Jak ju ż w spom niano, jed nym z czynników starzenia się ludności jest w zrost udziału najstarszej kategorii społeczeństwa, któ ry wynika z wydłu- żajqcej się powszechnie przeciętnej długości trw a n ia życia. Zjawisko to do tyczy wszystkich reg io nó w świata, w tym także p aństw Am eryki Łacińskiej (tab. 1 -2 ). W niektórych krajach postępuje on szybko, w niektórych tem po to spow alnia, co też nie pozostaje bez w pływ u na dynam ikę om a w ia ne go procesu. D ru g im w ym iernym czynnikiem kształtującym wiek społeczeń stw a je s t poziom i tendencje w wielkości urodzeń (tab. 3), w pływ ające nie tylko na z m ia ny w odsetku populacji ludności najmłodszej, ale na stym ulo w anie relacji tej kategorii w zględem g ru p y najstarszych mieszkańców po szczególnych reg io nó w świata.
Am eryka Łacińska w ś w ietle procesu starzenia się dem ograficznego
-Tab. 3. Średni p o z io m uro dze ń (w %o) w krajach A m e ry k i Łacińskiej i przekrojach czasu
Kraj Lata Kraj Lata
1995/00 2005/10 2 0 15/20 1995/00 2 0 05/10 2 0 15/20 Argentyna 19.7 17.5 16.0 Fłonduras 33.4 27.7 24.1 Belize 30.6 25.4 21.8 Meksyk 25.4 20.6 17.0 Boliwia 32.7 27.3 24.5 Nikaragua 30.1 24.8 20.9 Brazylia 21.5 16.4 14.0 Panama 24.6 21.3 18.3 Chile 18.0 14.7 13.3 Paragwaj 29.3 24.8 22.6 Kolumbia 24.0 20.5 17.4 Peru 25.4 21.3 18.5 Kostaryka 21.4 16.3 14.1 Surinam 23.6 19.1 16.7 Ekwador 25.2 22.7 19.4 Urugwaj 16.9 15.1 14.1 El Salvador 27.5 20.7 19.2 Wenezuela 24.5 21.4 18.4 Gujana Fr. 29.6 25.0 22.7 Gwatemala 37.3 33.3 29.2 Ameryka Łacińska 24.7 20.2 17.5 Gujana 22.3 22.6 19.1 Świat 21.8 20.1 18.5
Źródło: opracow anie własne na p o dstaw ie danych W o rld Population Prospects, UN, Depar ta m e n t o f E c o n o m ic a n d S o c ia l A ffa ir s .
Jak widać, przeciętna średnia długość życia w krajach Am eryki Łaciń skiej wyższa od średniej światowej, była silnie zróżnicow ana (tab. 2) i będzie się ona nadal wydłużać. O ile średnia ta w la ta c h l 9 9 5 - 2 0 0 0 w ah ała się od 62 lat w Boliwii, do ponad 75 lat w Chile i Kostaryce, o tyle w latach 2 0 0 5 - - 2 0 1 0 tylko w trzech krajach (Gujana, Boliwia i Surinam) nie wzrosła po wyżej 70 lat, n a to m ia s t granicę wieku powyżej 75 lat przekroczyło 8 innych państw (Argentyna, Ekwador, Gujana Fr., Meksyk, Panama, U rugw aj, Chi le, Kostaryka). Prognozy wskazują, że w latach 2 0 1 5 - 2 0 2 0 , w dwóch o s ta t nich z wymienionych krajów, długość życia przekroczy 80 lat, przy śred niej dla regionu Am eryki Łacińskiej 76,6 lat - wyższej od średniej św iatow ej o 5 lat.
Z kolei poziom urodzeń (tab. 3) w Am eryce Łacińskiej, wyższy od średniej światowego w dwóch pierwszych przekrojach ( 1 9 9 5 - 2 0 0 0 i 2 0 0 5 - 2 0 1 0 ), był jed na k zróżnicowany przestrzennie i w a h a ł się w pierwszym okresie od 16,9%o (U rugw aj) do ponad 32%o (Boliwia, Honduras, G w atem ala), w d ru gim - w latach 2 0 0 5 /1 0 uległ osłabieniu i wg prognoz za lata 2 0 1 5 / 2 0 bę dzie oscylował na poziomie 13-14% o (Chile, Brazylia, Kostaryka) do 29%o (Gwatem ala) przy średniej dla analizo w a ne go regionu niższej od średniej światowej. Jak ła tw o przewidzieć, będzie to prow adziło do spadku udziału najmłodszej populacji i zm ian w relacjach między tq a najstarszą kategorią ludności, co w konsekwencji zm ierzać będzie do starzenia się społeczeństw w tym regionie świata. Jak wskazują dane prognostyczne, spadek urodzeń
Z bigniew Długosz, Anna WiniarczykRaźniak
-od n o tu ją wszystkie a nalizow ane kraje, z tym , że najwyższy - ponad 9 pkt.
(% o) - N ik a ra g u a i Honduras.
Jak zatem kształtow ał się poziom starości i w ja k im tem pie będzie po s tę p o w a ł bez uw zględnienia trzeciego aspektu - m igracji ludności. Na ogół w statystykach za m iarę starości d em ograficznej przyjmuje się odsetek naj starszej kategorii wieku (+60, +65, .... lat) w zględem ogółu ludności. Bar dziej je d n a k o biektyw n a p a ra m e tre m w tym względzie je s t Indeks staro
ści d e m o g ra fic z n e j (lSD) w yra żają cy stosunek ludności gru py najstarszej do
najmłodszej (tab. 4). Z kolei tre n d y w tym zakresie obrazuje W spółczynnik
sta rze nia się d e m o g ra fic z n e g o (WSD) (Długosz 1998) w yrażający zmiany
w dwóch przyjętych przekrojach czasu (tab. 5):
^“+60
lSD = ---1 0 0 w so = l ( u l014ll- u , M41j ] - [U ( W „ - u M t ]
^ 0 - 1 4
L (U) - ludność (udział ludności) w wieku + 6 0 lub 0-14 lat t - przekrój czasu wcześniejszy
t+n - przekrój czasu późniejszy
Tab. 4. Indeks starości d e m o g ra fic z n e j (lSD) w krajach A m e ry k i Łacińskiej i w w y b r a nych prz e k roja c h czasu
Kraj Lata Kraj Lata
2 0 0 0 2 0 1 0 2 0 2 0 2 0 0 0 2 0 1 0 2 0 2 0 Argentyna 48 58 70 Honduras 13 16 23 Belize 14 15 21 Meksyk 20 28 46 Boliwia 15 19 25 Nikaragua 13 18 28 Brazylia 27 39 66 Panama 24 32 47 Chile 36 59 90 Paragwaj 17 22 31 Kolumbia 20 29 47 Peru 21 29 42 Kostaryka 24 38 66 Surinam 27 33 47 Ekwador 21 28 41 Urugwaj 70 81 96 El Salvador 20 29 38 Wenezuela 19 29 43 Gujana Fr. 16 19 34
Gwatemala 13 15 18 AmerykaŁacińska 23 32 51
Guiana 18 13 24 Świat 33 42 53
Źródło: o p ra co w a n ie własne na podstaw ie danych W orld Population Prospects, UN, Depar ta m e n t o f Economic and Social Affairs.
Am eryka Łacińska w św ie tle procesu starzenia się dem ograficznego
-Tab. 5. Starzenie się ludności (w g W 5D) w krajach A m e r y k i Łaciń skiej i w w y b ra n y c h okresach czasu Kraj Lata Kraj Lata 2 0 0 0 - 2 0 1 0 2 0 1 0 -- 2 0 2 0 2 0 0 0 -- 2 0 1 0 2 0 1 0 -- 2 0 2 0 Argentyna 10,2 11,7 Honduras 3,5 6,7 Belize 1,0 5,5 Meksyk 8,0 17,9 Boliwia 3,7 5,6 Nikaragua 4,8 10,8 Brazylia 12,4 26,9 Panama 7,8 14,8 Chile 22,3 31,6 Paragwaj 5,8 8,3 Kolumbia 8,9 17,6 Peru 7,9 13,0 Kostaryka 13,4 27,9 Surinam 5,3 14,4 Ekwador 6,9 13,2 Urugwaj 11,0 15,1 El Salvador 8,5 9,5 Wenezuela 9,3 14,2 Gujana Fr. 2,5 14,6
Gwatemala 2,0 2,6 Ameryka Łacińska 8,7 13,9
Gujana -5,4 11,2 Świat 8,5 11,0
Źródło: opracowanie własne na p o dstaw ie danych W o rld Population Prospects, UN, Depar ta m e n t o f Economic and Social Affairs.
Jak wynika z powyższych danych (tab. 4) w 2000 r. indeks starości dem ogra ficznej w ahał się od 13 (Gwatemala, Honduras, Nikaragua) do ponad 30 (Chi le, Argentyna, Urugwaj), co w odniesieniu do poziomu światowego stawiało kraje Ameryki Łacińskiej jako relatywnie młodsze. Do 2010 r. w tym względzie zaszły niewielkie zmiany. W praw dzie indeks starości wzrósł we wszystkich kra jach, podobnie, ja k na całym świecie, ale nadal wyższymi param etram i w tym względzie w Ameryce Łacińskiej charakteryzowały się te same kraje, natomiast najniższy poziom starości odnotowano w Gujanie. Według danych progno stycznych do 2020 r. indeks starości jeszcze bardziej wzrośnie, chociaż w od niesieniu do światowego poziomu, nadal będzie kształtowało się na poziomie niższym. Tylko Brazylia, Kostaryka, Argentyna, Chile i Urugwaj charakteryzo wać się będą wyższymi od średniej światowej wartościami indeksu starości de mograficznej, którego najniższy poziom odnotuje Gwatemala.
Jednak proces starzenia się ludności nie będzie przebiegał w je d n a kowym tem pie we wszystkich analizowanych krajach. Biorąc pod uwagę współczynnik starzenia się dem og ra ficzne go (W SD) należy stwierdzić, że dy namika tego procesu w badanych dekadach w krajach Am eryki Łacińskiej będzie się nieco różniła (tab. 5). O ile w obu dziesięcioleciach dynam ika sta rzenia się ludności w regionie będzie wyższa od poziom u św iatow ego, o ty le w poszczególnych krajach będzie znacząco zróżnicowana. I ta k w latach 2 0 0 0 - 2 0 1 0 tylko w Gujanie (-5 ,4 ) o dn oto w an o o dm ła dz a nie się s tru k tu ry ludności, a w nieznacznym stopniu proces starzenia d o tk n ą ł Belize (1,0),
Z bigniew Długosz, Anna WiniarczykRaźniak
-G w a tem alę (2,0) i -Gujanę Fr. (2,5), n ato m ia s t najsilniej zjawisko to zaryso w ało się (powyżej średniej dla regionu) w Kolum bii (8,9), Wenezueli (9,3), A rg en ty nie (10,2), U ru g w a ju (11,0), Brazylii (12,4), Kostaryce (13,4) i Chi le (22,3). W e d łu g danych prognostycznych za lata 2 0 1 0 - 2 0 2 0 różnica mię dzy poziom em w spółczynników dla Am eryki Łacińskiej a świata bardziej się pogłębi i ju ż we wszystkich analizowanych krajach starzenie będzie po stępow ać, a do g ru p y p a ń s tw o w arto ści współczynnika przekraczających średnią dla Am eryki Łacińskiej, poza wcześniej wym ienionym i, dołączą Suri nam, Gujana Fr., Panama i Meksyk. Tylko w Arg en tynie prognozuje się spa dek te m p a starzenia się ludności.
W tej sytuacji zm ieniać się będzie nie tylko sytuacja ekonomiczna ludzi starszych, ale także może w zrosnąć zaan ga żow an ie młodszych w zakresie s p ra w o w an ia bezpośredniej opieki nad rodzicam i. Na ten problem mogą rzucić nieco św iatła dwa p a ra m e try : współczynnik w sparcia międzypokole niow ego (W WM), m ów iący ile ludzi w za aw an sow a nym wieku będzie przypa dało na 100 teoretycznych ich dzieci i współczynnik potencjalnego wspar cia (W pw) p rzybliżający ilu w przybliżeniu um ownie aktywnych zawodowo będzie „u trz y m y w a ło em erytów ".
^ > 8 0 ^ 1 5 - 5 9
W WM = --- 1 0 0 W PW= _______
*"45 - 5 9 ^ > 6 0
L - ludność w określonym przedziale wieku
Tab. 6. W s p ó łc z y n n ik w sp arcia m ię d z y p o k o le n io w e g o ( W WM) w krajach A m e ry k i Ła c iń skie j i w w y b ra n y c h p rze kroja ch czasu
Kraj Lata Kraj Lata
2000 2010 2020 2000 2010 2020 Argentyna 13 16 18 Honduras 8 9 9 Belize 10 10 5 Meksyk 8 9 9 Boliwia 5 6 6 Nikaragua 7 8 10 Brazylia 7 9 11 Panama 9 10 12 Chile 10 11 14 Paragwaj 7 8 9 Kolumbia 7 7 8 Peru 7 8 10 Kostaryka 10 9 10 Surinam 5 7 7 Ekwador 9 10 12 Urugwaj 18 21 23 El Salvador 11 14 16 Wenezuela 6 7 8 Gujana Fr. 4 2 4 Gwatemala 6 9 11 Ameryka Łacińska 9 10 11 Gujana 7 4 3 Świat 9 10 17
Źródło: o p ra co w a n ie w łasne na p o d sta w ie danych W orld Population Prospects, UN, Depar ta m e n t o f Economic and Social Affairs.
Am eryka Łacińska w św ie tle procesu starzenia się dem ograficznego
-Tab. 7. W sp ó łc z y n n ik p o te n c ja ln e g o wsparcia (W P W ) w krajach a m e ry k i Łacińskiej w w y b ra n y c h przekrojach czasu
Kraj Lata Kraj Lata
2000 2010 2020 2000 2010 2020 Argentyna 4 4 3 Honduras 9 9 7 Belize 9 10 9 Meksyk 8 7 5 Boliwia 8 8 7 Nikaragua 9 9 7 Brazylia 7 6 4 Panama 7 6 5 Chile 6 4 3 Paragwaj 8 7 6 Kolumbia 8 7 5 Peru 8 7 5 Kostaryka 7 6 4 Surinam 7 6 5 Ekwador 7 6 5 Urugwaj 3 3 2 El Salvador 6 6 5 Wenezuela 8 7 5 Gujana Fr. 9 9 5 Gwatemala 8 8 8 Ameryka Łacińska 7 6 5 Gujana 8 11 8 Świat 6 5 4
Źródło: opracow anie własne na p odstaw ie danych W orld Population Prospects, UN, D epar
ta m e n t o f Economic and Social Affairs.
Biorqc pod uwagę współczynnik wsparcia m iędzypokoleniow ego (tab. 6) w 2 0 1 0 r. oscylował on w krajach Am eryki Łacińskiej od w arto ści 4 w G uja nie Fr. do poziomu 18 w U ru gw a ju , przy średnim współczynniku dla regionu równym 9, p okryw ającym się ze średnią św iatow ą. Postępujący proces sta rzenia się ludności sprawił, że ten stan do 2 0 1 0 r. p o g łę bił się nie tylko na świece, ale także w skali regionu, gdyż współczynnik ten w zrósł w obu przy padkach o 1 pkt. wartości, przy czym w skali poszczególnych p ań stw z jaw i sko to m iało różny przebieg. W Gujanie Fr. i Gujanie proces ten m ia ł te nd en cję spadkową, a w Kolumbii i Belize u trz y m a ł się na tym samym poziomie. W edług prognoz zaw artych w W o rld Population Prospect, w latach 2 0 1 0 - - 2 0 2 0 współczynnik ten wzrośnie w mniejszym stopniu w regionie A m e ryki Łacińskiej (do 11) niż na świecie (do 17), je d n a k nie oznacza to takie go samego trendu w poszczególnych analizowanych krajach. Tempo zm ian współczynnika w sparcia m iędzypokoleniow ego będzie wykazywało te nd en cję spadkową tylko Gujanie i Belize, utrzym a się na tym samym poziom ie w Boliwii, Surinamie, H ondurasie i Meksyku, n ato m ia s t w stopniu najwyż szym wzrośnie w Chile.
Na całość sytuacji społeczno-ekonomicznej będzie rz u to w a ł m.in. po ziom relacji między ludnością w wieku aktywności zawodow ej a g ru p ą teo retycznie poprodukcyjną, co w przybliżeniu prezentuje współczynnik poten cjalnego w sparcia (tab. 7). M a ją c na uwadze sytuację w latach 2 0 0 0 - 2 0 2 0 należy stwierdzić, że w poszczególnych 3 przekrojach był dla regionu A m e
Z bigniew Długosz, Anna WiniarczykRaźniak
-ryki Łacińskiej nieco korzystniejszy niż glo ba lnie dla świata. Nie oznacza to, że we wszystkich krajach sytuacja kształtowała się lub będzie przebiegała pomyślnie. W 2 0 0 0 r. korzystniejszymi p a ra m e tra m i w tym względzie cha rakteryzow ały się Belize, G ujana Fr., H on du ra s i N ikaragua, n ato m ia s t naj gorszymi - U ru g w a j i A rg en tyna . Podobnie w układzie przestrzennym kra jó w A m eryki Łacińskiej rzecz się m iała w 2 0 1 0 r., chociaż w Belize i Gujanie o d n o to w a n o p op ra w ę sytuacji. Tylko w G w a tem ali w 2 0 2 0 r. poziom współ czynnika potencjalnego w sparcia utrzym a się na niezmienionym poziomie w zględem poprzedniego przekroju, n ato m ia s t najbardziej niekorzystne zm ia ny zaznaczą się w Gujanie Fr.
O b ra z starości, starzenia się d e m og ra fic z ne go i pozostałych dwóch uży tych w analizie p a ra m e tró w okazał się bardzo złożony, stąd podjęto pró bę wydzielenia syntetycznych typów, które ukażą podobne, względem przy jętych miar, kraje. Biorąc po uwagę poziom indeksu starości (lSD) w 2 0 1 0 r. w zględem średniej dla Am eryki Łacińskiej (X), poziom współczynnika sta rzenia się d e m og ra fic z ne go (W ) i wielkość d ynam iki zm ian współczynni
ka w sparcia m iędzypokoleniow ego (W ) w stosunku do średniej dla regio
nu (X), oraz kierunek zm ian współczynnika potencjalnego w sparcia ( W J - wszystkie za ten sam okres ( 2 0 0 0 -2 0 2 0 ) , dokonano klasyfikacji państw (tab. 8).
Tab. 8. Typologia p a ń s tw A m e r y k i Łacińskiej w ś w ie tle w y b ra n y c h p a r a m e tr ó w sta rości d e m o g ra fic z n e j
's D W9 X (2010,
T e nd en cja wg średn iej dla W X
SD (20 00 /1 0 -2 0 1 0 /2 0 )
T e nd en cja wg ś redn iej dla W X ¥ PW (2000-20) T end en cja wg średniej d la W WM X(200020) Kraje Typ wyższa wyższa A niższa B kraje o starszej strukturze demograficznej wyższa niższa wyższa Argentyna, Urugwaj C niższa D niższa wyższa wyższa Brazylia, Chile, Kostaryka, Panama, Surinam E niższa F wyższa G mzsza niższa H
Am eryka Łacińska w ś w ietle procesu starzenia się dem ograficznego -kraje o młodszej strukturze demograficznej wyższa wyższa wyższa Ekwador, Honduras, Nikaragua. Paragwaj, Peru, Venezuela 1 niższa J niższa wyższa Belize, Bolivia, El Salvador, Gwatemala, K niższa L niższa wyższa wyższa Kolumbia, Gujana Fr., Meksyk M niższa N
niższa wyższa Gujana O
niższa P
Źródło: opracowanie własne na p o dstaw ie danych W orld Population Prospects, UN, D e p a rt
m en t o f Economic an d Social Affairs.
Jak wynika z dokonanej typologii, do obszarów o szczególnie złej sytuacji demograficznej w 2020 r. będq należeć kraje typu C (Argentyna, Urugwaj), o starszej strukturze społecznej, w których szybszemu procesowi starzenia się ludności będzie towarzyszył wprawdzie wolniejszy spadek aktywnych zawodo wo ludzi starszych, jednakże postępował będzie szybszy wzrost ludzi starych względem ilości potencjalnych ich dzieci, co może powodować trudności nad ich opieką. W drugiej kolejności, niekorzystne trendy w świetle przyjętych do analizy mierników mogq objąć kraje typu E (Brazylia, Chile, Kostaryka, Pana ma, Surinam), równie relatywnie starsze spośród badanych 21 państw A m e ry ki Łacińskiej, wprawdzie o nieco wolniejszym tempie starzenia, jednak wysokich trendach wzrostu zarówno w przypadku współczynnika potencjalnego wspar cia, jak i współczynnika wsparcia międzypokoleniowego. W mniejszy stopniu do 2020 r. skutkami starości zagrożone będą kraje o relatywnie niskim poziomie starości pozostałych typów, chociaż wskaźniki w Ekwadorze, Hondurasie, Nika ragui, Paragwaju, Peru i Wenezueli wskazują, że ze względu na relatywnie wyż sze tempo procesu starzenia się i one w niedługim czasie po 202 0 r. mogą od czuć społeczne i ekonomiczne skutki tego procesu.
Z bigniew Długosz, Anna WiniarczykRaźniak
-Podsumowanie
M ó w ią c o prognozach dem ograficznych w aspekcie starzenia się ludno ści należy p am ię ta ć o tym , że to w ja k im kierunku pójdą kształtujące się dziś trendy, w dużej mierze zależeć będzie od szeroko rozumianych uwarunko w ań społecznych na płaszczyźnie m.in. polityki prenatalnej, ochrony zdro wia i - co nie je s t bez znaczenia - od u grun to w a n e g o św iatopoglądu. To głów nie one kształtować będą obraz dem og ra ficzny p ań stw i wespół z uwa ru n k o w a n ia m i ekonom icznym i s tym ulu ją cym i także m igracje ludzi młodych w p ły w a ć będą na s truk turę wieku, a w konsekwencji na dynam ikę starzenia się ludności. Zatem należy pam iętać, że ta k ja k ju ż dziś w wielu krajach Eu ropy proces starzenia się ludności pociąga za sobą tru d n e do przezwycię żenia skutki socjalne i ekonomiczne, ta k los ludzi starszych w krajach Am e ryki Łacińskiej będzie z jednej strony uzależniony od zaplecza infra struktu ry służącej najstarszej g ru pie społecznej, a z drugiej od w ypracow anego w po szczególnych krajach m odelu opieki socjalno-emerytalnej, a to z kolei uwa runkow ane będzie zam ożnością poszczególnych państw.
S um m ary
Population a g in g and d e m o g ra p h ic prognoses both depend on pop ula tio n trends driven by social de term in an ts, fa m ily p lanning policy, healthcare, and general social worldview. Social issues as well as econom ic factors d riving the m ig ra tio n rates o f young people will shape the d e m o g rap h ics o f nations resulting in c h a n gin g age structures and rates o f popu la tion aging. Thus, it is im p o r ta n t to note th a t m any European countries are already strug- g ling w ith the social and econom ic consequences o f p o p ula tio n aging. The same fate awaits Latin A m erica, w here the living c onditions o f senior citizens will depend on p e rtin e n t infra- s tructu re and the various models o f re tire m en t care a v a ilable in each given country. The la tte r a re largely th e p ro d u ct o f d iffe re n t rates o f econom ic g ro w th across Latin America.
Key words: Latin America, demographic aging
Literatura
Alders P., Broer D.P. (2005). Ageing, fertility and growth, Journal of Public Econom ics", 89(5-6), 1075-1095.
Avramov D., Mascova M. (2003), Active ageing in Europe, „Population Studies", 41(1) Council of Europe.
Długosz Z. (1996), Zróżnicowanie struktury wieku ludności na świecie a metody jej
Ameryka Łacińska w ś w ietle procesu starzenia się dem ograficznego
-Długosz Z. (1998), Próba określenia zmian starości demograficznej Polski w ujęciu
przestrzennym, „Wiadomości Statystyczne", 3, 15-25.
Długosz Z. (2002), An Attempt to Identtify the Status and Trends in the Population
Ageing Proces in Europę with the use ofSelected Measur, „Folia Geographica",
6, 95-100.
Długosz Z. (2003), Population Ageing in Europę in the Light o f Selected Demo
graphie and Social-Economic Parameters in the Years 1975-2000 and Its Per spectives to 2025, [w:] Book o f Abstracts European Popularion Conference 26- 30 August 2003. Warsaw: European Association for Population Studies (EAPS),
Warszawa: Institute of Economics (SGH), Committee of Demographie Sciences Polish Academy Sciences, Polish Demographie Society, Central Office of Po- land, Govermental Population Council, Statistical Publishing Establishment. Długosz Z., Kurek S. (2006), Demographie ageing in European Union countries,
[w:] T. Komornicki, K. Czapewski (red.), Regional periphery in central and East-
ern Europe, Warsaw: Institute of Geography and Spatial Organization Polish
Academy of Scienses.
Dooghe G. (1992), The ageing o fth e population in Europe: socio-economic charac-
teristics o fth e elderlypopulation, Belgium: Garant Publishers.
Grundy E. (1997), Population ageing in Europe, [w:] D. Coleman (red.), Europe's
population in the 1990s. New York: Oxford University Press.
Heigl A., Mai R. (1998), Demographie aging within the regions o f the European
Union, „Zeitschrift Für Bevolkerungswissenchafts", 23, 293-317.
Kaa van de D.J. (2003), The idea o f a seconds demographic transition in industrial-
ized countries, „The Japanese Journal of population", 1(1) 1-34.
Withers G. (2002), Population ageing and the role o f immigration, „The Autralian Economic Review", 35(1), 104-112.