Badania okulograficzne

Okulografia, czyli śledzenie ruchów gałek ocznych w celu zbadania, na co patrzy dana osoba, to względnie nowy kierunek badawczy w audiodeskrypcji. Można się zastanawia , jakie zastosowanie może mie taka metoda w dziedzinie, której produkty skierowane s do osób z dysfunkcj wzroku. Wydaje się jednak, że analiza sposobu ogl dania filmów przez osoby widz ce może mie przełożenie na audiodeskrypcję.

Jeśli w normalnej percepcji wizualnej zauważamy pewne prawidłowości (na przykład fiksacje, czyli okresy, w którym oko pozostaje nieruchome, na obszarze ekranu zawieraj cym twarze, czy wybieranie podobnych punktów zainteresowania przy postrzeganiu naturalnych scen złożonych [Masciocchi i in. 2009]), można to odzwierciedli w opisie i w ten sposób uzyska audiodeskrypcję bardziej naturaln , bowiem opart na danych o percepcji wizualnej.

Di Giovanni (2014) użyła metody okulograficznej do sprawdzenia, czy audiodeskrypcja oparta na priorytetach wizualnych, czyli elementach, na które najczęściej i najdłużej patrzyły osoby widz ce, przyczyni się do lepszego zrozumienia opisanych fragmentów filmów. Badaczkę najbardziej interesował opis wyrazu twarzy bohaterów i sekwencja informacji w opisie. Badanym niewidomym przedstawiono dwie wersje AD – pierwszy opis był zgodny ze standardami, a drugi odzwierciedlał wyniki badania okulograficznego. Okazało się, że osoby, którym zapre-zentowano klip ze standardow audiodeskrypcj były nieco zdezorien-towane sekwencj prezentowanych zdarzeń. Takiego problemu nie zgłosiły osoby, które uczestniczyły w prezentacji klipu z AD opracowan przy wykorzystaniu danych okulograficznych. Badani docenili też szczegółowoś opisu mimiki twarzy i emocji. Powyższe wyniki sugeruj , że dane okulograficzne mog by skutecznie wykorzystywane w two-rzeniu audiodeskrypcji.

Jednym z problemów stoj cych przed audiodeskryptorem jest wybór elementów do opisania, zwłaszcza przy opisywaniu filmów kostiu-mowych i o bogatej scenografii. Dzięki możliwościom oferowanym przez okulografię można zbada , na jakie elementy wizualne zwracaj uwagę osoby widz ce podczas ogl dania filmu, a następnie odzwierciedli te dane w opisie. Mazur i Chmiel (2011) wybrały sceny z filmu Maria Antonina w reżyserii Sofii Coppoli, który wydawał się bardzo dobrym materiałem do przeprowadzenia tego rodzaju badań ze względu na pełn przepychu scenografię i fakt, że kostiumy s niejako kolejn postaci w filmie. W pierwszym etapie projektu zbadano ruch gałek ocznych osiemnastu osób widz cych podczas ogl dania czterech fragmentów filmu. Po projekcji zadawano pytania na temat treści – wystroju wnętrz i elementów znajduj cych się w kadrze. Większoś badanych bardzo holistycznie postrzegała wybrane sceny – w odpowiedziach osoby przywoływały jedynie ogólne elementy wystroju wnętrz bez większych szczegółów. Na przykład po obejrzeniu fragmentu, w którym Maria Antonina ogl da po raz pierwszy swoje urz dzone z przepychem komnaty, badani opisywali scenerię raczej ogólnie, bez nadmiaru szczegółów. Uzyskane w pierwszym etapie badania wyniki pokazały, że widzowie najczęściej skupiali wzrok na twarzach (tam fiksacje były najbardziej zbieżne). Bardziej zróżnicowane fiksacje zauważono w scenach z wielości szczegółów. Co więcej, w wypadku takich scen niewielu uczestników zapamiętywało detale – badani utrwalili w świa-domości raczej ogólny klimat czy charakter danej sceny. Mazur i Chmiel (2011: 170) doszły więc do wniosku, że aby odzwierciedli percepcję osób widz cych, AD powinna również syntetycznie przekaza wyd więk sceny i ewentualnie zilustrowa go kilkoma szczegółami.

W drugim etapie badania przygotowano dwie alternatywne audiodeskrypcje do tych samych materiałów audiowizualnych. Pierwsza AD była tłumaczeniem istniej cej angielskiej audiodeskrypcji, sta-nowi cej niejako odzwierciedlenie wytycznych i praktykowanych rozwi zań. W drugiej wersji wzięto pod uwagę dane okulograficzne i dodatkowo odzwierciedlono język filmu zgodnie z propozycj Mazur i Szymańskiej (w przygotowaniu), jako że reżyser wykorzystuje tworzywo filmowe (ujęcia, ruch kamery) do prowadzenia spojrzeń widzów. Badanie miało formę pogłębionych wywiadów z dwunastoma osobami z dysfunkcj wzroku. Posłużono się kwestionariuszem. Wszyscy uczestnicy eksperymentu byli albo studentami, albo posiadali dyplom

uczelni wyższej. Pięciu respondentów było niewidomych, a siedmiu słabowidz cych. Wszyscy mieli wcześniej stycznoś z audiodeskrypcj , co ważne, ponieważ osoby bardziej doświadczone w tym zakresie mog mie już wyrobione gusta i preferencje. W ramach wywiadu niewidomi i słabowidz cy respondenci odpowiadali na pytania z kwestionariusza, ogl dali różne wersje audiodeskrypcji i komentowali usłyszane rozwi -zania. Zebrano dane ilościowe i jakościowe. Wywiady przeprowadzono z badanymi indywidualnie.

Szczegółowe wyniki (o których piszemy w rozdziale pi tym) odniesiono do celu drugiego etapu badań, to jest do poznania preferencji niewidomych dotycz cych audiodeskrypcji opracowanej w tradycyjny sposób oraz audiodeskrypcji odzwierciedlaj cej percepcję osób widz cych. W wyniku analiz należy stwierdzi , że – co do zasady – w powyższym badaniu osoby z dysfunkcj preferowały audiodeskrypcje odzwierciedlaj ce percepcję osób widz cych (oraz język filmu). Ten rodzaj AD badani wybrali jako łatwiejszy do wyobrażenia w dwóch z trzech prezentowanych klipów. Niemniej jednak dane jakościowe wskazuj na większe zróżnicowanie w preferencjach badanych.

Orero i Vilaró podkreślaj istotny aspekt uwagi wzrokowej, która determinuje percepcję wzrokow . Ta ostatnia ł czy się z wiedz o świecie i prowadzi do interpretacji danego obrazu (2012: 299). „Nawet po obejrzeniu tego samego filmu różni ludzie maj różne wrażenia i interpretacje, w niektórych przypadkach konkretne szczegóły s zauważane przez jednych, a całkowicie zignorowane przez innych” (Orero i Vilaró 2012: 297-298). Procesem percepcji rz dz więc czynniki psychologiczne, różne oczekiwania i motywacje, nic dziwnego zatem, że w audiodeskrypcji, która jest przekładem percepcji wzrokowej na słowa, trudno unikn subiektywności i interpretacji. Autorki wybrały fragmenty trzech filmów z już istniej c audiodeskrypcj i zebrały dane okulograficzne z pokazu fragmentów bez ścieżki d więkowej. Celem było sprawdzenie, czy detale opisane w AD to rzeczywiście elementy, na które patrz widzowie. Po pokazie zadano też pytania o konkretne elementy treści filmów. Wykazano, że badani maj tendencję do skupiania uwagi na tych samych obszarach ekranu, ale „fiksacja na konkretnym elemencie nie oznacza automatycznie, że informacja została przetworzona i zapamiętana”

(Orero i Vilaró 2012: 313). Nie znaleziono korelacji między treści AD dostępn na komercyjnych wydaniach filmów na DVD a obszarami zainteresowania zidentyfikowanymi dzięki danym okulograficznym.

Autorki zwracaj jednak uwagę na pewne trudności metodologiczne, bowiem poziom uwagi przy ogl daniu dwuminutowego klipu jest zupełnie inny niż przy ogl daniu dwugodzinnego filmu (Orero i Vilaró 2012: 314).

Kolejn trudności s warunki laboratoryjne, ogl danie filmu w laboratorium różni się od relaksuj cego seansu we własnym domu i na własnej kanapie. Okoliczności badania mog by zatem kolejn zmienn zakłócaj c . Pomimo takich problemów Orero i Vilaró twierdz , że okulografia może stanowi świetne narzędzie do analizy AD.

Vilaró i in. (2012) zbadali wpływ ścieżki d więkowej w materiale audiowizualnym na jego percepcję i rozumienie. Widz cym uczestnikom badania pokazano ten sam klip z różnymi wersjami ścieżki d więkowej (zmanipulowanej poprzez dodanie dodatkowych d więków). Ruchy gałek ocznych zarejestrowano za pomoc okulografu. Okazało się, że przy różnych ścieżkach d więkowych występowały różnice w percepcji wzrokowej – badani kierowali wzrok na inne obszary danego obrazu.

Autorzy uznali, że przy opracowywaniu audiodeskrypcji należy uwzględnia wpływ d więku na postrzeganie obrazu (Vilaró i in. 2012:

64). Vilaró i in. podkreślaj , że dane okulograficzne pochodz ce od osób widz cych można traktowa jako wyznacznik tego, co należy w danej scenie opisa (przy założeniu, że różnice występuj ce pomiędzy różnymi grupami widzów nie s istotne). Proponuj również dalsze badania wykorzystuj ce fragmenty filmów z AD i bez AD – jeśli w badaniu wykazane zostan znacz ce różnice między dwoma wersjami, to może to oznacza , że AD koncentruje się na niewłaściwych elementach obrazu i odci ga uwagę widzów od tego, co w obrazie istotne.

Kruger (2012) zdecydował się poł czy dane o sposobie odbioru i rozumienia filmu przez osoby widz ce (na podstawie pisemnych opisów tych osób) i o sposobie, w jaki na film patrz (poprzez dane okulograficzne), aby poprzez AD przekaza narrację filmu osobom niewidomym. O tym badaniu w kontekście narratologii piszemy więcej w podrozdziale 2.6. dotycz cym kierunku narratologicznego w AD. Tutaj opiszemy zastosowan metodę okulograficzn . Kruger wybrał scenę z filmu, która przedstawia mężczyznę stoj cego na drzewie i zrywaj cego gruszki, podczas gdy chłopiec na rowerze zabiera spod drzewa kosz narwanych wcześniej gruszek, sprawdzaj c, czy jego kradzież zostanie odkryta przez zbieracza. Trzydziestu sześciu badanych ogl dało film (ruch gałek ocznych rejestrowano za pomoc okulografu), a następnie opisywało jego treś . Kruger wykorzystał w analizie danych okulograficznych tzw.

dynamiczne pola zainteresowania, to znaczy obszary analizy określone z uwzględnieniem zmiany kadru (m.in. kosz gruszek, chłopiec, twarz chłopca, mężczyzna). Dane z pisemnych opisów zostały przyporz d-kowane do trzech kategorii: opis (np. mężczyzna zbiera gruszki, chłopiec zabiera kosz), interpretacja (np. mężczyzna nie widzi chłopca, ten decyduje się zabra kosz) i narracja (np. mężczyzna nie widzi chłopca, więc ten kra-dnie kosz, bo wie, że nie zostanie przyłapany), przy czym ostatnia katego-ria dotyczy opisów z wyra nym podaniem ci gu przyczynowo-skutkowego (Kruger 2012: 77). Obliczenia zwi zków między kategori opisu a danymi okulograficznymi pokazały, że pozornie nieważny element wizualny (kosze gruszek) ma wpływ na interpretację filmu, natomiast istotny element wizualny (twarz mężczyzny) nie ma takiego wpływu (Kruger 2012: 80).

Oznacza to, że w percepcji sceny ważne s nie tyle elementy istotne wizualnie, ile narracyjnie, czyli przyczyniaj ce się do konstrukcji fabuły przez widza. Eksperyment Krugera pokazuje, że dane okulograficzne nie powinny by uwzględniane w tworzeniu audiodeskrypcji bezkrytycznie – jeśli dany element nie jest istotny wizualnie (na dany obszar przypada niewiele fiksacji), nie oznacza to, że można go pomin w opisie.

Audiodeskryptor powinien wzi pod uwagę istotnoś narracyjn określonego detalu i dopiero na tej podstawie zdecydowa , czy należy go opisa w AD. Badanie Krugera jest nowatorskim poł czeniem analizy danych okulograficznych i danych opisowych, ukazuje bowiem kolejne potencjalne zastosowanie śledzenia ruchu gałek ocznych w dziedzinie audiodeskrypcji.

Zastosowania okulografii do badania audiodeskrypcji wykraczaj poza zdobywanie danych o percepcji osób widz cych, aby jak najlepiej odzwierciedli j w AD. Krejtz i in. (2012) jako pierwsi zbadali przydatnoś AD dla osób widz cych przy wykorzystaniu okulografu.

Czterdziestu czterech ośmio- i dziewięciolatków podzielono na dwie grupy: jedna z nich ogl dała fragment animowanego filmu edukacyjnego z audiodeskrypcj , a druga bez. Poprzez takie zmienne jak długoś fiksacji i liczbę fiksacji wykazano, że audiodeskrypcja jest czynnikiem steruj cym uwag dzieci. Dzieci, które ogl dały film z AD, lepiej odpowiadały na pytania dotycz ce nowych poję wprowadzonych w filmie i częściej używały specjalistycznego słownictwa. Zatem AD może by wykorzystana jako dodatkowa pomoc naukowa przy wprowadzaniu nowych poję . Dzięki audiodeskrypcji można sterowa uwag dzieci widz cych i skupi j na wybranych elementach obrazu, a przez to ułatwi im przyswajanie

nowych informacji (Krejtz i in. 2012: 104). Takie badania otwieraj drogę do zupełnie innego wykorzystania potencjału audiodeskrypcji – na przykład w edukacji dzieci z deficytem uwagi.