{wigc jak 4 pierwsze gromady klasy I).
C z a s t e r a ź n i e j s z y .
licz. poj. I. pelę (pł-j-ę), kolę (kł-j-ę), ścielę (stł-j-ę); biorę zamiast
bierę (br-ę), trę (tr-ę), gorę (gr-ę).
II. pelesz (pł-j-e-sz), kólesz (kł-j-e-sz), ścielesz (stł-j-e-sz);
bierzesz (br-e-sz), trzesz (tr-e-sz), goresz (gr-e-sz).
Podobnie i dalsze osoby; nakoniec
licz. mn. III. pelą (pł-j -ą), kolą itd. (jak I. licz. poj. zamieniwszy ę na <?).
' T r y b r o z k a z u j ą c y .
licz. poj. II. pel (pł-i), kol (kł-i), ściel (stł-i), bierz (br-i); trzyj (tr-i),
górz (gr-i), itd. w innych osobach.
Uwagi.
§. 367. Przedewszystkiem nadmienić należy, źe w powyższy sposób konjugują się wprawdzie wszystkie słowa należące do tej gromady. Ale niektóre z nich — o b o k t e j k o n j u g a c y i — mają jeszcze i drugą, a to albo w całości, albo tylko w niektórych formach.
W c a ł o ś c i mogą się np. także odmieniać podług gromady siódmej, więc jak czuć i śmieć, słowa k łu ć , p r u ć i p r z e ć (w zna czeniu aestuare); mają zatem zamiast kolę: kłuję; zamiast porę (lub p orzę): pruję; zamiast p r ę : przeję, itd .— W rze.ć, które ma w r * dwa znaczenia (zawrzeć znaczy np. zamknąć i także zagotować się), odmienia się w pierwszem znaczeniu tylko podług obecnej konjugacyi (w rę, wrzesz... w rą); w znaczeniu zaś gotować się, i podług obecnej i podług ósmej gromady (jak la ć, siać), i nawet podług klasy III, 2 (jak cierpieć); stąd tedy czas teraźn. wrę,
C z ę ś c i o w o odmieniają się: p l e ć i m l e ć ; b r a ć , p r a ć i
s ł a ć na wzór innych grom ad: a to w formach: petony (albo pie
lony)I, melony (mielony), ścielony; - brawszy, prawszy, sławszy; —
tudzież w Irany, prany i słany.
§. 368. W w y r a z i e b e z o k o l i c z n y m forma sła ć , za miast stłać, a zatem z wyrzuconém t, powstała na mocy powsze chnej zasady głosowni, §. 91, 2. — Również odpowiada powszechnemu prawidłu zmiękczenie ł , r, przed e (miękkiem) na l, rz w formach
pleć, mleć, trzeć, itd. Jednakże r nie zawsze się tu miękczy: obok wreeć mówi się też wreć (ale tylko w znaczeniu gotować się, nie
zaś zamknąć, zawrzeć); żreć zwykłej się nawet słyszy niż żrzćć; podobnie zamiast żrzćsz, żrze, itd. i wrzesz, w rze, mówimy po spolicie : żresz, ż r e ; w resz, wre itd. Goreć, gore nigdy nie ma rz. Wszystko to daje się tylko usprawiedliwić uwagą, że r, jako będące we wszystkich tych razach niegdyś samogłoską, nie podległo zwy kłemu losowi spółgłoski r. (§. 53*).
W i m i e s ł o w a c h na ąc i w c z a s i e t e r a ź n i e j s z y m wszystkie ł się m iękczą: peląc, meląc, koląc, ś c ie lą c ,— pelę,
k o lę, ścielę; p e lą , kolą , ścielą.
W t r y b i e r o z k a z u j ą c y m powstało pel (albo także piel),
mel (miel), ściel, k o l , pór z , pierz itd. z peli (pł-i), ścieli (stł i), koli (kł-i), itd. potém to i odpadło. Przeciwnie mrzeć ma mrzyj, trzeć— trzyj (t. j. m rzij, trzij), w których cecha trybowa i nie
tylko więc pozostała, ale się nawet na ij wzmocniła (§. 335, 2). Formy trzéj, mrzéj byłyby zupełnie niegramatyczne.
Pomimo całej nakoniec niejednostajności, wszystkie słowa téj gromady — oprócz tych, które jak mrzeć, trzeć itd osobną gałąź stanowią — mają to wspólnego pomiędzy s o b ą , że w imiesłowach na ąc , w czasie teraźn. i w trybie rozkaz, przybierają przed ł, r pomocniczą samogłoskę o lub e (miękkie albo i twarde); stąd więc
peląc, meląc (albo też pieląc, mieląc), ścieląc, biorąc (t. j . bierąc,
§. 68), piorąc; koląc, porząc, gorąc itd. Przeciwnie cała owa druga gałąź (mrzeć, trzeć, etc.) w tych formach nie przybiera żadnych pomocniczych samogłosek (m rąc, mrę, mrzyj itd.). Zato jednakże w imiesłowach czasu przeszłego wstawiają sobie te wszystkie cza sowniki prżed śWoje r samogłoskę a : tarł, tarłszy, tarty; itd.
S iód m a g ro m a d a .
§. 369. Słowa ze źródłosłowem zakończonym na samogłoskę. Jako to :
[ dać (źródłosłów da)], ryć (ry),
staję, staję się (sta), ułomne, tyć (ty),
znać (ma). wyć (wy).
[przeć (prze)], Muc, (blu), przestarzałe.
śmieć (śmie), czuć (czu),
Śpieć (śpie), przestarzałe, kłuć (klu),
źrzeć
(źrze), = dojrzewać. [kłuć (kłu)], knuć (knu),bić (bi), kuć (ku),
CByĆ (
CZy),
ąuiescere, przestarz. pluć (plu),gnić (gni), [pruć (pru)],
pić (pi), psuć (psu),
szyć
(szy),
szczuć (szczu),wić (wi), snuć (snu),
[żyć
(ży)]. [suć
(su )],truć (tru),
być (by), ułomne, (ob)uć (u ),
Ttryć (kry). żuć (żu).
myć (my),
ektóre z tych słów należą do obecnej gromady z dawien dawna i stanowią właściwe jéj zasoby. Inne przybyły do niéj z innych gromad i tylko się obecnie n a k s z t a ł t tamtych odmieniają. Zamknęliśmy wszystkie takie w klamrę. I tak dać (dud) należy właściwie do konjugacyi bezspójkowéj (§. £97.) Źródłosłowy prze, kłu i pru przybyły z szóstej gromady, płynnych;
— ży i su (żyw, syp), przybyły z drugiej gromady, wargowych. — Słowa zaś
knuć, kuć, psuć i snuć odmieniają się albo podług wzoru obecnej albo też
podług ósmej gromady, jak to niebawem zobaczymy.
W z ó r . Źródłosłów: bi. W y r a z b e z o k o l i c z n y : bi-ć. I m i e s ł ó w c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : bi-j-ąc. I m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y : b i-ł, a , o. I m i e s ł ó w c z y n n y z a p r z e s z ł y : bi-w szy. I m i e s ł ó w b i e r n y : bi-ty, a , e.
Z n a ć , Ś m i e ć .
Dać.
C z a s t e r a ź n i e j s z y . T r y b r o z k a z u j ą c y . licz. poj. I. b i-j-ę, —
II. bi-j-e-sz, b i - j, III. b i-j-e ; bi-j, licz. mn. I. bi-je-my, (bijem), bi-j-my,
II. bi-j-e-cie, bi-j-cie.
III. bi-j-ą.
-Uwagi.
§ 370. Między źródłosłów a spójkę wstawia się wszędzie i dla uniknienia rozziewu; np. b i-j-esz {b ijesz), zamiast właściwie
bt-esz; obacz § 23* i 49.
I m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y i z a p r z e s z ł y bi-l, bi-w-szy, formuje się we wszystkich formach regularnie Że przeć, śmieć,
śpieć i źrzeć mają przał, śmiał itd. to stąd pochodzi, że ich e jest
e , przechodzi zatem przed następującą spółgłoską twardą na (i)a, §. 68. — W liczbie mnogiej śmieli, przeli powraca znowu e, z przy czyny następującej miękkiej. (Mówi się przeto oni śmieli, audebant, ale oni śmiali s ię , ridebant, z powodów o których niżej, w §. 375).
W i m i e s ł o w i e b i e r n y m przybierają wszystkie źródło- słowy zakończone na i, y, u , zakończenie ty (pity, myty, huty); przeciwnie źródłosłowy kończące się na a i e , przybierają ny,
(dany, znany, śmiano, śpiano).
T r y b r o z k a z u j ą c y bij powstał z bi-j-i, w którym.;» zna cząc tyle co i (§. 25), i utworzywszy formę b ii , zeszło ostatecznie na spółgłoskę^', bij. Podobnie mają da — daj; zna — znaj; prze —
p r z e j; śmie — śmiej; (przyczyna ścieśnionego e podana jest w § 73).
§. 371. W c z a s i e t e r a ź n i e j s z y m zn a i śm ie o tyle odstępują od wzoru, że formy pierwotne zna-ję, śm ie-ję; znajesz,
śmiejesz; zna je , śmieje itd. ściągają się na znam, śmiem, znasz, śmiesz itd. Tylko III osoba licz. ma. pozostaje nieściągnięta: zn a ją ,
śmieją, (porównaj §. 391). — D a ma także d im ; ale to już nie
koniecznie skutek ściągnięcia, lecz konjugacyi bezspójkowej, do której ten źródłosłów właściwie i pierwotnie należy (§. 397).
§. 372. Zresztą, obok krótszych form (po)znam i dam, są, w używaniu i nieściągnięte, spójkowe: (po)znaję, daję. Co do znaczenia mają, się formy te dłuższe (na aję) do tamtych (na m), jakby słowa niedokonane do dokona nych, czyli jak czasy teraźniejsze do czasów przyszłych. Z tejto przyczyny używają, się też formy poznaję, daję zamiast właściwych niedokonanych pozna
daicam prawie są nieużywane, i że się może zdaje, jakoby poznaję, daję
właśnie od poznawać, dawać, a nie od poznać, dać pochodziły. Tak to wsze lako nie jest; słowa c z ę s t o t l i w e na awać (do których poznawać i dawać
należą), mają bowiem cz.as teraźn. zawsze na awam (podług klasy V, 1), nie na aję; a że i nasze dwa czasowniki wyjątku nie stanowią, tego dowodzą ich tryby rozkaz, poznawaj, dawaj, anie poznaj, daj. (Poznaj, daj przynależą jedynie słowom poznać, dać, a zatem i formy poznaję i daję.)
§. 373. Co się tyczy źródłosłowu sta, ma on regularną i dośó zupełną su<- konjugacyą tylko w słowie zaimkowém stać się (fieri), a więc : słać się, sta
jąc się, stał się, stawszy się, staję się, [trybu rozkaz, nie ma, uzupełnia go
formą stań się, od źródł. stan], — Przeciwnie słowo staję (sisto, ich stelie mich) jest ułomnem; ma tylko formy: staję, stajesz itd. i stając, np. (wy)sta
jący ; — wyrazu bezokolicznego nie ma, chyba w złożonych (wstać); stać
bowiem znaczy stare, stehen, i jest ściągnigtem ze stojeć, należy do klasy III, 2. Brak ten wyrazu bezokolicznego i reszty czasów zastępujemy tu for mami od słowa dokonanego stanąć, albo niedokonanego stawać, wedle potrzeby; a zatém: wyraz bezokoliczny stanąć — stawać; czas przeszły: stanął — sta wał; imiesłów zaprzeszły stanąwszy; tryb rozkazujący stań albo stawaj!
Ó sm a g r o m a d a .
§. 374. Słowa pierwotne'z pierwiastkiem p r z y b i e r a j ą c y m w n i e k t ó r y c h f o r m a c h p r z y r o s t e k «. Jako to :
i i łfldC, pierwiastek ł g , przestarzałe,
rwę, rwał, rwać „ rw,
ssę, ssał, ssać „ ss,
zw ę, zwał, zwać „ zw,
Żwę, żw ał, żwac „ żw, = żuć, przestarzałe.
żonę, gnał, gnać, pierwiastki: żen i gon;
kuję, kowal, kować, pierwiastek: ku,
knuję, knował, knować „ knu,
p su ję, psow ał, psować „ psu ,
snuję, snował, snować „ snu;
chwieję, chwiał, chwiać, pierwiastek: ch w ié ,
dzieję, dział, dziać „ d z ié ,
grzeję, grzał, grzać, „ grze,
pieję
,
piał,
piać pierwiastek pie,sieję, siał, siać „ s ie
,
śmieję się, śmiał, śmiać,
„ .
śmie,wrzeję, wrzał, wrzać
„
wrze,zieję albo ziaję, ział, ziać „ zie.
§. 375. Powyższe słowa odstępują o tyle od reszty słów na leżących do klasy I. a przechylają się ku pochodnym, że już w niektórych formach do pierwiastka swego przybierają p r z y r o s t e k a Widzimy to we wszystkich imiesłowach przesziych i w wyrazie bezokolicznym.
Niektóre z nich podlegają też zasadzie p o s t ą p i e n i a sa m o g ł o s k i (§. 30 i 31). To je s t: w słowach kuję, knuję
,
psuję isnuję postępuje u przed przyrostkiem a: na ow, z czego zakoń
czenia ował, ować.
Na mocy §. 49. wstawia się między dwie samogłoski dla uniknienia rozziewu j; stąd więc ku-j-ę, chuńej-ę
,
chwie-j-ał,chwie-j-ać , le-j-ał, le-j-ać.
Nakoniec podlegają wszystkie do tej gromady należące słowa z źródłosłowem zakończonym na e ściągnięciu, a to we wszystkich formach przybierających przyrostek a, więc
w
imiesłowach prze szłych i wyrazie bezokolicznym; np. chwiejał — chwiał.§■ 376. Wz ó r .
Zródłosłow y: Ze, knu
C z a s t e r a ź n i e j s z y . T r y b r o z k a z u j ą c y . licz. poj. osoba I. le-j-ę, knu-j-ę, —
II. łe-j-e-sz, knu-j-e-sz , le-j, knu-j, III. le j-e , knu-j-e; le -j, knu-j, licz. mn. „ I. le j-e-my, knu-j-e-my, le-j-my, knu-j-my,
(lejem, knujem),
II. le-j e-cie, knu-j-e-cie, le-j-cie, knu-j-cie, III. le-j-ą, knu-j ą. —
I m i e s ł ó w c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : le j-ąc, knu-j-ąc. I m i e s ł . c z y n n y p r z e s z ł y : lał (le-j-a-ł), know-a-ł, a, o.
I m i e s ł . c z y n n y z a p r z e s z ł y : lawszy (le-j-a-w-szy),know-a-w-szy. I mi e s ł . b i e r n y : lany (le-j-a-ny), know-any, a, e.
Uwagi.
§. 377. Według leję odmieniają się wszystkie źródłosłowy zakończone na e, a podług knuję odmieniają się kuję, psuję i
snuję. Reszta czasowników nie przedstawia żadnej trudności.
Cz a s t e r a ź n i e j s z y i pokrewne z nim formy urabiają się zwyczajnie, jak w poprzednich gromadach, t. j. jak tnę, biję itd. Tylko z ia ć ma obok zieję także eiaję ( = z ie -ja j ę ) ; a zw a ć ma obok
zwę także sow ę, obok zwiesz — zowiesz, obok zwie - zowie itd. Illcia
osoba licz. mn. zwą i zową Oprócz tego ma słowo to i formy zowię,
gowią, podług kl. Y, 2 — Ł g a ć dzisiaj się nawet zwykłej odmienia
podług kl. Y, 2 (lżę), aniżeli podług obecnej. — Wyraz bezoko- liczny g n a ć zdaje się być skrócony z gonać, którego nie używamy.
§. 379. Ściśle biorąc, jest w słowach lać i piać pierwiastkiem li, pi;
a le, pie, na których się ich dzisiejsza konjugacya opiera, to są właściwie już
źródłosłowy, urobione za postąpieniem pierwiastkowego i na e, §• 81, 1. To też dawniej były w używaniu od piać formy poję, pojesz, poje itd. tryb rozkaz.
pój, pójmy, zamiast pieję, piej, (Psałt. M ałg); w tych widzimy i (w pi) po
stępujące na oj (§. 31). — Słowo lać miało dawniej także inne form y: wylił
jeśm, przelili są, wyliła się jest (Psałt. M ałg.); imiesłów bierny : lity ( = lany),
np. jednolity, pas lity; w Miaskowskim znajdujemy: pomorty (piszczele) lite,
słowo piórem lite; także linąć (— lunąć), lińcie itd. A zatem pierwiastkiem
jest właściwie li. — Jak pierwiastki li, pi zastąpione są w całej konjugacyi dzisiejszej przez le, pie, tak pewnie i wszystkie inne źródłosłowy tej gromady, zakończone teraz na e, kończyły się pierwotnie na i. — W ogóle cała ta słów gromada stanowi przejście od słów p i e r w o t n y c h do p o c h o d n y c h (§. 348); — pochodnemi one w ścisłem rozumieniu jeszcze wprawdzie nie są, ale i czysto pierwotnemi nazywać ich już nie można. Przed haszemi bowiem oczyma, t. j. w ciągu konjugacyi, przerzuca się ich pierwiastek na źródłosłów.
II. Klasa
§. 380. Do tej klasy jako i do wszystkich dalszych, należą same tylko słowa pochodne, t j . takie, których źródłosłów nie jest zarazem pierwiastkiem. Ich pierwiastek bowiem okazuje się tu już połączony z jakimś przyrostkiem przybranym
Do kl a s y d r u g i e j należą w szczególności słowa z źródłosło- wem zakończonym na przybrane n i ne, czyli więc na n (ę); — jako to :
stanąć [ i ródłosł. stan(ę), a pierwiastek sta), dźwignąć, zasnąć, sgnąć, brnąć, schnąć, płynąć, minąć, gasnąć, więdnąć, rznąć, itd.
Tu należy także słowo istnę, które się częścią odmienia p o dług wzoru tej klasy, częśęią podług kl. III, 1. (np. imiesł. istnąc
Ziać. Zwać. Ł g a ć. Gnać. Piać. Lać.
i istniejąc, na podstawie źródłosłowu istnie). Również należy tu ułomne stanę się, stań s ię , uzupełniające niedostatki ułomnego
stać się (kl. I, 7).
* Stosunek słów powyższych do ich pierwotnych i zasady ich urabiania się wyjaśnione są, w §. 503.
W z ó r .
Zródłosł. dźwign-dźwignę. W y r a z b e z o k o l i c z n y : dźwigną-ć.
I m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y : dźwigną-ł, ła, ło, I m i e s ł ó w c z y n n y z a p r z e s z ł y : dźwigną-w-szy. I m i e s ł ó w c z y n n y w s p ó ł c z e s n y : (płyn-ąc). I m i e s ł ó w b i e r n y : dźwigd-e-ny (dźwigniony), i także
dźwigń-ęty, a , e.
C z a s t e r a ź n i e j s z y T r y b r o z k a z u j ą c y ,
licz. poj. I. dźwign-ę, —
II. dźwigń-e-sz, dźwign-ij,
III. dźw ignę; dźw ignij;
licz. mn. I dźwigń-e-my, dźwign-ij-my, II. dźwigń-e-cie, dźwign-ij-cie,
III. dźwign-ą. —
Uwagi.
§. 381. Widzimy, że więc c z a s t e r a ź n i e j s z y , i m i e s ł o w y na ąc, ący, i m i e s ł ó w b i e r n y i t r y b r o z k a z u j ą c y urobione są na źródłosłowie z zakończeniem n ; przeciwnie w y r a z b e z o k o l . , i m i e s ł ó w c z y n n y p r z e s z ł y i z a p r z e s z ł y na źródłosłowie z zakończeniem a raczej przyrostkiem nę.
Czyste zakończenie nę widzimy tylko w formach: dźwignęła,
dźwignęło, dźwignęli, dźwignęły; we wszystkich innych, jak dźwi gnąć, dźwignął, dźwignąwszy, pierwotne ę pochyla się na ą, z przy
czyny wyjaśnionej w §. 76. i 322**
Imiesłów bierny urabia się albo organicznie: dźwigniony (t. j .
dźwigń-e-ny, §, 327); albo też zupełnie nieorganicznie: dźwignięty
(zamiast dźwignęły).
W imiesłowie czynnym przeszłym na ł , używamy bardzo często form krótszych, urobionych od słowa pierwotnego (choćby nieużywanego skądinąd), zamiast form zakończonych na nął, nęła,
tięło ; np. zamiast kradnął — k rad ł; zamiast kładnął, schudnął, głuchnął, rzeknął, dźwignęła, gasnęła itd. mówimy: kładł, schudł, głuchł, rzekł, dźwigła, gasła. Często się i obydwa zakończenia
Co się zaś w tej mierze powiedziało o imiesłowie przeszłym, to rozumieć należy i o z a p r z e s z ł y m na szy.
Tryb rozkazujący urabia się ściśle podług głównej zasady (§. 335); pierwotna jego cecba trybowa i albo się tedy odrzuca, albo jeżeli to być nie może dla pozostających w takim razie kilku spółgłosek na końcu wyrazu, zamienia się na ij. Stąd więc
dźwignij (zamiast pierwotnego dźw igni); a miń (zamiast mini), stań, płyń itd. (zamiast słani, płyni).