Współczesna idea miejskich u praw raczej nieśmiało pojawia się w Polsce. Napotyka bariery mentalne i form alne, ja k między innymi zmienny status gruntów rolnych położonych w granicach adm inistracyjnych m ia st9. Podczas
9 Status g ru n tó w rolnych położonych w gran ica ch a d m inistracyjnych m ia st określa usta wa o ochronie g ru n tó w rolnych i leśnych przyjęta po raz pierwszy w 1971 r. i zm ieniana do 2013 r. jedenaście razy. O sta n io (marzec 2013 r.) w p row a d zo n e zm iany (Ustaw a z dnia 8 m arca 2013 r. o zm ianie ustaw y o ochronie g ru n tó w rolnych i leśnych, Dz.U. 2 0 1 3 poz. 503) przyw róciły ochronę g ru n tó w rolnych w m iastach w zb u d zając protesty Polskiego
M ałgorzata DrożdżSzczybura
-gdy, w reakcji na potencjalne sytuacje kryzysowe i konieczność zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego mieszkańcom, największe m etropolie Euro py, Stanów Zjednoczonych, czy Kanady opracowuję strategie żywnościowe, których wdrożenie uznano za dźwignię rozwoju zrównoważonego obszarów podlegających w pływ om miast, w Polsce brak jest długofalowych strategii rozwoju m iast uwzględniających zagadnienia z zakresu rolnictwa miejskiego (fot. 4.). Trudno też m ówić o edukacji, w świetle chociażby likwidacji istnieją cych niegdyś przy szkołach podstawowych ogródków warzywnych.
Fot. 4. Z d e w a s to w a n e przyszpitalne szklarnie, Kraków, 2015 r. Fot. M . Drożdż- -Szczybura.
Użytki rolne (grun ty orne, łąki, pastwiska, sady, w tym ogródki działko we i ogrody przydom owe) średnio w powierzchni ewidencyjnej miast w Pol sce stanow ią ponad 40 % ich powierzchni adm inistracyjnej. A zatem, obok parków miejskich, ogrodów, czy też zieleni komunalnej i izolacyjnej, to tereny rolne są w wielu m iastach istotnym elementem ich przestrzeni otw artych. Są również ważnym składnikiem systemu przyrodniczego obszarów miejskich. W największych m iastach działalność rolnicza, poza nielicznymi wyjątkami (fot. 5), ogranicza się przeważnie do uczelnianych działek i gospodarstw do świadczalnych, prowadzenia u praw na własne potrzeby w indywidualnych gospodarstw ach o niskim stopniu mechanizacji oraz na terenach ogrodów działkowych. Ale też, to g ru n ty rolne sq jednym z najbardziej intensywnie przekształcanych użytków gruntow ych w miastach. W roku 2007 na terenie
ku Firm Deweloperskich i Konferencji Inwestorów, którzy dqżq do w prow a d ze n ia kolejnych, korzystnych dla d ew eloperów i in w estorów poprawek, a poprzez sponsorowane publikacje w m ediach in fo rm u jq opin ię publicznq o agrononsensie.
Rolnictwo miejskie narzędziem z rów now ażonego rozw oju m iast
-Polski spośród 5 0 0 0 o grodów działkowych ponad 4 6 0 0 było zlokalizowanych w centrach m iast (Pawlikowska-Piechotka 2010). Z jednej strony zapisy p ra w ne teoretycznie chronią ogrody działkowe przed zabudową, z drugiej presja inwestycyjna jest tak silna, że wielu miejskim ogrodom działkowym grozi li kwidacja. W ystępuje zagrożenie zrów now ażonego rozwoju m iast w kilku wy miarach: obniżenia jakości środowiska zamieszkania, zubożenia terenu re kreacji w pobliżu zespołów mieszkaniowych, utrudnienia prom ocji zdrowego trybu życia i aktywnego wypoczynku, likwidacji bogatego siedliska flo ry i fa u ny o wysokiej biorożnorodności, u tra ty części historii miasta i jego tradycji, za nik miejsc spotkań lokalnej społeczności, pozbawienie źródła tanich owoców oraz w arzyw dla rodzin niezamożnych.
Fot. 5. P r y w a tn e m ie js k ie g o s p o d a r s t w o o g ro d n ic z e , K ra k ó w , 2 0 1 4 r. Fot. M . D ro ż d ż - Szczybura.
Wysoka presja inwestycyjna na użytki rolne występuje praktycznie we wszystkich miastach wojewódzkich. O bserw ow ane są tendencje do w p ro w a dzania zabudowy na użytki rolne w obrębie zieleni naturalnej, dolin rzecz nych (które w znacznej części ewidencjonowane są jako g ru n ty rolne), czy też obszarów zalewowych, dla których często w studiach uwarunkow ań i kierun ków zagospodarow ania przestrzennego ustalono zakaz zabudowy. W rezul tacie powstają nowe g ru n ty budow lane o niskiej jakości, kosztem terenów o istotnym znaczeniu przyrodniczym, ważnych dla miasta ze względu na funk cje hydrologiczne (retencyjne) i biologiczne, na których zaprzestano ich rol niczego użytkowania (Krzyk, Heczko-Hyłowa, Tokarczuk i Ziobrowski 2013).
Teoretycznie nie ma przeszkód, by w arzywa i owoce rosły w m iastach na podworkach czy przed blokami, na terenach biologicznie czynnych i służyły okolicznym mieszkańcom. Rolnictwo miejskie bywa elementem inicjatyw spo łecznych, projektów sąsiedzkich w przestrzeni publicznej. Nieliczne realizowa ne w polskich miastach społeczne projekty są przeważnie jednorazow e i m a ją charakter incydentalny. Umieszczane w obszarze rolnictw a miejskiego,
M ałgorzata DrożdżSzczybura
-z reguły dotyc-zq ogrod nictw a miejskiego. Do w yjqtków należq inicjatywy, c-zę sto traktow an e jako nieszkodliwe dziwactwo, które znajdują wsparcie lokal nych instytucji, czy też w ładz sam orządowych. M ożna w tym miejscu wymie nić akcję W arzywniak, kiedy w 2009 r. członkowie grupy Kw iatuchi'zakładali ogród warzyw ny pod Biurem W ystaw Artystycznych w Zielonej Górze, czy też realizowany w 2012 r. na krakowskim Podgórzu projekt Pies O grodnika, w ra mach którego w arzywa zasadzono na Rynku Podgórskim i w donicach na schodach pom iędzy ul. Kalwaryjską a Zamoyskiego. W tej grupie znajdzie się również inicjatywa lokalnych działaczy, którzy w 2013 r. na warszawskiej Pra dze, w ogrodzie pałacyku Konopackiego, założyli miejski warzywniak. W zde cydowanej większości akcje w prow adzania w przestrzeń miejską roślin użyt kowych, innych niż rośliny ozdobne, realizowane są na zasadach Ogrodowej P a rtyzantki10.
Jednym z nielicznych przykładów realizacji współczesnej idei miejskiego rolnictw a są wym ienione wcześniej pasieki na dachach hotelu H yatt Regency W a rs a w oraz Pałacu Kultury i Nauki. Okazjonalne działania o marketingowo- -reklam owym podłożu, które należy uznać za pionierskie wyłącznie w Polsce, gdyż podobne inicjatyw y m iały wcześniej i stale m ają miejsce m.in. w takich m etropoliach, ja k Berlin, Paryż czy N ow y Jork.
Podsumowanie
Rolnictwo miejskie nie je st reliktem z przeszłości lecz integralną częścią systemu miejskiego. Zintegrow aną z w arunkam i ekonomicznymi i ekologicz nymi terenu zurbanizow anego oraz współdziałającą z ekosystemem miej skim.
Coraz dynamiczniej rozwijające się na świecie rolnictw o miejskie, oprócz wymiernych korzyści ekonomicznych, niesie ze sobą korzyści społeczne. Małe ogrody sąsiedzkie, gdzie wspólnie pracują członkowie lokalnej społeczności, d od atn io w pływ ają na rozwój więzi społecznych. Rolnictwo miejskie przyczy nia się do rewitalizacji przyrodniczej miast. Jest szansą na poprawę jako ści życia w mieście, edukację ekologiczną, stworzenia nowych miejsc pracy i zwiększenia dostępności zdrowej, świeżej żywności oraz zapewnienia ochro ny środowiska. Część obszarów zajętych przez rolnictw o miejskie ułatwia
10 O g ro d o w a Partyzantka (G uerilla G a rd e n in g ) - proekologiczny ruch zapoczątkowany w 1973 r. w N ow ym Jorku, w który z a angażow ane sq g ru p y zwolenników, głów nie ze Sta nów Zjednoczonych i Europy. Za głó w n y cel stawia upiększanie miast, poprzez zazielenia nie przestrzeni publicznej. Działalność ma w y m ia r społeczny, ale nie do końca legalny. Nie fo rm a ln e i spontaniczne z reguły działania o dbyw ajq się najczęściej z pom inięciem urzędów i p ro c e d u r form alnych.
R olnictwo miejskie narzędziem zrów no w a żo n e g o rozw oju m iast
-przepływ powietrza, przyczynia się do redukcji zanieczyszczeń i dostarcza tlen w pływ ając przez to na w zrost wskaźnika w entylacji i korzystnie zmienia mikroklimat. Rolnictwo miejskie wpływa na zmniejszenie kosztów tra n s p o rtu
oraz emisji C O2 z niego. Przy zastosowaniu odpow iednich systemów techno
logicznych zatrzym uje i wykorzystuje wodę deszczową. Przeprowadzone ana lizy wykazują, że gdyby przekształcić w ogrod y i zbiorniki do hodowli ryb 5% powierzchni dachów Bazylei możliwe byłoby, bez użycia środków chemicz nych i przy m inim alnej emisji gazów cieplarnianych, zapewnienie warzyw, owoców i ryb dla 25% mieszkańców miasta (Godoy 2011). Uśredniając, m ia sta mogłoby teoretycznie być żywnościowo sam owystarczalne na poziomie około 10% zapotrzebow ania (Asanowicz 2012).
Znam ienny je st przykład działań podjętych w W iedniu. Pozwoliły one na powstrzymanie procesu likwidacji istniejących w mieście g ospodarstw i ubyt ku terenów rolnych. Założenia za w arte w kolejnych Planach Rozwoju M iasta, a w tym zachowanie s truktur przestrzennych rolnictwa, w płynęły pozytywnie na wizerunek i rozwój przestrzenny austriackiej stolicy, która nie przeżywa klęski chaotycznej zabudow y na przedmieściach. W łączenie do całości sys temu przyrodniczego obszarów wiejskich, które jeszcze funkcjonują, dow io dło w W iedniu skuteczności przywrócenia właściwej oceny ich znaczenia dla miasta. Ustalony kierunek rozwoju przestrzennego miasta jest jed nym z zna czących działań, które w pływ ają na poziom życia jego mieszkańców. W iedeń nieprzerwanie w latach 2 0 0 9 - 2 0 1 4 zajm ow a ł pierwsze miejsce w prowadzo nym przez firm ę konsultingową M ercer św iatow ym rankingu miasta o naj wyższej jakości życia i bezpieczeństwa. W 201 5 r. został wyprzedzony przez Melbourne.
Nie można nie nadmienić, że od początków XX w. idea rolnictwa miejskie go wykorzystywana je st niekiedy również w celach propagandow ych. Bardzo charakterystyczny w tym jest przykład o grod ów Białego Domu. Po w ypow ie dzeniu przez USA wojny Niem com , w 1917 r., jako element wojennej m obi lizacji przedstawiano utrzym ywanie owiec na jeg o traw nikach. W ełna sprze dawana na specjalnie organizowanych akcjach, które stanow iły jeden z wielu elementów działań propagandow ych mających na celu pozyskanie Am eryka nów do idei udziału USA w I wojnie światowej, osiągała bardzo wysokie ceny, a uzyskane środki przekazywano Czerwonem u Krzyżowi. Aby dać przykład i zachęcić mieszkańców amerykańskich m iast do okresowej zm iany w czasie II wojny światowej ozdobnych i dekoracyjnych przydom owych o grod ów na ogrody produkcyjne w 1943 r. na terenach zielonych Białego Domu założono warzywnik. Z kolei jako wyraz poparcia dla walki z otyłością i propagow anie
M ałgorzata DrożdżSzczybura
-zdrowej żywności je st przedstaw iane założenie w 2009 r. ogrodu warzywne go przy rezydencji prezydentów Stanów Zjednoczonych11.
Rolnictwo miejskie nie zastąpi wielohektarowych i zautomatyzowanych
u praw oraz chowu i hodowli zw ierząt gospodarskich na obszarach wiejskich,
bo nie sprostałyby popytowi. Ale może stać się ważnym i bardziej ekologicz nym uzupełnieniem (fot. 5). W wielu krajach, łącznie z tym jeg o elementem, którym je s t miejskie agroleśnictwo, wpisuje się w strategie zrównoważonego rozwoju miast. Rozwój zrów now ażony to zachowanie równowagi pomiędzy środowiskiem naturalnym a działalnością ludzką, między innymi poprzez zre kompensowanie ubytków, jakie środowisku przynosi cywilizacja. Zielone par kingi i dachy a pa rta m e n to w c ó w nie zrekompensują i nie zrównoważą utraco nych miejskich terenów zielonych, a w tym użytków rolnych.
Sum m ary
Untii the mid-nineteenth Century, food was com m only produced in towns o r th e ir close vicinity. The agra ria n revolution p a rtly "b ro u g h t" agriculture out o f towns. Since the end of the nineteenth Century, agriculture in towns has been and continues to be a remedy to crisis. In m any countries, tra d itio n a l form s o f urban agriculture are still employed and it cannot be assumed th a t they will become extinct. The technological, economic, social and cultural changes, taking place in the tw entieth Century, as well as the digital revolution initiated in the late 40s, gave rise to the emergence o f modern concepts o f food production in towns th a t m anifest themselves in a variety o f form s in which they occur. These include continuations of tra d itio n a l form s o f urban agriculture using m odern methods, and unseen projects. The urban a g riculture is an integral p a rt o f the urban system. It is integrated with economic and environ mental conditions o f the urbanized area and interacts with the urban ecosystem. It will not substitute crops, as well as a nim al breeding and husbandry in rural areas, but m ay become an im p o rta n t and greener complem ent. In m any countries, it is in line with the strategies of sustainable urban development.
Key words: urban agriculture, city, sustainable development
Literatura
A sa n o w ic z K. (2012), Renesans m iejskich o g ro d ó w użytkowych, „C zasopism o Tech niczne", 8A, 2 2 3 - 2 3 0 .
Bassett, TJ. (1981), Reaping on the M a rg in s : A C e n tu ry o f C o m m u n ity G ardening
in A m e ric a , "Landscape", 25(2), 1 -8 .
Butler L., M o ro n e k D.M. (2002), U rb a n a n d A g ric u ltu re C o m m unities: O p p o rtu n itie s
fo r C o m m o n G round, Ames: Council fo r A g ric u ltu ra l Science and Technology.
Roln ictwo miejskie narzędziem zrów no w a żo n e g o rozw oju m iast
-Gorgolewski M., K om isar J., N a s r J. (2011), C a rro t City: C re a tin g Places fo r U rb a n
A g ricultu re , New York: The M on ace lli Press.
Hopkins J.C. (1919), The Province o f O n ta rio in the W ar: A Record o f G o v e rn m e n t
a n d People, Toronto: W a rw ic k Brothers and Rutter.
Holli M.G. (1969), Reform in D e tro it - H azen S. Pingree a n d U rb a n Politics, N e w York: Oxford University Press.
James M. (2005), The C ity G arde n Bibie, London: C hannel 4 Books. Kallen S.A. (2000), The w a r a t ho m e, San Diego: Lucent Books.
Krzyk P., Heczko-Hyłowa E., Tokarczuk T., Ziobrow ski Z. (2013), O b s z a ry rolne ja k o
elem en t s tru k tu ry prze s trz e n n e j m ia s t - p r o b le m y plan istyczne, Kraków: In stytut
Rozwoju M iast.
Pack Ch.L. (1919), The W a r G arde n V ictorious: Its W a r Time N e e d a n d Its E conom ic
Value in Peace, Philadelphia: J.B. Lipp inco tt Co.
Pawlikowska-Piechotka A. (2010), Tradycja o g ro d ó w działko w ych w Polsce, Gdynia: Novae Res.
Smit J., Ratta A. i N a s r J. (1996), U rb a n A g ric u ltu re : Food, Jobs, a n d S usta ina ble
Cities, New York: United N a tio n s D e velo pm e nt P rog ram m e (UNDP).
Tucker D.M. (1993), Kitchen G a rd e n in g in A m e ric a : A H istory, Ames: Iowa State Uni- versity Press.
Viljoen A., Bohn K. i Howe J. (2005), C o n tin u o u s Productive U rb a n Landscapes
(CPULs): d e s ig nin g u rb a n a g ric u ltu re fo r s u s ta in a b le cites, O xford: A rc h ite c tu ra l
Press.
W a rn e r S.B. Jr. (1987), To D w e ll is to G arden: A H is to ry o f Boston's C o m m u n ity G ar
dens, Boston: N o rth e a s te m U niversity Press.
Włoch-Szymla A. (2010), W iedeń - m ia s to oszczędne, „C za sopism o Techniczne", 6A, 1 2 7 - 1 3 3 .
Netografia
Berman L. (2014), B erm a n: P lanting a w a lk in the woods, h ttp ://w w w .m liv e .c o m / n e w s /d e tro it/ (dostęp: 23 .07 .2 0 1 5 ).
Campbell M., Cam pbell I. (201 2), A llo tm e n t w a itin g iists in E n g la n d 2 0 1 1 , h t t p : / /w w w . transitiontownwestkirby. o rg .u k / a llo tm e n t_ s u rv e y s .h tm l (dostęp: 02.08.2015). C orrigan Z. (2014), “ W h o can a rg u e a b o u t a tree?" D e tro it's "u rb a n f a r m in g "
schem e: A cover fo r a c o rp o ra te la n d g ra b , h ttp ://w w w .w s w s .o r g /e n /a r tic -
le s /2 0 1 4 / 0 1 /2 2 / h a n t - j2 2 .h tm l (dostęp: 23 .07 .2 0 1 5 ).
Ćwiek S. (2013), H a n tz Farms fin a lly g e ts green lig h t fo r m assive D e tro it farm , h t t p : / / m ic h ig a n ra d io .o rg / (dostęp: 2 3 .07.20 15 ).
M ałgorzata DrożdżSzczybura
-Czarnecki M. (2013), Rolnictw o p rz e n o s i się d o m iast, h ttp ://w y b o r c z a . p l / 1,7 6 8 4 2 ,1 5 1 9 1 7 0 3 ,R o lnictw o_p rzen osi_ sie_ _d o_m iast_Ja k_dziala _m ie jska. htm l (dostęp: 1 2 .08.20 15 ).
G od oy J . (2011), U rb a n F arm in g Takes Root in Europę, h ttp ://w w w .tie r r a m e r ic a .in fo / no ta .p h p ? la n g = e n g & id n e w s = 3 7 3 0 (dostęp: 0 8 .0 8 .2 0 1 5 ).
G raham -Row e D. (2010), A re v e rtic a l fa rm s the fu tu rę o f u rb a n food?, h t t p : / / w w w . g u a rd ia n .c o .u k (dostęp: 10.08.20 15 ).
G reen J.(200 9), U.K. Z o o 's V e rtic a l F arm ing System, h ttp ://d ir t.a s la . o r g /2 0 0 9 / 0 8 /2 7 / u - k-zoos-vertical-farming system / (dostęp: 10.08.2015).
K ris h n a m u rty R. (2014), V ertica l F arm in g: S in g a p o re ’s S olution to Feed the Local
U rb a n Population, h t t p : / / p e r m a c u ltu r e n e w s .o r g /2 0 1 4 /0 7 /2 5 /v e r tic a l- fa r m in g -
s in ga pore s-solu tion -fe ed-local-urba n-p opu latio n/ (dostęp: 10.08.2015).
Read P.K. (2014), 10 U rb a n A g ric u ltu re Projects in Paris, France, h t t p : / /f o o d t a n k . c o m / a b o u t (dostęp: 1 0 .08.20 15 ).
Reel M . (2014), Saving Detroit, O ne Tree a t a Time, h ttp ://b u s in e s s w e e k .c o m / (do stęp: 1 0 .08.20 15 ).
W a r m a n D.S. (1999), C o m m u n ity G ardens: A Tool fo r C o m m u n ity Building, Universi- ty of W a te rlo o , O n ta rio , h ttp ://w w w .c ity fa rm e r.O rg /w a te rlo o C G .h tm l# 2 (dostęp: 1 0 .08.20 15 ).
Seneviratne K. (2012), F arm in g in the Sky in Singapore, h ttp ://w w w .ip s n e w s . n e t / 2 0 1 2 / 1 2/farm in g-in -the-sky-in-sin gap ore / (dostęp: 10.08.2015).
W ó jc ik J. (2014), M iejskie ro ln ic tw o w Paryżu p rz e c h o d z i odrodzenie, „D ziennik Rol niczy” , h t t p : / / dzien nikro lniczy.p l/ (dostęp: 10.08.20 15 ).