§. 382. Słowa ze źródłosłowem zakończonym na przyrostek (i)e.
Po spółgłoskach podniebiennych (cz, ż, sz) i po takicli miękkich, które się piśmiennie wyrażają osobnemi literami, jak l, rz, itd. nie pisze się i,
jeżeli tylko ma wyrażać znak miękczenia; po innych zaś spółgłoskach się pisze (§. 46). To jest przyczyna, dlaczego słowa do tej klasy należące kończą się to na ieć, to na eć, co jest wszystko jedno; np. siwieć, niemieć, cierpieć,
siedzieć, a mdleć, niszczeć, dojrzeć, słyszeć itd.
Ta klasa rozpada na d w i e gromady:
P ie r w s ta grom ada.
Źródłosłowy zatrzymujące przyrostek e przez całą konjuga- cyą, jako to w słowach:
siwieć, czerwienieć, mdleć, tleć, niszczeć, oniemieć, ciężeć, umieć, rdzewieć, dnieć, mieć, boleć, [gorzeć, przybysz z klasy I,
szóstej gromady]; itd. itd.
Są to po większej części same słowa nieprzechodnie. W i ó r . Źródłosł. kamienie. W y r a z b e z o k o ł i c z n y : kamienie-ć. I m i e s ł ó w c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : kamienie-j ąc. I m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y : kamienia-ł, a, o. , I m i e s ł ó w 7 c z y n n y z a p r z e s z ł y : kamienia-w-szy.
I m i e s ł ó w b i e r n y : (mia-ny, umia-ny, a, e). Czas teraźniejszy. Tryb rozkazujący. licz. poj. I. kamienie-j-ę, —
II. kamienie-j-esz, kamienie-j, III. kamienie-j e; kamienie-j;
licz. ma. I. kąmienie-j-e-my, kamienie-j-my, II. kamienie-j-e-cie, kamienie-j-cie.
III. kamienie j ą. —
Uwagi.
§. 383. Ponieważ zakończeniem wszystkich tych źródłosłowów jest é, przeto natęża się tu o n o ^ a (i)a przed spółgłoskami twar-
demi; stąd formy: kamieniał, kamieniawszy, umiany; (§. 68). W czasie teraźniejszym formy zbyt długie niekiedy ściągamy ; np mało kto pow ie: kamieniejemy, kamieniejecie, tylko kamieniemy,
kamieniecie; chociaż kamienieję, kamieniejesz, kamienieją, jedynie
umieć, się używa U m ieć ma same tylko formy ściągnięte (jak śmieć w I .
k i ) : umiem ( — umieję, a to zamiast umie-j-u-m), umiesz ( — śmie
jesz) , umie ( — umieje) itd., dopiero w III osobie umieją.
Tryb rozkazujący kamieniej powstał z pierwotnego kamieniei
(kamienie-j-i.)
Mieć. §• 384. Mieć (dawniej imieć) jest o tyle nieregularne, że formuje czas i imiesłowy teraźniejsze od źródłosł. ma, w duchu klasy V, 1 (jak kochać):
mam, mase, ma, mamy, macie, mają; mając, mający. Reszta form zaś urabia
się na podstawie źródłosiowu mie regularnie’: mieć, miej, miał, miawszy,
Tajeć. miany, a, e. — Tajeć (śnieg taje), używane prawie powszechnie zamiast tajać,
jest formą nieorganiczną i należy do klasy V, 2. D r u g a g r o m a d a.
§. 385. Źródłosłowy zatrzymujące przyrostek é tylko w pe wnych formach, w innych zaś mające zamiast niego *\ czyli źródło słowy zakończone na samogłoskę ruchomą i — e ; jakoto w słowach:
kaszleć, tleć, boleć, myśleć, źrzeć (aspicere) ze złożonemi, jak doj rzeć, spojrzeć itd. (§. 89, 4); grzmieć, brzmieć, pomnieć, skrzypieć, [cłirapieć, sapieć], świerzbieć, tknięć, lecieć, siedzieć, widzieć, klę czeć, drżeć, rżeć, słyszeć, wisieć, musieć; bać się (= b o je ć się), słać (— siojeć), itd.
Należą tu także po części: wrzeć (fervere), wiedzieć, chcieć, jako przybysze z innych oddziałów.
W ii) r.
Źródłosłów :' cierpi - cierpię; siedzi-siedzie. W y r a z b e z o k o l f t z n y : cierpie-ć, siedzie-ć .
I mi e s ł . c z y n n y z a p r z e s z ł y : cierpia-w-szy, siedzia-w-szy. I m i e s ł . b i e r n y : cierpia-ny, siedzia-ny, a, e. I m i e s ł . c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : cierpi-ąc, siedząc. licz. poj. licz. mn. zas t e r a ź n i e j s z y . T r y b r o z k a z u j ą c y . I. cierpi-ę, siedzę, — —
II. cierpi-sz, siedzi-sz, cierp, siedź,
III cierpi, siedzi, cierp, siedź,
I. cierpi-my, siedzi-my, cierp-my, siedź-my, II. cierpi-cie, siedzi-cie, cierp-cie, siedź-cie.
III. cierpi-ą, siedzą. — —
Uwagi.
§. 386 W w y r a z i e b e z o k o l i c z n y m i wszystkich i m i e s ł o w a c h p r z e s z ł y c h jest tu źródłosłowem cierpie, śledzie; przeciwnie w c z a s i e t e r a ź n i e j s z y m , i m i e s ł o w a c h na ąc i ący, i w t r y b i e r o z k a z u j ą c y m kończy się źródłosłów na i,
cierpi, siedzi.
Imiesłowy cierpiał, cierpiawszy i cierpiany mają (i)a zamiast
(i)e z przyczyny następujących twardych spółgłosek; §. 68.
Czasowniki tej gromady (jako też i wszystkie policzone do klasy IV) to mają właściwego do siebie, że wbrew zasadzie w yło żonej w §. 334 = n ie p r z y b i e r a j ą s p ó j k i k o n j u g a c y j n e j w osobie II i III licz. poj., toż w 1 i II osobie licz. mn. czasu teraźn. A zatem maj i one spójkę tylko w I osobie licz. poj., toż w III. licz mn. czasu teraźn. i w imiesłowie na ą c; jako to : cier-
pi-a-nc, siedzi-a-nc; cierpi-a-m. siedzi-a-m, cierpi-a-n, siedzi-a-n.
Z tego powstają formy cierpiąc, siedząc, cierpię, siedzę, cierpią,
siedzą, w taki sposób:
* Powiedzieliśmy w § 53 o samogłosce i, że jeżeli po niej następuje jaka inna samogłoska, natenczas się i zamienia na j i z ową samogłoską spływa w jednę syllabę. Zastosowanie tej za sady mamy w konjugacyi wszystkich słów pochodnych, mających źródłosłów zakończony na i. Ten przyrostek i zlewa się tu z na stępującą po nim samogłoską w samogłoskę jotowaną; zatem z cierpi-anc powstaje cierp-janc, a z siedzi-anc — siedź-janc.
Że zaś samogłoski jotowane poprzedzającą spółgłoskę miękczą (§. 59, III. 64, 66, III), otrzymujemy tedy z powyższych formacyj:
cierpiąc, siedząc; cierpię, siedzę, cierpią, skdzą. Pod wpływem
tych samych zasad formujemy od lecieć — lecę, od wisieć — wiszę, od krzyczeć — krzyczę, od drżeć — drżę, (zamiast krzyczję, drżję;
czj i żj spływają w jedne brzmienia, lecz większego zmiękczenia
ani cz, ani ż nie są już zdolne, zostają przeto przy brzmieniach, jakie miały i przedtem).
W innych osobach czasu teraźniejszego przeciwnie słowa téj gromady nie przybierając żadnej spójki między źródłosłów a za kończenia, m ają: cierpisz, siedzisz, lecisz; cierpimy, siedzimy,
lecimy, (nie leciemy, cierpiemy, siedziemy! gdyż formy te powstają
z cierpi-sz, siedzi-sz; cierpi my, siedzi-my, i tak daléj w innych osobach).
Tryb rozkazujący cierp, siedź, widź, stój, powstał z dawniej szej formy: cierpi, widzi, siedzi, stoi; (pierwotnie było zapewne
cierpij, siedzij, widzij, stoij, [ob. §. 335, 3], w których to formach ij powstało z ii). Słowa jednozgłoskowe, jak grzmij, drżyj, tlij
itd. zatrzymały z konieczności formę pierwotną.
wiedziet. §. 387. Wiedzieć formuje czaa teraźniejszy mém i tryb rozkazujący wiédt
według zasad konjugacyi bezspójkowéj, na podstawie źródłosłowu wied; w in nych formach zaś do téj gromady należy. — Imiesłów widomy pochodzi od Cheiet.’ widzieć, ale jest utworzony w duchu klasy I. (jakby od słowa wiść).— Chcieć (źródłosł. chcie) jest nieregularne: ma czas teraźn. chcę, chcesz, chce itd. chcą,
jakby należało do klasy V, 2; tryb rozkaz, chciej, (w duchu kl. III, 1); w in nych zaś formach odmienia sig regularnie podług obecnej gromady: chcieć,
chrapieć. chciał, chciany, ćhciawszy itd. — Chrapicć i sapieć należą do téj klasy i do
Pomnieć. V, 2 (chrapać, sapać). — Pomnieć z# złożonemi ma w I. osobie licz. poj. czasu Bać «i?, teraźn. pomnę nie pomnie: a zatem w duchu klasy II. — Bać się i stuć mają w wyrazié bezokolicznym i imiesłowie przeszłym tylko same ściągnięte form y:
bał się, słał, bałem się, stałem, zamiast bojeć się, stojeć, bojał, stojał itp.
(mówi tak tylko jeszcze lud prosty, i znajdują się także te formy nieściągnięte u niektórych naszych dawnych pisarzy); przeciwnie w czasie teraźn. formy
bojąc, stojąc, boję, stoję itd. nie mogą się ściągać. (Źródłosłów tych słów jest
MjUet. boi-boje; stoi-stoje).— Myśleć należy do obecnej klasy; ale jako słowo prze chodnie, mianowicie w niektórych złożonych (np. wymyślić coś, umyślić itp.) konjuguje się też podług klasy IV (jak chwalić); co najwyraźniej okazują czasy przeszłe: „pomyślał i w y m y ś l i ł„myślałem, żeś nic nie wymyślił“. Toż samo rozumieć należy o kilku innych, np. tkwić i tkwieć, dopatrzyć i pa
trzeć itd. (Przechodniość i nieprzechodniość znaczenia wiele tu znaczy, ale
I V . K la s a .
§. 388. Słowa ze źródłosłowem zakończonym na przyrostek i, który się nieodmiennie utrzymuje przez całą konjugacyą; jako to:
palić, chwalić, warzyć, burzyć, ganić, ranić, plamić, wabić, łupić, (u)thwić, bawić, trafić, wrócić, cucić, puścić, odwiedzić, wodzić, jeździć, uczyć, tyczyć się, slcarżyć, srożyć się, straszyć, wozić, k osić, taić, itd.
Są to prawie same słowa przechodnie. łV i ó p. Zródł. bawi, wróci. W y r a z b e z o k o l i c z n y : bawi-ć, wróci-ć. I m i e s ł ó w c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : bawi-ąc, wrócąc. I m i e s ł . c z y n n y p r z e s z ł y : b a w i-ł, w r ó c i ł , a, o. I m i e s ł c z y n n y z a p r z e s z ł y : bawi-w-szy, wróci-w-szy. I m i e s ł . b i e r n y : bawi-ony, wrócony, a, e. C z a s t e r a ź n i e j s z y . T r y b r o z k a z u j ą c y . licz. p°j- I. bawi-ę, w rócę, — —
II. bawi sz, w róci-sz, baw, w róć,
III. baw i; w róci; baw, wróć;
licz. mn I. bawi my, wróci-my, baw-my, wróć-my, II. bawi-cie, w róci-cie, baw-cie, wróć-cie.
III. bawi ą, wrócą. — —
Uwagi.
§. 389 Słowa tu należące przybierają spójkę jedynie w i m i e s ł o w a c h Da ąc i ący. w i m i e s ł o w i e b i e r n y m i w c z a s i e t e r a ź n i e j s z y m , ale tylko w I osobie licz. poj. i III. licz. mn. Zatem bawiąc, wrócąc powstało z bawi-a n c. wróci a-anc; bawią,
wrócą powstało z bawi-a-n, w róci-a-n; bawiony, wrócony —
z bawi-e-ny, wród-e-vy, (porówn §. 386)
T u śiić, czcić, jeździć i im podobne mają w tych formach puszczę, czczę, jeżdżę, zamiast puszcę, czcę, jeżd żę; w czem jednak
tylko na pozór jest odmienność; obacz §. 60, 84 i 85.
Przeciwnie o s o b a I I. i III. l i c z . p o j., toż I . i II. l i c z . mn. c z a s u t e r a ź n . nie przybierają spójki, przysuwają się tu
zatem zakończenia osobowe bezpośrednio do źródłosiowu: wroci-se,
wróci-my (nie w róciem y!); chical-isz, chwali-my; uczy-sz, uczy my
(nie uczemy), itd.
Tryb rozkazujący baw, wróć. ucz, powstał z dawniejszej formy: iau>i, wróci, u czy; (zamiast pierwotnego bawij, wróci] , uczyj, jak w klasie III, 2).
V- Klasa.
§. 390. Słowa ze źródłosłowem zakończonym na przyrostek « . Ta klasa dzieli się na d w i e grom ady:
P i e r w s z a g r o m a d a .
Zródłosłowy zatrzymujące swoje końcowe a przez całą kon- jugacyą.
Należą tu najprzód prawie wszystkie słowa c z ę s t o t l i w e , (oprócz pewnej liczby zakończonych na ywać (iwać), obacz § 518); np. uzdrawiać, rozmyślać, wyrabiać, spadać, wychwalać, ubolewać,
bywać, miewać, ogrzewać, zgniatać itd.
dalej zwyczajne słowa pochodne, jak kochać, działać, dumać,
wołać, bujać, czytać, ufać, plwać, grać, żgać, trwać, witać itd.
Wz ó r . Zródłosł kocha. W y r a z b e z o k o l i c z n y : kocha-ć. I m i e s ł ó w c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : koclia-j-ąc. I m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y : ko c ha ł , ł a, ło. I m i e s ł ó w c z y n n y z a p r z e s z ł y : kocka-w-szy. I m i e s ł ó w b i e r n y : kocka-ny, a , e. C z a s t e r a ź n i e j s z y . T r y b r o z k a z u j ą c y .
licz. poj I. kocha-m, —
II. kocha-sz, k och a-j,
III. k och a; koch a-j;
licz. mn. I. kocba-my, kocha-j-my,
II. koch a-cie, kocha-j-cie.
Uwagi.
§. 391 W czasie teraźniejszym mamy tu (oprócz III osoby licz. mn. kocha ją ) same tylko formy ściągnięte: kocham ściągnięte z pierwotnego Jcocha-ję (t ]. kocha ja-m , § 33ł), kocha s i , z kocha-
j e - s z , itd. (aja, aje ściąga się więc zawsze na a).
§. 392. Do tejże gromady należały także przestarzałe słowa słychać sivchas. i widać, które obecnie tylko sig używają w imiesłowie słyćhany i w wyrazie bezokolicznym słychać, widać. Formy, jak widamy, słychamy, imiesłów widany,
itp. znachodzimy jeszcze w dziełach z drugiej połowy XVI wieku. Dzisiaj nieużywane.
D r u g a g r o m a d a .
§. 393. Zródłosłowy zatrzymujące przyrostek atylko w pewnych form ach, w innych zaś zastępujące go przez i ; np. w słowach:
orać, ka ra ć, słać (mittere), wikłać, paplać, łamać, kłamać, chrapać, sapać, drapać, skubać, klekotać, deptać, chłostać, głodać,
(= g ry ś ć, przestarzałe), gwizdać, gwazdać, [tyk a ćsię], płakać, ska
kać, zyskać, strugać, [łg a ć], krzesać, p isa ć, kazać, [rza ć], kajać się, bajać, krajać, tajać, łajać itd. W części należy tu także spać.
W z ó r .
Zródłosłów: depta -depci. W y r a z b e z o k o l i c z n y : depta ć. I m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y : dep ta-ł, a, o. I m i e s ł ó w c z y n n y z a p r z e s z ł y : depta-w-szy. I m i e s ł ó w b i e r n y : depta-ny, a, e. I m i e s ł ó w c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : depcąc. C z a s t e r a ź n i e j s z y : T r y b r o z k a z u j ą c y : licz. poj. osoba I. d ep cę, —
II. depce-sz, depc,
III. depce; depc;
licz. mn. „ I. depce-my, [depta-j-my, órzmy], II. dep ce-cie, [d ep ta -j-cie, órz-cie]. III. depcą.
D ep cę, ni»»
4epczę
Uwagi.
§ 394. Słowa tu należące przybierają spójkę w e w s z y s t k i c h o s o b a c h c za s u t e r a ź n . i w i m i e s ł o w i e na ąc. Źródłosłów ich kończyć się musi w tych formach na i ; tylko bowiem na mocy takiego przypuszczenia można zrozumieć urabianie się form czasu teraźn. i imiesłowu na ąc, od słów tej gromady. — Na podstawie zaś źródłosłowu z przyrostkiem a formuje się tu w y r a z b e z - o k o l i c z n y i wszystkie i m i e s ł . p r z e s z ł e . — W t r y b i e r o z k a z u j ą c y m , podług tego jaki jest czasownik, chwieje się rzecz między jednym a drugim źródłosłowem.
* W wyrazach złożonych: łapikura, łamigłówka, drepcipięta, drap i -
chrust, krzesichleb itp. widzimy naocznie źródłosłów słów dotyczących zakoń
czony na i.
Czas teraźniejszy i pokrewne z nim formy • depcę, karzę, wiklę,
drapię, głodzę, krzeszę, piszę, strużę, płaczę itd powstały z depćję, karzję, wiklję, drapję, głodźję, krześję, piśję. strużję, placzję;
a te z depci-ę. karzy ę, wikli-ę, drapi-ę, głodzi-ę. krzesi-ę, pisi-ę,
struży-ę, płaczy-ę, § 23. Jotowana samogłoska zamienia tu poprze
dzające ją spółgłoski, zdolne dalszego jeszcze miękczenia, na zmiękczenia II stopnia; w niemających zaś tej własności spółgło skach (jak rz, l, p(i), cz, ż, sz itd.) tonie j bez śladu,) w moc §§. 59, III; 64 i 66, III).
Wszystkie słowa na tać mają tu zatem formy ze spółgłoską c, nie c z ! Brzmienia depczę, depcząc, depcz, klekoczę, klekocz, grze
choczę, grzechocz druzgoczę itd. (zamiast depcę, depc, klekocę, druzgocę) — wzięte są z ruszczyzny i powinny w polskiem być
uważane za błędne.
Tylko jedno p lą ta ć ma wyjątkowo plączę, plącz, plącząc.
Chłostać ma chłoszczę, chłosecz (zamiast chłoszcę, chłoszc); guizdać — gwiżdżę, gwiżdż (zamiast gwiżdżę, gw iżdż); a zyskać — zyszczę, zamiast zysczę i t d , na mocy prawideł głosowni wyłożonych
w §§. 60, 85 i 84.
Tryb rozkazujący tworzy się częścią na podstawie źródłosłowu z przyrostkiem i , częścią z a ; a to wedle tego, czy spółgłoski koniec źródłosłowu tworzące są łatwobrzmienne, czy też tru dniejsze do wymówienia. W ostatnim razie mówi się np. lepiej:
paplaj, zyskaj, gwazdaj, aniżeli papl, żyszcz, gważdż; chociaż od gwizdać, deptać, chłostać, — formy gwiżdż, depc, chłoszcz są przecie
w używaniu. Zato zamiast depcmy, depccie — mówi się jednak lepiej
deptajmy, deptajcie.
Urabianie tych form krótszych odbywa się pod wpływem sa mogłoski jotowanej; to jest depc, każ, p is z, órz, płacz, łam —
(pierwotnie depcy, Icaży, piszy, orzy, płaczy, łami) powstają z depćji,
kaźji, piźji, orzji, płaczji, łam ji, - a te znowu z depci-i, kazi i, pisi-i, orzy 4, płaczy-i, łami-i, § 23. Samogłoska jotowana ./i miękczy
c na c, ź na ż, ś na s£; zaś w r
2
, C2
, wifi), itp. tonie /b e z śladu. Tak powstają formy depcy, każy, piszy, orzy, płaczy, łami, itd. z których obecnie używane powstały.§. 395. Zresztą wiedzieć należy, że wiele słów należących do tej gro mady, przez całą konjugacyą równie dobrze się odmienia według powyższego wzoru, jak i według kochać; np. klekocę i klekotam, gwiżdżę i gwizdam, ska czę i skakam, strużę i strugam, guzdrzę się i guzdram, kołatami kołacę, kaję się i kajam się,itd.
Nieosobowe tykać się ma tycie,np. co się tycze; ale częściej co się Tykać się
tyczy (od tyczyć się, podług klasy IV). — Rzać najczęściej skłania się podług R za ć. kl. III. 2 (rżeć). — Łgać przybyło tu z klasy I, gromady 8. Chrapać I sapać Ł ga «. odmienia się też podług wzoru kl. III, 2 (chrapieć, sapieć). chrapać.
V I. Klasa.
§. 396. Słowa ze źródłosłowem zakończonym na przyrostek
u — o w a ; albo na u - y w a ; jako to:
kupować, nicować, ofiarować, obcować, miłować, panowie
itd. — wygadywać, wykopywać, spisywać, przysłuchiwać się, p o
szukiwać, icylegiwać itd.
* Słowa zakończone na ować stanowią główny i pierwotny zasób tej klasy. — Przeciwnie zakończone na ywać (a po spółgłoskach gardłowych na iwać, gdzie i nie jest jednak niczem innem jak y, ob. §. 27), przybyły do niej dopiero później. Te ostatnie są to same słowa c z ę s t o t l i w e , (cf. §. 518). Dawniej kończyły się one na awać, np. wysłuchawać, wygrawać itd. i odmie niały się podług klasy Y (jak kochać); zatem wysłuchawam, wygrawam, wy- czerpawam, zaniedbawam itd. Po zamianie zakończenia awać na ywać, zmie niły i konjugacyą i odmieniają się obecnie po największej części podług słów na ować. Jednakże wiele z nich nawet teraz jeszcze formuje czas teraźniejszy na ywam i na uję, np. podpisy wami podpisuję; wywoływani i wywołuję itd. albo nawet tylko na ywam, np. wykonywam, wygrywam. Tryb rozkazujący częściej nawet u nich wszystkich 3ię kończy na ywaj, niżeli na uj.
W z ó r .
Źródłosłów: kupu-kupowa. W y r a z b e z o k o l i c z n y : kupowa-ć.
I m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y : kupowa-ł, ła, ło . I m i e s ł ó w c z y n n y z a p r z e s z ł y : kupowa-w-szy. I m i e s ł ó w b i e r n y : kupowa-ny, a, e.
C z a s t e r a ź n i e j s z y : licz. poj. osoba I. kupu-j-ę;
II. kupu-j-e-sz, III. kupu-j-e; licz. mn. „ I. kupu-j-e-my, II. kupu-j-e-cie, III. kupu-j-ą. T r y b r o z k a z u j ą c y : kupu-j, kupu-j, kupu-j my, kupu-j-cie.