§. 188. Rzeczowniki ż e ń s k i e , zakończone w przyp. Iszym na jaką spółgłoskę miękką; n. p. miłość, kość, rzecz, twarz, noc,
moc, kąpiel, krew, żagiew, chorągiew itd.
* Również należały tu dawniej i należą poniekąd jeszcze l i c z e b n i k i pięć, sześć, siedm, ośm, dziewięć, dziesięć; §. 281.
§. 189. W z ó r t e j d e k łin a c y i. Źródłosłów : kost. Liczba pojedyncza. Przyp. I. Kość. II. Kośc-i. „ III. Kość-i. „ I V. j ak przyp. Iszy. „ V. Kośc-i. „ VI. Kością.
„ VII. jak przyp. lig i i Illci.
Liczba mnoga. Przyp. I. Kośc-i.
„ II. Kośc-i. „ III. Kościom.
Przyp. IV. Kośc-i. м V. jak przyp. Iezy „ VI. Ko ść-mi. „ VII. Kościach.
Uwagi o poszczególnych przypadkach.
§. 191. P r z y p . I I , I I I , V i V I Ucz. p o j.mają zakończe nie i, zamiast którego рос , dz, cz, sz, ż, rz, kładzie się y, (§ .2 7 ); np. nocy (zam. noc-i), grabieży (zam. grabieżi), itd.
* W tych i dalszych przypadkach następuje u rzeczowników
wieś, cześć, reż (żyto), wesz, płeć, butel i wszystkich na ew, wy
rzutnia samogłoski e, (i)e z przedostatniej syllaby; np. zamiast
wiesi — w si; zamiast części — czci (właściwie czści); zamiast płeci p łci; zamiast krewi — krw i; zamiast chorągiewi— chorągwi, itd.
§. 192. F r z y p . V I licz. p o j. ma zakończenie ą , (i)ą, po wstałe ze ściągnięcia iją, np. wsią, zam. wsiją. — Po podniebien- nych, po Z, c, rz, itp. zamiast ią pisze się tylko ą ; obacz §. 46. W ięc nocą, solą.
c™Ppnl §•' 1УЗ- n p r z y p . i i I V licz. rnn. właściwem i charakte- paide? j-ystycznem zakończeniem wszystkich żeńskich rzeczowników tej deklinacyi jest pierwotnie i, (po c, dz, sz, ż, itd. y)\ np. te brwi, przepaści, własności, włości, wsi, myszy itd.
* Wielka atoli liczba rzeczowników przybiera tu zamiast i zakończenie e, jak n. p. krtań, sień, dłoń, woń, kieszeń, pieczeń,
kolej, topól, pościel, kąpiel, ciecz, słodycz, tęcz, poręcz, klacz, twarz, odwilż, odzież, kradzież,, straż, rozkosz, żagiew, chorągiew, cerkiew,
itd. mają: krtanie, sienie, dłonie, wonie itd.
§. 194. P r z y p . I I U cz m n. ma zakończenie i, zamiast pierwotnego i j; po podniebiennych itd. mamy y ; np. tych włości,
nocy, rozkoszy.
Deklinacya piąta.
§. 199. Źródłosłowy zakończone na spółgłoskę, która odpada w przypadkach niemających osobnego zakończenia, to jest w Iszym i Vtym licz. poj. Tak np. od cielęt formujemy cielę, a końcowe t
zaginęło; od źródłosłowu imien formujemy imię, końcowe n zwo-
kalizowało się. /
W obecnym stanie języka należą do tej deklinacyi same już tylko rzeczowniki nijakie zakończone na ę, np. źrebię, kurczę, dzie
cię, dziewczę, g ą się; — wymię, imię, brzemię. Należące tu także książę (teraz rodzaju męskiego) było dawniej również nijakiego
Źródłosłów: śrebięt. Liczba pojedyncza. Przyp. I. Źrebię.
„ " II. Źrebięcia. „ III. Źrebięciw. " IV< ly > jak przyp. Iszy.
„ VI. Źrebięciem. „ V I I . jak przyp. n ic i. Liczba mnoga. Przyp. I. Źrebięta. „ II. Źrebiąt. „ III. Źrebiętom. ;
„ VI. Źrebięty, albo Źrebiętami. „ V I I . Źrebiętach.
* Zamiast książęcia, książęciu, książęciem można też mówić:
lisięcia, księciu, księciem.
** Dziecię formuje liczbę mnogą dzieci; przyp. lig i dzieci; H lci dzieciom itd., a zatem podług deki. IV.
§. 2 0 4 . D r u g i w z ó r. Źródłosłów : imien. Liczba pojedyncza. Przyp. I. Imię. „ II. Imienia. „ III. Imieniu.
- IV-
y l
V jak przyp. Iszy.V „ VI. Imieniem.„ V II. jak przyp. Illci
Liczba mnoga. Przyp. I. Imiona. „ II. Imion. „ III. Imionom. - IV ' y
l
> ja t przyp. Iszy.- v „ VI Imion?/, imionami. „ VII. ImionacA.Uwagi o poszczególnych przypadkach
§. 205. P r z y p . I Ucz. p o j. imię, wymię, brzemię, ciemię,
itd. ukazuje czysty źródłosłów, ale końcowe n spłynęło ze samo głoską e na mocy §. 12 na ę, a zatém ulotniło się.
P r z y p . I I I lic z . p o j. kończy się na w.
* Na owi, jakby niektórzy chcieli, np. plemieniowi, imieniowi, nigdy tu nie wolno kończyć przypadka Ulgo.
§ 206. W lic z b ie m n o g ie j, natężenie brzmienia e na (i ) o w formie imiona, imion itd zamiast imiena, imien, wynika z za sady wyłożonej w §. 68.
b . Z a i m k i .
§. 212. Zaimkami (pronomina) nazywamy takie wyrazy, które się używają z a m i a s t i m i e n i a ; że zaś imię jest albo rzeczowni kiem, albo przymiotnikiem, albo liczebnikiem (§. 97J, mamy przeto zaimki, które się kładą:
1. zamiast rzeczowników, i te nazywamy zaimkami rzeczowaymi, np. my, ty, on, k to? co? itd.
2. zamiast przymiotników, i te nazywamy przymiotnymi, np. który,
jaki, czyj? wasz itd.
3. zamiast liczebników, i te możnaby nazywać liczebnymi, n p.
iloraki? tyloraki; ile? tyle, wiele, mażło; wszystkie te wyrazy
jednakże bywają już liczone do liczebników, nie do zaimków. §. 213. Oprócz powyższego podziału zaimków, rozróżniamy je jeszcze także według wewnętrznej ich istoty, a to w następu jący sposób;
I. Zaimki osobiste (pron. personalia) służące na oznaczenie osoby, czy to w zastępstwie rzeczownika, czy też przymiotnika. Należą tu:
1. Z a i m k i o s o b i s t e w ś c i s ł e m z n a c z e n i u , ja, ty, my,
albo do której się mówi, t. j. zamiast osoby pierwszej lub drugiej. Zaimka osobistego trzeciej osoby właściwie nie m a; zastępujemy brak ten za pomocą zaimków wskazujących: on,
ona, ono; jego, j e j , je g o , itd. oni, ony, one; ich, im, itd.
2. Zaim ki zw rotae (reflexiva), służące na wyrażenie zwrotu czyn ności osoby jakiej ku niej samej. Jeden tylko mamy taki zaimek w polskim języku: siebie, sobie, się. Używamy go bez względu, czy osoba jest pierwsza, druga, czy trzecia; liczby pojedynczej czy mnogiej, rodzaju męskiego, czy jakiegokolwiek.
Te obydwa rodzaje zaimków są r z e c z o w n y m i zaim kami osobistymi.
P r z y m i o t n e osobiste nazywają się inaczej:
3.
Zaimki dzierżaw cze
(possessiva), ponieważ wyrażają,w
czyjém posiadaniu czyli dzierżeniu rzecz jaka się znajduje. Takimi są: mój, twój, nasz, wasi, swój. Osoba trzecia nie ma swego dzierżawczego zaimka; i tu więc brak jego zastępuje się przez przyp. IIgi zaimków^wskazujących: jego, jej, je g o ; ich. §. 214. II. Zaimki w sk a zu jące (demonstrativa); nazywamy tak następujące: on, ona, o n o ; jego , je j, jego (od nieużywanego i, ja,j e ) ; ów, owa, owo; ten, ta, to; sam, sama, samo; ze złożonym i,
ja k tamten, tcnsam, tenże; nakoniec talii, taka, takie. Pomiędzy tymi zaimkami jest taki tylko przymiotnym; jeg o , j e j , jego tylko rzeczownym ; wszystkie inne zaś mogą być rzeczowne albo przy miotne, wedle tego, czy są użyte same, czy też przy rzeczowniku. §. 215. III.
Zaim ki pytające
(interrogativa); Tu kto? c o ? ze złożonymi któż? cóż? są rzeczowne; czyj ? czyjże? który? ja k i?któryż ? jakiż ? przymiotne.
§. 216. IV.
Zaim ki w zględne
(relativa), tak nazwane dla względu, jaki wyrażają, na osobę lub rzecz skąd inąd wiadomą, są następujące: kto, co, (np. w zdaniu: nic nie ma, k io wszystkostracił; przepadło, c o utonęło); który, która, które; jaki, jaka, jakie. Rzeczowne są kto, co; przymiotne który i jaki.
§. 217. V. Zaimki
nieokre.ślne
czyli nieozniczone (indefinita), nazwane tik dla niepevaosci, w jakiej rzeoz łub jój przymiotpozostawiają, mamy te: ktoś, ktokolwiek, coś. cobądź, cokolwiek, i przeczące nikt, nic, (te wszystkie są rzeczowne); — jakiś, któryś,
jakikolwiek, jaki-tylko, jakibądź, którykolwiek, którybądś, czyjkol- wiek, czyjś, niczyj, niektóry, niejaki, jeden (quidam), niejeden, nijaki, pewien, inny, inszy, każdy, wszelaki, wszego (od nieużywa
nego wszy), wszystek, żaden, i nieodmienne co za (jeden); — to są przymiotne zaimki téj klasy.
§. 218. Ponieważ zaimki zastępują zawsze jakieś imiona, liczą się przeto i same do imion i stanowią, jak się powiedziało
w §. 97, jeden z czterech gatunków imion. Odmieniają się natu ralnie, jak każde imię, przez liczby i przypadki. Zaimki przymiotne
odmieniają się oprócz tego także i przez rodzaje, np. mój, moja,
moje. Zaimki kto, co, nikt, nic i wszystkie od nich pochodne nie
mają liczby mnogiej.
§. 219. Między wszystkimi zaimkami mają zupełnie odrębną deklinacyą z a i m k i o s o b i s t e (w ścisłćm znaczeniu), i zaimek z w r o t n y .
L i c z b a p o j e d y n c z a
Osoba I. Osoba I I .
Przyp. I. ja, ty,
„ H. mnie, ciebie,
„ III. mnie, mi, tobie, ci,
„ IV. mię, (albo jak przyp. l i g i ) , cię (albo jak przyp. lig i) ,
* V. - ty!
„ VI. mną, tobą,
„ VII. mnie. tobie.
L i c z b a m n oga.
Przyp. I. my, wy,
II- nas, was,
„ III. nam, wam,
* IV. nas, was,
» V. — wy!
„ VI. nami, wami,
„ VII. nas. was.
Z a i m e k z w r o t ny na obydwie liczby i na wszystkie trzy rodzaje formuje tylko:
Przyp. I I. siebie, „ III. sobie,
IV . się, albo jak przyp. l i g i ; VI. sobą,
„ VII. (w ) sobie.
* I osobiste zaimki nie odróżniają rodzajów; nie potrzeba
bowiem rodzajowego oznaczenia dla osób, która mówi i do której się mówi; każdy bowiem wie i bez tego, kim jest sam i kogo ma przed so b ą , istotę męską, czy żeńską.
** Zamiast przyp. Illgo licz. poj. ci, używa sig czasem ć, które się wtedy do poprzedzającego wyrazu przyczepia: mamy to np. w wyrażeniach:
milszać złość niż cnoty święte, milszyć lcłamca niż prawdziwy (Szarzyński).
§.
220
. Wszystkie inne zaim ki, po największej części z ró- żnemi na każdy rodzaj zakończeniami, miały dawniej deklinacyą sobie tylko właściwą, która też się dlatego nazywa zaimkową. Obecnie atoli niektóre tylko odmieniają się jeszcze według zasad téj deklinacyi; cała zaś reszta zaimków przeszła do deklinacyi przymiotników, którą później poznamy.Według deklinacyi zaimkowej odmieniają się po dziś dzień wszystkie z a i m k i d z i e r ż a w c z e ; dalej ten , ta, to; on, ona,
ono; ów, owa, oivo; sam, sama, samo; jego, j é j, je g o ; wszego, wszej, wszego; kto, co ; nikt, nic; czyj, czyja, czyje; niczyj, ni czyja, niczyje; jed en , a , o ; wszystek, a, o ; i wszystkie w jaki
kolwiek sposób z powyższych zaimków złożone lub też o d p ic h pochodne, jak np. ktoś, tenże, tensam, itd.
§. 221. Poznajmy naprzód deklinacyą zaimkową na przykła dzie zaimka jego, j é j, je g o , który najdobitniej ukazuje wszystkie jéj właściwości; nieużywane dziś formy zamykamy w klamrze [ — ] .