierwszej zastosowano opis dosłowny, a w drugiej eksplicytację.

Niewidomych i słabowidz cych respondentów zapytano, w jakim stopniu wspomniany opis pomógł im w wyobrażeniu sobie fajki. Wynik na pięciopunktowej skali (gdzie 1 to „zdecydowanie nie”, a 5 to „zdecy-dowanie tak”) wyniósł 4,1 dla grupy A i 2,1 dla grupy B. Pokazuje to, że

opis konwencjonalny był łatwiejszy do wizualizacji. Obie grupy preferowały opis dosłowny (79% w grupie A i 62% w grupie B) w porów-naniu z eksplicytacj aluzji intertekstualnej (9% preferencji w grupie A i 24% w grupie B). W tym wypadku jednak trudno wnioskowa , czy drugi opis był mniej akceptowany ze względu na odniesienie do Sherlocka Holmesa czy dlatego, że zawierał raczej rzadkie słowo

„kalabasz”, nieznane wielu respondentom. Co ciekawe, w grupie kontrolnej (osoby widz ce ogl daj ce film bez AD) jedynie 13% widzów skojarzyło fajkę Landy z postaci znanego brytyjskiego detektywa. By może zatem aluzja jest niezbyt czytelna i w zwi zku z tym nie trzeba jej wyjaśnia w AD, aby uzyska efekt ekwiwalencji (Mazur i Chmiel 2013).

W projekcie AD-Verba zapytałyśmy niewidomych i słabowidz cych respondentów o to, czy nawi zanie intertekstualne do innego filmu wzbogaciło audiodeskrypcję. W filmie Tylko mnie kochaj główny bohater Michał zabiera kilkuletni Michalinę do sklepu z odzież . Michalina przymierza różne kreacje i prezentuje je Michałowi. Scena przypomina analogiczn scenę z filmu Pretty Woman. W audiodeskrypcji pada opis:

Michalina, niczym Julia Roberts w Pretty Woman, prezentuje Michałowi kolejne kreacje.

W opinii 63% respondentów nawi zanie do Pretty Woman ułatwiło wyobrażenie opisywanej sceny. Odpowiedzi negatywnej udzieliło 37%

respondentów. Dokładniejsza analiza danych nie pokazuje korelacji pomiędzy rodzajem dysfunkcji wzroku a odpowiedzi . Wydawa by się mogło, że aluzja intertekstualna będzie przydatna osobom ociemniałym, które pamiętaj wspomniany film, lecz osoby z dan dysfunkcj nie dominuj wyra nie ani wśród osób udzielaj cych pozytywnych odpowiedzi, ani wśród respondentów, którzy odpowiedzieli negatywnie na to pytanie (Chmiel i Mazur, w przygotowaniu).

W komedii Kiler pojawiaj się ciekawe nawi zania intertekstualne do innych filmów. W jednej ze scen na ekranie wida kasety wideo, które główny bohater przynosi do domu. Następnie bohater odgrywa chara-kterystyczne sceny z tych filmów, niejako szukaj c nowego wcielenia dla siebie na wzór znanych filmowych postaci kolejno ze Szklanej pu apki, Taksówkarza, Psów i Leona zawodowca. Ponieważ okładki kaset i tytuły filmów s częściowo doś dobrze widoczne w kadrze, bezpośrednie przytoczenie tytułów w AD wydaje się właściwe. Wybór dalszych strategii

podyktowany jest obostrzeniami czasowymi. Ponieważ nie ma czasu na dokładne opisanie zmieniaj cego się wygl du bohatera, który upodabnia się do odgrywanych postaci, można w opisie posłuży się eksplicytacj (np.

„Jako Leon zawodowiec zawisa na dr żku i celuje z pistoletu”). Takie rozwi zanie może niestety uniemożliwi widzom niewidomym

„uruchomienie mechanizmu skojarzeń, który sam w sobie jako proces kognitywny jest przyjemnym doświadczeniem” (Dávila Montes i Orero, w druku a). Alternatyw jest zatem uniknięcie eksplicytacji i dosłowne opisanie kolejnych wcieleń bohatera w miarę możliwości czasowych, licz c na to, że aluzje do poszczególnych filmów zostan odczytane na podstawie kontekstu (przytoczone wcześniej tytuły), ścieżki d więkowej (charakterystycznych kwestii wypowiadanych przez bohatera w kolejnych wcieleniach) i audiodeskrypcji (z uwagi na obostrzenia czasowe niepełnego lub brakuj cego opisu wygl du).

W filmie Frida pojawia się odniesienie do filmu King Kong, który bohaterka najpierw ogl da w kinie, a następnie widzi jako częś swojej wizji artystycznej, pó niej przeniesionej na jeden z jej obrazów. Autor AD zdecydował się na opis dosłowny:

Czarno-biały film. Wielki czarny goryl potrz sa trzymanym w dłoni mężczyzn . Otwiera pysk, wkłada doń mężczyznę. Trzymana między białymi zębami posta wymachuje rękoma. Frida w zaciemnionej sali kina.

Po lewej z wody wynurza się drapacz chmur z wysok iglic . Na niej wielki czarny goryl.

Wykorzystane kadry to bardzo znane fragmenty filmu, gdzie King Kong wdrapuje się na Empire State Building. Audiodeskryptor nie przytoczył ani tytułu filmu, ani nazwy budynku. Badania odbioru audiodeskrypcji pokazałyby, czy ta aluzja intertekstualna była dla odbiorców AD czytelna⁷.

–––––––––

7 Film ten pokazywany był w ramach Internetowego Filmowego Klubu Dyskusyjnego Osób Niewidomych „Poci g”. W opiniach nadesłanych o filmie przez widzów (http://www.ikfon.defacto.org.pl/news.html) pojawiaj się dwukrotnie bezpośrednie odniesienia do King Konga, co pokazuje, że pomimo zastosowania strategii dosłownego opisu aluzja była czytelna dla niektórych odbiorców audiodeskrypcji.