§. 167. Rzeczowniki żeńskie, zakończone w przyp. I na « , Równie należą tu (ale tylko w liczbie pojed.) te męskie rzeczowniki, które się kończą na a, np. sędzia, hrabia, wojewoda, sługa,
Wydżga, K m ita; nakoniec nazwiska familijne na o, jak Chodźko, Ryłło, Tarło, Fredro.
* W pierwszym wzorze (ryba) podaiemy źródłosłów z końcową spółgłoską twardą. W drugim (bania) — ze spółgłoską miękką ( ń).
P i e r w s z y w z ó r . Źródłosłów : ryb. Liczba pojedyncza. Przyp. I. Ryb - a. W II. Ryb - y. W III. Rybie. IV. Ryb-g. r> V. R y b -o .' r> VI. R y b -$ .
n VII. jak przyp. III.
Liczba mnoga. Przyp. I. R y b -y .
n II. Ryb.
n III Ryb - om.
§
168.
Przyp. IV. \
y > jak przyp. Iszy. „ YI. Ryb - ami.
„ VII. Ryb - ach.
Utcagi o poszczególnych przypadkach.
§. 169. P r z y p . I Ucz. p o j. ma tu zawsze zakończenie a. Tylko w męskich imionach własnych przybiera natomiast czasem o, np. Tarło, Fredro, Turno, Oczko, itd.
§ . 170. P r z y p . IM lic z p o j. kończy się na y. który się do daje bezpośrednio do źródłosłowu: kar - y, zmazy, wojewody, Tarły,
Fredry. Po g i k przybiera to^/na pozór brzmienie i, stąd formy,
jak matki, mąki, nogi, uwagi Obacz § 27.
§. 171. P r z y p . M II licz. p o j. ma zakończenie e (miękkie, e). Stąd poprzedzająca je spółgłoska twarda miękczy się, b na b(i), « na ń, ch na s z , r na rz, S ila ś, itd. ńp. ranie (n), karze (r),
kosie (sj, kobiecie (t), bruździe (d), sosze (ch), Tarle (ł). Spółgłoski
gardłowe k , g miękczą się tu — nie na cz, ż — ale na c, dz (na mocy §. 63, I); stąd mące, Polsce (nie Polszczę!), łasce, łące,
nodze, strudze, słudze, miazdze, rózdze, Wydżdze.
§. 172. P r z y p . I V lic z p o j. ma zakończenie g (twarde, §. 15); dlatego też nie pociąga to ę za sobą miękczenia poprze dzającej spółgłoski: sługę, matkę, Fredrę.
§. 173. P r z y p . V. licz. p o j. ma zakończenie o.
Tylko imiona własne żeńskie i tym podobne inne zdrobniałe kończą się na u, np. Marynku! Zosinku! d ocin k u !
§. 174. P r z y p . I Ucz. m n. ma (jak ligi licz. poj.) zakoń czenie y ; np. brody, matki (zam. maiky), nogi (nogy).
* Rzeczowniki męskie, jak wojewoda, sługa, Km ita, Tarło,
Fredro itp. przechodzą w liczbie mnogiej do deklinacyi I ; mają
zatem przyp I: wojewodzi, męszczyśni, koledzy, starości, słudzy
Kmitowie, Tarłowie, Fredrowie; przyp II: starostów, wojewodów. Tarłów itd. Słudzy i męszczyźni mają jednak tylko sług, męszczyzn.
Obok formy na i, owie może być i tu forma na y ; np. wojewody,
s łu g i, Kmity, Tarły, itd. To są właściwe formy przyp. IVgo, czyli
więc tak zwane formy r z e c z o w e (§. 131).
§ 175. P r z y p . I I licz. m n. nie ma żadnego zakończenia, przedstawia zatem czysty źródlosłów, o ile brzmienie jego zgadza się z prawidłami głosowni; stąd formy: kosa— kos, koza — kóz
( § .
73
), ręlca— rąk, noga— nóg, kobieta — kobiet, sio stra — sióstr,Iza — łez (łz), gra — gier ( gr), pchla — pcheł (pchł), kra — kier, mgła — m gieł, matka — matek (matk), trumna — trumien (trumn),
itd. patrz §. 79.
* Formy na ów, (któreto zakończenie właściwie nigdy tu być nie powinno), jak ćmów (od ćma), pigwów, moćUów, dają się czasem słyszeć, dla trudnego brzmienia form wzorowych (t. j. pigw, ciem, módł) ; ale są tylko cierpiane.
§. 177. P r z y p . V I lic z . m n . kończy się na ami.
* Znajdujące się u dobrych nawet, ale tylko teraźniejszych pisarzów formy na y, usilncmi prośby, surowemi kary, pod twojemi nogi, — roty, strony,
zamiast stronami, rotami, itd. polegają na niewiadomości, że to zakończenie służy tylko męskim i nijakim rzeczownikom.
§. 178. D r u g i to z ó r .
Źródłosłów: bań, pań. Liczba pojedyncza. Przyp. I. Bania. Pani.
„ II. Bani, Pani. „ III. Bani, Pan*. „ IV. Banig, Pani<j. „ V. Banio/ Parri/ , VI. Bani$, Pani#.
„ VII. jak przypadek Illci.
Liczba mnoga. Przyp. I. Banie, Panie.
„ II. Bań, Pań. „ III. Baniom, Paniom. * IV. )
y > jak przyp. Iszy.
„ VI. Baniami, Paniami. „ VII. BaniacA, Paniach.
Uwagi o niektórych poszczególnych przypadkach.
§. 179. P r z y p . I Ucz. p o j. kończy się tu albo na a, albo na i. Zakończenie i służy samym tylko żeńskim, jak bogini, g ospo
§. 180. P r z y p i i lic z . p o j. ma obecnie zakończenie«, które po rz, sz. c, cz. dz, itd. przybiera brzmienie pozornego y (§. 2 7 ); np. dziewicy, duszy, burzy.
* Zakończone na j a , jak szyja, żmija, mają szyi, żmii, (zamiast szyj i, żmiji), j i niczem się nie różni od i |§. 25).
Wyrazy obcego pochodzenia, jak Szwecya, kolacyti, mają także Sztcecyi, holacyi; Anglia, biblia — Anglii, biblii; zamiast właściwie Szwecyji, Angliji.
§. 181. Rzeczowniki męskie sędzia, hrabia i złożone, n. p
margrabia, mają obok formy na i, także formę przymiotnikową
na ego; a zatem albo sędzi, hrabi, margrabi, albo (co teraz uży- wańsze), sędziego, hrabiego, margrabiego. Te dwojakie formy idą przez całą liczbę pojedynczą, wyjąwszy przyp. V. i VI., gdzie tylko się mówi: hrabio, hrabią; sędzio, sędzią; margrabio, margrabią.
Iune zaś podobnie zakończone rzeczowniki męskie, cieśla,
kaznodzieja, zbójca, itp. deklinują się regularnie: cieśli, kaznodziei, zbójcy.
§. 182. P r z y p . I I I Ucz. p o j.ma zakończenie i, n. p. roli,
szyi, bogini, dziewicy, burzy; hrabi (albo hrabiemu).
§. 183. P r z y p . I V Ucz. p o ji w tym wzorze kończy się na ę, np. tę różę, studnię, wyobraźnię, tę pracę, władzę, puszczę Tylko rzeczowniki na i, jak pani, bogini, Jesieni, i cudzoziemskie na ya, ia, jak tragedya, fantazya, religia, Zofia, Marya. mają tu zawsze zakończenie a, więc tę panią, boginią, tę tragedyą, religią,
Zofią.
§. 1S4 P r z y p . V licz. p o j.ma zakończenie o, w rzeczo wnikach zaś na i (pani), jak przyp. I.
* Imiona żeńskie zdrobniałe, jak Kasia, Małgosia, rybcia,
gosposia, ciotunia itp. kończą teraz wyjątkowo przyp. Vty na u ;
np. Kasiu, rybciu, gosposiu.
§. 185. P r z y p . I lic z. mn. ma tu zakończenie e
* Rzeczowniki męskie sędzia, hrabia, mówca, poborca, zbójca, rajca, itd. przechodzą w liczbie mnogiej do deklinacyi Iszej; for
mują zatem przyp. Iszy częścią na owie, jak sędziowie, hrabiowie; częścią na cy (to jest c-i), jak mówcy, rajcy, poborcy; — przyp. ligi sędz ów, mówców itp.
§ 186. P r z y p . I I licz. mn. od rzeczowników mających źró- dłosłów zakończony na pojedynczą spółgłoskę, formuje się po większej części tak, jak w wzorze pierwszym, t. j. z odkrytą spół głoską; n. p. bań, łań, pań, bogiń, ziem, władz, prac, ról, burz,
szyj, żmij. Puszcza także ma puszcz. — Prowincya, tragedya, herezya, religia. Zofia mają: tych prowincyj, tragedyj. herezyj, religij, Zofij. Są to formy nieściągnięte, od prowincyja, Zofija,
które w innych przyp. zazwyczaj skrócono się wymawiają i piszą
( Zofia, Zofii, Zofią). Niektórzy i tutaj używają form: tych pro- wincyi, tych Zofii.
Rzeczowniki zaś, których źródłosłów kończy się na dwie obok siebie spółgłoski, np. na dń. tń, śl, ivń. czń, itd. przybierają tu bardzo często zakończenie i ; np. tych pochodni, zbrodni, lutni, kłótni, tych gęśli, wozowni. wyroczni, tych mszy, huźni, kuchni, czapli itd. Rękojmia, nadzieja, zawieja, swawola i wieczerza, choć
z pojedynczemi spółgłoskami, formują tych rękojmi, nadziei, sioy-
woli, icieczerzy.
* Niektóre mają, obie formy, i zakończoną na *, i na odkrytą spół głoskę; n. p. tych przerębli i przerębel, grobli i grobel, kropli i kropel, tych
tciśni, stajni, sukni, studni, głowni — i tych wisien, stajen, sukien, studzien,
głowien, (nie wisień, sukien itd.); — tych księgarni, Spiżarni, cegielni, go
rzelni — i tych księgarń, spiżarń, cegielń, gorzelń-, tych tarczy i tarcz.