Kalwaria Zebrzydowska - the town and the Sanctuary. Spatial development issues
Streszczenie
Miasto Kalwaria Zebrzydowska jest miejscem ważnym ze względu na w artość historyczną obiektów i obszarów, jakie znajd ują się w jej granicach. Znajdujące się tu Sanktuarium M atki Boskiej Anielskiej stanowi jeden z ważniejszych w Polsce ośrodków pielgrzymkowych. M iasto posiada także długą tradycję rzemiosła meblarskiego, sięgającą XIX wieku. Możliwości roz wojowe wynikające z kulturowego i rzemieślniczego potencjału nie są je d n ak wystarczająco wykorzystywane.
O pracowanie zawiera analizę funkcjo nowania m iasta Kalwaria Zebrzydowska oraz znaj dującego się w jego granicach Sanktuarium. Obejm uje ona powiązania historyczne oraz aktualne relacje, przestrzenne, komunikacyjne i gospodarcze. Jest również próbą wskazania rozwiązań aktualnych problemów.
Słowa kluczowe: Kalwaria, Sanktuarium, rzemiosło, UNESCO
Wprowadzenie
Celem artykułu jest wskazanie możliwości integracji przestrzennej g łó w nych elementów o znaczeniu m iastotw órczym w celu podniesienia atrakcyj ności i usprawnienia funkcjonowania miasta, przy uwzględnieniu dostępnych instrum entów planistycznych i aktualnych uwarunkow ań zagospodarow ania terenu.
Obszar badań stanowi miasto Kalwaria Zebrzydowska w raz z Sanktu arium i Dróżkami, znajdującym i się częściowo na terenie wsi Bugaj i Brody.
Kalwaria Zebrzydowska jest przykładem małego miasta położonego w sto sunkowo, niewielkiej odległości od dużego ośrodka miejskiego. Jej podstaw y rozwoju to turystyka i lokalny przemysł. Problematyka małych miast, w du żym stopniu odnosząca się również do sytuacji Kalwarii Zebrzydowskiej, jest obszarem szeregu opracowań naukowych. Koncentrują się one na zagad nieniach przemian funkcjonalnych (Heffner, H alam a 2012), wpływu wielkich
A g a ta Korzeniowska
-m iast na ich sytuację (Heffner, M arszał 2008), szczególnie uwzględniając od działywania Krakowa (W ojtow icz-W ró be l 2013), a także ich roli w rozwoju terenów wiejskich (Rydz 2006).
Z agadnienia planow ania przestrzennego i jego konsekwencji dla prze strzeni poruszają m. in. pozycje M. Kowickiego (Kowicki 2014) oraz K. G aw rońskiego (Gawroński 2010).
Dla potrzeb analizy w a lo ró w kulturowych wykorzystane zostały opracowa nia dotyczące historii Kalwarii Zebrzydowskiej i Sanktuarium M aryjnego au to rstw a A. Mitkowskiej (2003), A. C hadam a (1984), A. Grodnickiego (1985), A. Jackowskiego (1995), I. Sołjan (1995), czy S. Dziedzica (1995). C haraktery stykę środowiska przyrodniczego o pa rto na opracowaniu ekofizjograficznym dla g m iny Kalwaria Zebrzydowska (Pulit 2011).
Jako głów ną metodę badań zjawisk przedstawionych w niniejszym opra cowaniu autorka przyjęła szczegółowe analizy wykonane w okresie 0 7 .2 0 1 2 - - 0 3 .2 0 1 4 r. w raz z zespołem projektowym na potrzeby opracowania Zmia ny Studium U w arunkow ań i kierunków Z agospodarow ania Przestrzennego M iasta i Gm iny Kalwaria Zebrzydowska, uchwalonego przez Radę Miejską w Kalwarii Zebrzydowskiej w 2 0 1 5 roku (Uchwała... 2015). O bejm ow ały one inwentaryzacje terenowe oraz badanie obowiązujących opracowań i doku m entów planistycznych. Analizy te autorka w zbogaciła wiedzą z zakresu hi storii miejsca oraz tem atyki dotyczącej m.in. rozwoju małych miast. Efektem badań była diagnoza problem ów Kalwarii Zebrzydowskiej oraz wynikające z niej wnioski wskazujące proponow ane zmiany.
M iasto ma bardzo duży potencjał rozwojowy. Głównymi jego atutam i są:
• bogactw o obszarów kulturowych, objętych ochroną przez UNESCO
(Decyzja... 1999) i W ojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz w pi sane do gm innej ewidencji zabytków (Ustawa z 23 lipca... 2003). W śród nich są m.in.: układ urbanistyczny samego miasta, dwory, ko ścioły, kapliczki zabytkowe, cm entarze wojenne oraz zabudowania mieszkalne i gospodarcze,
• atrakcyjność krajobrazu - znaczne obszary zalesione na zróżnicowa
nej rzeźbie terenu, sąsiadujące z obszarami objętymi prawnym i for m am i ochrony przyrody, w tym obszar objęty ochroną w ram ach pro gram u N atura 2000),
• bogata tradycja meblarska, żywa w mieście i całej południowej czę
ści gminy,
• dobrze rozwinięte usługi ośrodka gminnego,
• korzystne położenie komunikacyjne na drodze krajowej nr 52 prowa
dzącej z dużych ośrodków miejskich w tym z Krakowa. Stwarzają one możliwości do rozwoju funkcji:
Kalwaria Zebrzydowska m iasto i Sanktuariu m . Proble m y rozw oju przestrzennego miasta
-• turystyki pielgrzymkowej i krajoznawczej;
• produkcyjnej - szczególnie z zakresu produkcji meblarskiej - z wyko
rzystaniem zaplecza usługowo-produkcyjnego oraz istniejących już zakładów rzemieślniczych;
• usługowej - związanej z rangą a dm inistracyjną ośrodka oraz jego
bardzo dobre położenie komunikacyjne na tle regionu.
Powyższe elementy nie są wykorzystywane w sposób zapewniający p ra w i dłowy rozwój miasta. W ynika to z braku współpracy, prowadzącego naw et do wzajemnego ograniczania i stopniow ego wykluczania się. Szczególnie pro blem ten dotyczy dysharm onii pomiędzy funkcjonowaniem stref pielgrzymko wej oraz produkcyjno-usługowej. Przez lata każda z nich ustaliła swoje miej sce w mieście, jasno wyznaczając granice oddziaływania. Ośrodek pierwszej z nich stanowi Sanktuarium z Zespołem Dróżek, a drugiej - centrum miasta. W strukturze miasta dom inacja działalności produkcyjnej doprow adziła do zmian przestrzennych (mających miedzy innymi w pływ na jakość przestrzeni i krajobraz), ograniczających w arunki dla wypoczynku i turystyki. Przez to nie jest ono atrakcyjne dla pielgrzym ów i turystów, traktujących odcięte od miej skiej zabudowy Sanktuarium jako głów ny i jedyny punkt swojej wizyty.
Pomimo zróżnicowania w użytkowaniu, dwa form a ln ie rozdzielone obsza ry miasta, są ze sobą ściśle powiązanie w zakresie m.in. adm inistracji, infra struktury technicznej czy tran spo rtow e j (fot. 1 i 2). Dla praw idłow ego rozwo ju całego miasta, koniecznym wydaje się stworzenie odpow iednich w arunków dla tych wspólnych funkcji.
Aktualnie miasto nie prowadzi polityki zapewniającej optym alne działania użytkowników przestrzeni służących obopólnej korzyści. Prawidłowość przed stawionej tu tezy na te m a t głównych problem ów miasta, potwierdza zaw ar cie jej, jako jednej z kluczowych w Planie Rozwoju Lokalnego Gminy Kalwa ria (Uchwała... 2004), o p a rte go na specjalistycznych badaniach i analizach. Wskazany przez autorkę brak polityki potwierdza n ato m ia st fakt, że do dziś ustalenia Planu nie są realizowane w postaci dalszych konkretnych decyzji.
Agata Korzeniowska
-fo t. 1. W ie ż e S a n k tu a riu m , g ó ru ją c e nad m ia s te m K alw aria Z ebrzydow ska. W id o k z ry n k u w k ie ru n k u ul. 3 M a ja p ro w a d z ą c e j d o S a n k tu a riu m , fo t. A. Korzeniowska.
f o t. 2. W id o k spod S a n k tu a riu m (ul. B e rn ard y ńs k a) w k ie ru n k u p ó łn o c n y m - c e n tru m m ia sta K alwaria Z ebrz y d o w s k a , fo t. A. K orzeniow ska.
Kalwaria Zebrzydowska miasto i Sanktuariu m . Proble m y rozw oju przestrzennego miasta