Rodzaj męski

§ 414 Na szczególną uwagę zasługują tu tylko następujące przyrostki:

ar z, cz, acz, al, ciel. ca, ec, eń, a n , in, anin, ak, ic (icz), ina, eJc, ik i inne zdrabniającego znaczenia

§.415. Przyrostek ars. Tworzy imiona osób męskich, działają­ cych to co źródłosłów wyraża. Przyrasta do czasowników i do rzeczowników.

piekarz (od słowa piekę), pisarz (pisać), ułódarz, kucharz, malarz, łgarz; garncarz (od rzeczownika garniec), mocarz (moc), skotarz

(skot), lekarz (leki); owczarz ( owc-ijarz), koziarz, żniwiarz, kotlarz,

wolarz, paskudziarz (paskuda), itd.

§. 416. Przyr. cs, acz. Tworzy imiona osób działających, albo też mających czegoś nad miarę — wedle tego, czy się wyraz wywodzi od czasownika, czy od rzeczownika.

posiadacz, wyjadacz, krzykacz, odbieracz, rozbijacs, gracz, matacz (od

motać), rębacz, oracz, tułacz; — brodacz, gębacz, brzuchacz, głowacz. §. 417. Przyr. al. Tosamo, co w §. 416.

kowal; — drągal, nosal, brzmhal. wąsal, synal, (brzydal).

§. 418. Przyr. ciel. Wyrazy tu należące rodzą się ze samych czasowników, przybierając do źródłosłowów zakończonych na i (IV klasy) przyrostek c ie l; a do innych ciel albo także iciel, na mocy analogii. Znaczenie — osób działających, (jak w łacinie tor),

czciciel (czcić), gromiciel, chrzciciel, właściciel (właścić?), wielbiciel,

itd — okaziciel (okazać), posiedziciel (posieść) ; — przyjaciel (s-p rzy -ja ć* ). Obywatel wzięliśmy z czeskiego (obywać = mieszkać).

§. 419. Przyr. ca. Tworzy imiona osób działających'; przycze­ pia się do źródłosłowu samych tylko czasowników.

zbójca, zabójca (bić); bałwochwalca (chwalić), kłamca, twórca, oprawca, mówca (mówić), obrońca, dowódca, władca (właść), radca, zwycięzca, zdrajca, poborca (brać), itd.

§. 420. Przyrostek ec. Przyczepia się do źródłosłowu czaso­ wników, niemniej do rzeczowników, przymiotników i imiesłowów. W pierwszym tylko razie powstają imiona osób działających; wi n­ nych razach zaś rzeczowniki męskie nader rozmaitego znaczenia.

łowiec (łowić), żeniec, goniec, strzelec, wędrowiec, latawiec, kupiec, powstaniec (wstanę), wychodziec, jeździec; — chłopiec (chłop), sio­ strzeniec (siostrzan), wzorzec, taniec (tany) ogrójec (ogród), żłobiec, popieleć, ty lec; — nosorożec (nosorogi), samiec (sam), chołodziec

(chłodny), starzec, mędrzec, kruszec, różaniec; —posłaniec (posłany),

oblubieniec , braniec, potępieniec, rylec (rył), niedbalec , wisielec, bywalec , krajaniec itd.

§. 421. Przyrostek en. Należące tu rzeczowniki wywodzą się i od słów i od im ion; — znaczenie ich rozmaite.

przychodzień (chodzić), więzień, uczeń, styczeń (stykać); — stopień

(stopa), sążeń, ebrodzień (zbrodnia), lcwiecień (kwiat), grudzień (gruda), sierpień , itd.

§. 424. Przyrostki a n , in , (owin), a n in , ja n in , ianin

(ijanin), jedno i tosamo znaczące, tworzą imiona osób. do zwo-

lennictwa, narodu, lub miejsca jakiego należących. Łączą się z imionami własnemi i z pospolitemi (Łacińskie an u s, inus).

Dominikan, Franciszkan, l i surm an; — Tatarzyn , bojarzyn, £«•?* garzyn, G reczyn; Żydowirr;— mahometanin, Amerykanin, poganin ; Warszawianin, Rzymianin, parafianin, mieszczanin, Eblążunin , dicorzanin; włościanin, chrześcijanin , itd

§. 425. Przyr. aft, (iJafc. tworzy rzeczowniki, nader rozmaitego znaczenia, pochodzące od imion rzeczownych, tak własnych jak po­ spolitych, od słów i imiesłowów, nakoniec od przymiotników.

Krakowiak, Poznaniak, Polak, Kujawiak; — rybak, żołdak, p i­ smak , rodak, dworak, mleczak, miedziak, dziwak. człapak; chłopak, żydziak, dzieciak, psiak, kociak, prosiak lub proszczak, cielak, kurczak; — pijak, zabijak, żebrak, śpiewak; deptak, stępak, po wijak, czerpak; — zmarźlak. toisieldk, zdechlak; — nowak, roczniak, prostak, wieśniak, próżniak; swojak, dwojak, jedynak, czwartak,

dziesiętak, itd.

§. 426. Przyrost, /e s , pierwotnie i c , przyczepia się do imion pospolitych i własnych, a to albo bezpośredaio, albo za pośredni­ ctwem zgłoski ow, ew. Tworzy nazwy synów, według imienia albo dostojeństwa ojca; (patronymica, porównaj zakończone w starożyt. językach na ides).

W ojewodzie, dziedzic, starościc, panicz, hrabicz, Chodkiewicz, Zygmuntowicz, prezesowicz , stolnikiewicz, cześnikiewicz, królewic

albo królewicz, cesarzewicz, — szlachcic, księżyc, rodzic, itd.

* Przyrostek ic jest pierwotny polski; z ruskiego przyjęliśmy icz, i to dziś częstsze.

§. 427. Przyr. i n a , przybierany do niektórych rzeczowników męskich, tworzy tak zwane wyrazy zdrobniałe (deminutiva), albo z politowaniem lub też lekceważeniem wspominane.

chłopczyna, chłopina, księżyna, szeicczyna, psina, dziadowina, człowieczyna, itp.

§ 428. Przyrostek ek służy także na utworzenie rzeczowni­

1. Znaczenie imion z d r o b n i a ł y c h mają te za pomocą przyrostka ek utworzone wyrazy, które pochodzą od używanego w temże znaczeniu rzeczownika:

dołek, worek, panek, Janek, rozumek, Tomek, gołąbek, Jakóbek, ząbek, chłopek, ołów ek, kotek. K ostek, Łokietek, kmiotek, wózek; roczek, rożek, proszek, ptaszek zam. ptaczek, pieniążek, Jasiek, kijek, kąkolek, itd

Wyrazy ogrodniczek, cukierniczek , rzeźnicsek, itp. odpowia­ dają niemieckim zakończeniom na ling

2. Nie mają zaś podobne wyrazy znaczenia zdrobniałego, jeżeli rzeczowniki, od których one pochodzą, albo w tym rodzaju,

albo w tern znaczeniu, albo nareszcie wcale nie są używane. np .przedsionek (sieńi, podbródek, pólkoszidek, policzek; skowronek,

nurek, piasek, wzgórek, środek, naparstek, odludek, przydomek, itp.

§ 429. Przyrostek ik tworzy rzeczowniki 1) z rzeczowników, 2) z przymiotników zakończonych na ny, ni.

1. Imiona pochodne od r z e c z o w n i k ó w mają znaczenie zdrobniałe, a to albo w właściwym sensie, albo odpowiednie nie­ mieckiemu ling (Lelirling)

stolik, toietrzyk, pęcherzyk, kaftanik, kramik, sklepik, stawik, głą- bik , bacik, urzędzik, haczyk, panik, zrazik, wózik; — kupczyk, szewczyk, krawczyk; a podłujętej analogii: Stolarczyk, siodlarczyk, Włodarczyk, a nawet Angielczyk, Irlandczyk, Poznańczyk, Wie­ deńczyk , Krakowczyk, itd.

2. Imiona pochodne od p r z y m i o t n i k ó w , zakończonych na

n y , ni, są częścią osobowe, częścią nieżywotne.

marnotrawnik (marnotrawny), nędznik, szkodnik, płatnik, grzesznik, m etrm ik, zwierzchnik (zwierzchni), pośrednik; — ręcznik, chłodnik, napierśnik, mianownik, liczebnik itd.

.§. 430 Są i inne jeszcze sposoby formowania rzeczowników męskich zdrobniałych; jako to za pomocą przyrostków: iczek,eczek,

yczek, yszek, iszek, uszek, iczuszek, aszek, jaszek, unio, ś, uś itd. paniczek. paneczck, dzbaneczek, kamyczek, kamyszek, dzbany- szek, braciszek, garnuszek, dzbanuszek, paniczuszek, stryj aszek, wil- czaszek, ziętaszek, ojcunio. ojcuszek, dziuduś, dziadunio, Jaś, Michaś, Tadzio, Janeczek, Jasinek, Jasineczek, Jasieczek, itd.

§. 431. Przyrostki ista, ysta, ul. u l, a r s , tu tek, erz i

wiele innych, w wyrazach jak organista, ju ry sta , bretnal, hufnal,

mszał, oryginał, komisarz, inwentarz, kierunek, rachunek, ładunek, rycerz, pancerz, pręgierz, — obcego są pochodzenia.

Na ich wzór tworzą się niekiedy i wyrazy czystopolskiego pierwiastku, jak np. płatni er z, pęcherz, starunek, pocałunek, spra­

wunek, itp.