Cechy fizyczne

Większoś standardów i wytycznych AD zawiera zalecenie, by opisywa przybliżony wiek, wygl d zewnętrzny, strój, mimikę, gesty postaci (zob.

Ofcom 2010; Dosch i Benecke 2004 za Rai i in. 2010: 5; Szymańska i Strzymiński 2010: 31; Künstler i in. 2012: 5). Opisuj c wygl d postaci, można zwróci uwagę widza na wzrost, budowę ciała, kształt i rysy twarzy, włosy, kolor oczu. Opis tych elementów jest istotny szczególnie przy opisywaniu bohaterów, u których dominuj cym wymiarem jest wymiar mimetyczny według klasyfikacji Phelana (zob. podrozdział 3.1.).

Po przeanalizowaniu zaudiodeskrybowanych filmów wydaje się, że wpro-wadzaj c poszczególne postaci, audiodeskryptorzy najczęściej opisuj ich (przybliżony) wiek oraz kolor włosów, na przykład:

Brunetka około czterdziestki – Anne siedzi w szlafroku, przed komputerem, na uszach słuchawki. (Sponsoring)

Około dwudziestoletni blondyn; siwiej cy mężczyzna; kobieta w rednim wieku; około osiemnastoletnia dziewczyna (Krótki film o zabijaniu – ML)

Często w opisie uwzględnia się też opis koloru oczu bohatera:

Ciemne podkr żone oczy. (Sponsoring)

Przy tablicy z ogłoszeniami Charlie – niebieskooki blondyn. Krótkie włosy zaczesane na bok. Szara marynarka w jodełkę, granatowy krawat. (Zapach kobiety)

Czasem można także usłysze opis kształtu i rysów twarzy:

Wychodzi mężczyzna w średnim wieku, pulchna twarz, wysokie czoło. (Krótki film o zabijaniu – ML)

W wypadku opisu mężczyzn z zarostem, audiodeskryptorzy często wspominaj o nim, charakteryzuj c posta . Opisuj c posta Perriera

LaPadite’a w pierwszej scenie B kartów wojny uczestnicy projektu ADLAB w większości odnotowali właśnie fakt, że nosi on brodę. W języku polskim ciekawym zabiegiem jest zastosowanie rzeczowników odprzymiotnikowych (np. „w sacz”, „brodacz”) zamiast bardziej rozbudowanych wyrażeń przyimkowych: „mężczyzna z w sami”, „mężczyzna z brod ”, co pozwala na oszczędności czasowe:

Mężczyzna na czele konwoju to siwy w sacz w kapeluszu, białej koszuli i jasnobr zowej kamizelce. (Rio Bravo)

Brodacz odwraca głowę. Przebiera śmieci. Odkłada na kupkę suche kawałki chleba. (Krótki film o zabijaniu – ML)

Jeśli czas na to pozwala, opis może by bardziej szczegółowy, na przykład:

Wydra to brunet około czterdziestki, szpakowaty, bardzo krótko ostrzy ony, ma zm czon , wychudzon twarz, ciemne oczy, wyraziste ciemne brwi. Ubrany w zniszczony szary sweter, pod szyj br zowy szalik. (Ob awa)

Przed drewnianym domem stoi Tewje, mleczarz. Postawny mężczyzna koło czterdziestki, siwiej ce włosy, bujna broda, na głowie czapka z daszkiem. Ubrany w szerok biał koszul i zało on na wierzch kamizelk . (Skrzypek na dachu)

Decyduj c się na bardziej dokładny opis postaci, należy jednak pamięta , aby nie zasypa widzów szczegółami i umożliwi im spokojne wyobrażenie sobie danej postaci, o czym szerzej piszemy w podrozdziale 3.1.9. (zob. także omówienie badań Fresno 2012 w podrozdziale 2.8.).

Może się zdarzy , że (częściowy) opis postaci będzie zawarty w dialogach lub kwestiach wypowiadanych przez filmowego narratora.

W takim wypadku audiodeskryptor ma ułatwione zadanie – może pomin opis bohatera lub znacznie go skróci , tak jak w poniższym przykładzie z filmu Pan Tadeusz:

Cho go bardzo odmienił mundur pułkownika, Bogate szlify, mina prawdziwie ułańska

I w sik poczerniony, i bródka hiszpańska.

Z powyższej narracji dowiadujemy się o metamorfozie Hrabiego – w siku i bródce oraz fakcie, iż ma na sobie mundur pułkownika.

Kolejn kwesti jest wskazanie koloru skóry czy pochodzenia etnicznego bohaterów. Greckie wytyczne, a także standardy ADI wyra nie zalecaj , by opis zawierał informację na temat rasy czy pochodzenia etnicznego bohaterów, jeśli s one istotne dla zrozumienia treści filmu. W takiej sytuacji należy opisa kolor skóry wszystkich bohaterów, na przykład o jasnej, ciemnej, oliwkowej karnacji. W po-wyższych wytycznych podkreśla się, że opisywanie wył cznie koloru skóry innego niż biały, a w zwi zku z tym traktowanie go jako normy jest niedopuszczalne. Z kolei w wytycznych Ofcom sugeruje się, by wspomina o rasie czy pochodzeniu etnicznym jedynie wówczas, gdy jest to konieczne (Rai i in. 2010: 6; przykłady błędów w opisie pochodzenia etnicznego – zob. Orero i Vilaró 2012: 302). Rai i in.

zauważaj , że ważn rolę odgrywaj tu różnice kulturowe. W niektórych krajach, na przykład w Republice Południowej Afryki, zwracanie w opisie uwagi na rasę czy pochodzenie mogłoby zosta uznane za niedopuszczalne lub nawet obra liwe, chyba że jest kluczowe dla zrozumienia fabuły opisywanego filmu (Rai i in. 2010: 6).

Warto podkreśli , że powyższe zalecenia (dotycz ce nazywania każdej rasy, a nie tylko innej niż biała) pochodz z krajów w większym lub mniejszym stopniu wieloetnicznych, gdzie zwrócenie uwagi wył cznie na kolor skóry inny niż biały mogłoby faktycznie by le odebrane przez przedstawicieli danej mniejszości etnicznej. Wydaje się, że sytuacja może wygl da nieco inaczej w kraju co do zasady monoetnicznym, takim jak Polska. Można sobie wyobrazi sytuację, w której w danym filmie tylko jeden aktor ma inny kolor skóry niż biały – wówczas zasadnym wydaje się wskazanie koloru skóry tej jednej postaci (oczywiście, o ile ma to znaczenie dla fabuły). Przykładem może tu by film Sponsoring. Na pocz tku filmu jedna z głównych bohaterek, Alicja, poznaje młodego mężczyznę:

Podchodzi chłopak z ciemnym zarostem; arabskie rysy twarzy, dres, czarna czapka.

Chociaż Szymańska i Strzymiński (2010: 31-32) sugeruj , aby opisuj c osobę innej narodowości, wskaza jej cechę charakterystyczn , np. kolor skóry, jako że na przykład termin „Azjata” może dotyczy zarówno Chińczyków, jak i Hindusów, w powyższym przykładzie taki opis mógłby by niewystarczaj cy, ponieważ ciemna karnacja czy oczy mog

oznacza także Hindusa czy mulata, a kontekst w tej konkretnej sytuacji nie pomoże w rozstrzygnięciu pochodzenia bohatera. Inaczej sytuacja przedstawia się w filmie Rozstanie, w którym kontekst pozwala określi , jakie pochodzenie maj bohaterowie na podstawie opisu ich cech zewnętrznych:

zdjęcie młodej kobiety, głowa skryta w czarnym hid abie. (…) zdjęcie mężczyzny z czarnymi włosami, w sami i brod . Pod fotografi i na drugiej stronie dokumentu linie tekstu pisanego czcionk arabsk . (…) Na dokumentach, w różnych miejscach, na każdej ze stron kolisty, stylizowany znak: cztery półksiężyce i miecz ustawiony pomiędzy nimi. To godło Iranu.

W powyższym opisie audiodeskryptor opisał cechy zewnętrzne mężczyzny („czarne włosy”, „w sy”, „broda”) oraz rodzaj nakrycia głowy kobiety (hidżab), który sugeruje, iż poruszamy się w kręgu kultury arabskiej. Nawet jeśli egzotycznie brzmi cy termin hid ab nie jest znany niewidomemu odbiorcy (więcej o strategiach opisywania arabskich strojów patrz podrozdział 3.1.6.), dalsza częś opisu (arabska czcionka, godło Iranu) rozwiewa wszelkie w tpliwości co do pochodzenia osób przedstawionych na zdjęciach. Zatem wybór odpowiedniej strategii opisu pochodzenia jest uzależniony od kontekstu, a także innych czynników, takich jak fabuła filmu czy miejsce akcji – podczas gdy akcja filmu Sponsoring dzieje się w Paryżu, miejscem akcji Rozstania jest Teheran.

3.1.6. Kostiumy

Kostiumy pełni w filmach szereg funkcji: buduj rolę, charakteryzuj posta , pomagaj umiejscowi akcję filmu w danym miejscu i czasie.

Opisuj c ubiór bohatera, zawsze należy pamięta o kolejności postrzegania – najczęściej z góry do dołu – i jej odzwierciedleniu w audiodeskrypcji tak, aby niewidomi mogli w sposób logiczny budowa w wyobra ni obraz opisywanej postaci. W zwi zku z tym opis „w berecie, obszernej kurtce, przydługiej spódnicy i płaskich butach” jest lepszy niż

„w przydługiej spódnicy, obszernej kurtce, płaskich butach i berecie”.

W drugim wypadku – wyobrażaj c sobie bohaterkę – niewidomy odbiorca musi „oczami umysłu” przeskakiwa ze spódnicy na kurtkę, na buty i w końcu na beret. Często nie ma czasu, aby opisa pełen ubiór bohatera – b d po prostu nie ma takiej potrzeby – wówczas

audio-deskryptor może zwróci uwagę widzów na najbardziej charaktery-styczny element stroju. Trzeba jednak zachowa ostrożnoś – słysz c opis: „Anna idzie parkiem w butach na wysokich obcasach”, niewidomi mog odnieś wrażenie, że Anna idzie nago, maj c na sobie jedynie szpilki¹.

W filmie Sponsoring stroje zostały umiejętnie użyte do charakterystyki głównych bohaterek: dziennikarki Anne, która pisze materiał na temat prostytuuj cych się paryskich studentek oraz dwóch jej rozmówczyń: Loli i Alicji. W jednej z pocz tkowych scen Anne spotyka się w parku z Lol :

Obie w butach na obcasach. Szatynka nieco niższa, w obcisłych d insach i koralowej bluzce w groszki. Anne w be ach – akiet i spodnie.

W kolejnej scenie Anne spotyka się z Alicj w jej mieszkaniu:

Anne – w ciemnym kostiumie – idzie korytarzem eleganckiego budynku. Na ścianach wisz nowoczesne grafiki w białych ramach.

Anne rozgl da się, zerka na drzwi do mieszkania, mija je. Staje przed innymi.

Alicja: Chwileczk !

Drzwi otwiera młoda blondynka – Alicja. Anne:

Anne: Mog z pani chwil porozmawia ? (…)

Już wewn trz, w saloniku. Alicja siedzi w fotelu, niechętnie patrzy na Anne. Staranna fryzura, proste włosy do ramion; oczy mocno podkreślone, pełne usta. Czarna sukienka bez r kawów. Anne siedzi naprzeciw, na kanapie. Notuje w brulionie.

Frywolnoś i swoboda młodych dziewczyn – wyrażona ich strojem (koralowa bluzka w groszki, czarna sukienka bez rękawów) – przeciwstawione s konserwatyzmowi i stłumionej seksualności Anne, która niejako maskuje się strojem (beżowy żakiet i spodnie, ciemny kostium). Po rozmowach przeprowadzonych z dziewczynami w Anne dokonuje się przemiana – na nowo odkrywa ona swoj seksualnoś , co znajduje swój wyraz w stroju, który zakłada na kolację ze znajomymi:

Anne w domu. Podchodzi do lustra. Na nogach czarne pantofle na obcasach. Prosta czarna sukienka. Długie rękawy, niewielki dekolt

–––––––––

1 Za przykład dziękujemy Barbarze Szymańskiej.

w serek. Ogl da się... Poprawia sukienkę przy dekolcie. (…) W zamyśleniu patrzy na swoje odbicie. (…) Anne w kuchni – w innej sukience: obcisłej, z du ym dekoltem; na wierzchu bolerko. Włosy upi te z tyłu, makija .

Opis kostiumów zależy także od gatunku filmowego oraz treści filmu. Na przykład w filmie Diabe ubiera si u Prady kostiumy s niejako odrębnym bohaterem filmu (notabene w 2006 roku film ten był kandydatem do Oscara za najlepsze kostiumy). Tutaj główna bohaterka, Andrea, także przechodzi przemianę – tym razem jednak bardziej dosłown . Pod wpływem rosn cej presji koleżanek i kolegów z redakcji modowego magazynu Runway sweterek sprzed kilku sezonów i spódnicę w szkock kratę zamienia na stroje od projektantów z górnej półki. Tak została opisana zaraz po metamorfozie przez polskiego oraz brytyjskiego audiodeskryptora:

Polska AD: Do biura wchodzi Andrea. Skórzane obcisłe spodnie, czarna kurteczka do bioder. Na wzór szkolnego mundurka. Be owa bluzeczka. Włosy rozpuszczone. Grzywka przycięta tuż nad lini oczu.

Brytyjska AD: Made-over and looking fabulous with her freshly fringed glossy hair and her elegant black jacket and trousers on, Andy strides past Serena and Emily.

[Odmieniona i fantastycznie wygl daj ca Andy, z błyszcz cymi włosami i podcięt grzywk , w eleganckim czarnym akiecie i spodniach, mija Serenę i Emily.]

Polska audiodeskrypcja jest bardziej szczegółowa i dokładniej opisuje, co ma na sobie Andrea („skórzane obcisłe spodnie”, „czarna kurteczka do bioder”, „beżowa bluzeczka”). Dodatkowo dowiadujemy się, jaki fason ma kurtka. W brytyjskiej AD mamy jedynie ogólny opis stroju – „czarny żakiet” i „spodnie”, a dodatkowo parę przymiotników wartościuj cych –

„fantastycznie”, „elegancki”.

Kostiumy odgrywaj niezwykle ważn rolę w filmach historycznych i kostiumowych, w których dana epoka historyczna jest odzwierciedlona za pomoc charakterystycznych dla niej dekoracji i strojów. Zadaniem audiodeskryptora jest zatem opisanie strojów oddaj cych klimat danej epoki, co może stanowi wyzwanie, jako że do takiego opisu potrzebna jest znajomoś nazw części garderoby charakterystycznych dla danego okresu, tak jak w poniższych przykładach. Pierwszy przykład pochodzi

z biograficzno-kostiumowego filmu Maria Antonina, który w 2006 roku zdobył Oscara za najlepsze kostiumy. W tej scenie tytułowa bohaterka je śniadanie ze swoim świeżo poślubionym mężem:

The Dauphine, wearing a delicate ice blue dress and a ruffle around her slender neck, drinks the water.

[Księżna, ubrana w jasnoniebiesk suknię, z kryz okalaj c jej szczupł szyję, pije wodę.]

Kolejnym przykładem filmu ze znakomitymi kostiumami jest polska produkcja Pan Tadeusz. Autorki kostiumów – Magdalena Tesławska- -Biernawska i Małgorzata Stefaniak – przyznały, że przy projektowaniu i szyciu kostiumów inspirowały się twórczości Adama Mickiewicza i Juliusza Kossaka, który przeniósł na płótno bohaterów poematu, a sam był świadkiem epoki (Kostiumy…, 2013). W jednej z pierwszych scen poznajemy Hrabiego, który siedzi na koniu niedaleko ruin zamku.

I w tym wypadku audiodeskryptor musiał się wykaza znajomości nazw strojów i ich elementów:

Ubrany jest w ciemny frak, złot kamizelk i biał koszul z abotem. Na palcu lewej ręki ma sygnet.

Ciekawym przykładem s także stroje Zosi – zgodnie z tym, co napisał Mickiewicz, w scenie, w której Zosia wchodzi w „wielki świat” ma na sobie suknię w stylu „zachodnim”, natomiast podczas zaręczyn z Tadeuszem ubrana jest w strój chłopski. W filmie pierwszy strój został opisany następuj co:

Salon we dworze. Pośrodku stoi uśmiechnięta Zosia w białej sukni z dekoltem. Jej blond włosy spi te s zielon wst k .

Natomiast w drugiej z omawianych scen nie ma miejsca na opis ze względu na nieprzerwane dialogi i narrację (wypowiadane trzynasto-zgłoskowcem), jednak narracja zawiera informację na temat stroju Zosi (patrz także przykład z Hrabi w podrozdziale 3.1.5.):

Czy ktoś Zosi poradził wyjś w takiej sukience, Czy instynktem wiedziała (bo dziewczyna zgadnie Zawsze instynktem, co jej do twarzy przypadnie), Dosy , że Zosia pierwszy raz w życiu dziś z rana

Była od Telimeny za upór łajana,

Nie chc c modnego stroju, aż wymogła płaczem, e j tak zostawiono, w ubraniu prostaczem.

Niestety ograniczenia czasowe nie pozwoliły na opis „ubrania prosta-czego” Zosi. Gdyby jednak było to możliwe, audiodeskryptor mógłby skorzysta z opisu Mickiewicza:

Spodniczk miała dług , biał ; sukni krótk Z zielonego kamlotu, z różow obwódk ; Gorset także zielony, różowemi wstęgi Od łona aż do szyi sznurowany w pręgi;

Pod nim pierś jako p czek pod listkiem się tuli.

Od ramion świec białe r kawy koszuli, Jako skrzydła motyle do lotu wydęte, U dłoni skarbowane i wst żk opięte;

Szyja także koszulk obciśniona w sk , Kołnierzyk zadzierzgniony różow zawi zk ; Zauszniczki wyrznięte sztucznie z pestek wiszni, Których się wyrobieniem Sak Dobrzyński pyszni (Były tam dwa serduszka z grotem i płomykiem, Dane dla Zosi, gdy Sak był jej zalotnikiem);

Na kołnierzyku wisz dwa sznurki bursztynu, Na skroniach zielonego wianek rozmarynu.

Wst żki warkoczów Zosia rzuciła na barki, A na czoło włożyła zwyczajem żniwiarki

Sierp krzywy, świeżem żęciem traw oszlifowany, Jasny jak nów miesięczny nad czołem Dyjany.

Oczywiście, jeśli audiodeskryptor zdecyduje posiłkowa się ekrani-zowanym tekstem, zawsze musi zweryfikowa opis literacki z tym, co zostało zrealizowane na ekranie – w omawianym przykładzie strój Zosi przygotowany przez kostiumolożki zasadniczo odpowiada powyższemu opisowi, ale s też różnice, na przykład w filmie Zosia miała na głowie jedynie zielony wianek. Przy tej okazji warto też wspomnie o możli-wości wykorzystania scenariusza przy opisie postaci – szerzej na ten temat piszemy w rozdziale pierwszym, omawiaj c audiodeskrypcję autorsk (podrozdział 1.3.7.).

Z kolei w audiodeskrypcji do filmu Wadjda, którego akcja dzieje się w Arabii Saudyjskiej i jest mocno osadzona w tamtejszych realiach, autorzy zdecydowali się na objaśnienie niewidomym widzom

najważniej-szych elementów kulturowych, w tym strojów, jednocześnie podaj c oryginalne nazwy opisywanych elementów (Walczak i Figiel 2013), na przykład:

[Abdullah] jest ubrany w biał tunikę do kostek oraz takij , czyli biał ażurow czapeczkę przylegaj c do głowy.

(Dalsze przykłady omawiamy w podrozdziale 3.5.1.). Takie podejście ma również wymiar edukacyjny – dzięki opisom niewidomi poznaj inn kulturę i w pewnym sensie maj przewagę nad widzami ogl daj cymi film bez audiodeskrypcji, ponieważ oprócz opisu danego elementu kulturowego poznaj także jego nazwę. Opis tego typu wymaga dodatkowego nakładu pracy ze strony audiodeskryptora, ponieważ, jak podkreślaj Walczak i Figiel, przy opracowywaniu audiodeskrypcji do Wadjdy konieczne były liczne konsultacje z ekspertami-arabistami.

3.1.7. Cameo (rola go cinna)

Audiodeskryptor może zastosowa różne strategie w wypadku tzw. cameo (roli gościnnej), czyli krótkiego udziału w filmie znanej osobistości, która często odgrywa sam siebie. Na przykład w filmie Serce na d oni występuje Dorota Rabczewska „Doda”, która daje prywatny koncert w rezydencji oligarchy Konstantego, a w końcowej scenie filmu występuje jako śpiewaczka operowa. Przygotowany przez nas opis pierwszej sceny brzmiał następuj co:

W rezydencji. Na wysokim stołku, w otoczeniu muzyków siedzi sk po ubrana długonoga blondynka. Na przeciw nich siedz Konstanty i jego pracownicy.

Doda: Hej Dziadzia, nie wyluzowa eś si za bardzo?

Opisane zostały główne atrybuty piosenkarki: blond włosy, długie nogi oraz sk py ubiór, natomiast nie została ona wprost nazwana. Po projekcji Serca na d oni przeprowadziłyśmy wśród obecnych na widowni niewidomych i słabowidz cych ankiety i spytałyśmy między innymi o występuj c w filmie piosenkarkę. Wszyscy badani wiedzieli, że występuj ca na pocz tku i na końcu piosenkarka to ta sama osoba, a znaczna większoś wiedziała, że to Doda, mimo iż jej pseudonim nie padł w filmie. By może było tak dlatego, iż posta Dody jako ikony

polskiej popkultury (wraz z jej charakterystycznym głosem) jest znana niewidomym. Poza tym podczas promocji jej udział w filmie był mocno nagłaśniany.

Alternatywnie scenę tę można by opisa w następuj cy sposób:

W rezydencji. Na wysokim stołku, w otoczeniu muzyków siedzi Doda.

Na przeciw nich – Konstanty i jego pracownicy.

lub

W rezydencji. Na wysokim stołku, w otoczeniu muzyków siedzi sk po ubrana długonoga blondynka. To Doda. Na przeciw nich siedz Konstanty i jego pracownicy.

W pierwszym z powyższych opisów zastosowano eksplicytację – piosen-karka została nazwana, ale pominięto opis jej wygl du, natomiast drugi opis zawiera zarówno opis artystki, jak i jej pseudonim. Ostatni opis wydaje się najpełniejszy, jednak w tym konkretnym wypadku jest on za długi.

Kolejny przykład cameo pochodzi z filmu Diabe ubiera si u Prady.

W jednej ze scen, na pokazie mody pojawia się włoski projektant Valentino Garavani we własnej osobie. Scenę tę opisano w polskiej i brytyjskiej AD w następuj cy sposób:

Polska AD: Przed nim m czyzna o ciemnej karnacji. Ubrany w beżowy garnitur. To Valentino Garavani.

Brytyjska AD: Miranda talks to Valentino.

[Miranda rozmawia z Valentino.]

Polski opis jest bardziej szczegółowy – mamy tu zarówno informację o wygl dzie projektanta, jak i jego imię i nazwisko, podczas gdy w angielskiej AD pada jedynie jego imię. Wydaje się, że w tym wypadku użycie wył cznie imienia projektanta jest wystarczaj ce, jako że w środowisku świata mody w ten właśnie sposób mówi się o projektancie i to jego imię (a nie nazwisko) stało się mark (np. „sukienka od Valentino”). Jeśli jednak ktoś nie skojarzy imienia Valentino ze sławnym projektantem, wówczas – słysz c wersję angielsk AD – może odnieś wrażenie, że Miranda rozmawia po prostu z jakimś mężczyzn o imieniu Valentino. Natomiast z polskiej AD jasno wynika, że jest to ktoś znany.

Poza tym polska AD – poprzez przywołanie zarówno imienia, jak

i nazwiska projektanta – w większym stopniu sugeruje, że występuje on w filmie we własnej osobie. Alternatywn strategi byłoby użycie eksplicytacji i sprecyzowanie, kim jest znana osoba występuj ca w filmie, np. „znany projektant Valentino”. Takie rozwi zanie jest bardziej uzasad-nione w sytuacji, gdy zakładamy, że dana osobistoś może nie by znana odbiorcy, czyli na przykład w tym wypadku, ale nie w wypadku wcześniej wspomnianej Dody.