Dzisiejszy odbiorca popkultury, szczególnie młody odbiorca, jest niezwykle wymagający. Trzydzieści lat temu dzieci oraz ich rodzice byli odbiorcami pro-duktów, dzisiaj są w dużej mierze ich współproducentami. Trzydzieści lat temu mówiliśmy o towarach, dzisiaj mówi się o markach. W erze Internetu, w której każdym rodzajem informacji można się podzielić, w której wszystko można
38 Zob. https://tfwiki.net/wiki/Main_Page (strona typu Wiki) (dostęp: 10.09.2018).
39 https://www.hasbro.com/pl-pl/toys-games/transformers (dostęp: 10.09.2018).
40 https://wjtbeek.home.xs4all.nl/history.html (dostęp: 10.09.2018).
O skomplikowanych modach w popkulturze przesłać, znaleźć i zweryfikować, popkultura wciąż domaga się nowych posta-ci, wątków itp. Na potrzeby te odpowiada m.in. literatura i kultura antyczna, a motywy niezwyciężonego żołnierza rzymskiego czy gladiatora uobecniają się w najpopularniejszych seriach zabawek.
W 2010 roku firma Lego wprowadziła na rynek tzw. minifigurki (Minifigu-res)42. Wszystkie serie zawierają obecnie 16 unikatowych postaci Lego, z któ-rych każda zamknięta jest w foliowej torebce. Nowatorski pomysł Duńczyków odpowiada przede wszystkim na potrzeby kolekcjonerów – kupujący nie wie, jaki „ludzik” znajduje się w opakowaniu. Projektanci bazują na motywach wzię-tych z historii, mitologii, sportu, filmu, życia codziennego itp. W ciągu ośmiu lat firma wyprodukowała pięć figurek nawiązujących do historii starożytnego Rzymu: gladiatora (Gladiator, seria 5 z roku 2011), rzymskiego żołnierza (Ro-man Soldier, seria 6 z roku 2012), cesarza rzymskiego (Ro(Ro-man Emperor, se-ria 9 z roku 2013), rzymskiego dowódcę (Roman Commander, sese-ria 10 z roku 2013) oraz rzymskiego gladiatora (Roman Gladiator, seria 17 z roku 2017). Na poziomie odwzorowania postaci projektanci sięgnęli po najbardziej cha-rakterystyczne i najczęściej przetwarzane w popkulturze symbole imperium. I tak żołnierza rzymskiego wyposażono w tarczę (łac. scutum), włócznię (łac. hasta) oraz hełm (łac. galea), dowódcę w miecz (łac. gladius) i pelerynę (łac. sagum), a gladiatorów w hełm typu murmillo oraz w trójząb. Roman Emperor trzyma w ręku zwój z napisem „Veni, Vidi, Vici”, stąd możemy przypuszczać, że postacią tą jest Gajusz Juliusz Cezar, zdobywca Galii i autor słynnych Pamiętni-ków. Już sam dobór postaci jest w kontekście recepcji kultury antycznej dość znaczący. Cezar to jedna z najbardziej znanych postaci świata starożytnego, natomiast rzymski legionista i gladiator potwierdzają nie tylko zainteresowa-nie antykiem, ale także literaturą i kulturą popularną43.
Starożytność stała się dla wymienionych figurek źródłem prymarnym, prawdziwym wzorem okazały się źródła sekundarne, czyli przetworzone przez popkulturę motywy, postaci i wątki44. Warto zauważyć, że w niemal każdej książce dla dzieci przybliżającej historię i kulturę starożytnego Rzymu
42 https://www.lego.com/pl-pl/themes/minifigures (dostęp: 10.09.2018). Pełna lista minifigurek dostępna jest pod adresem http://lego.wikia.com/wiki/Minifigures_(theme) (dostęp: 10.09.2018).
43 Zob. artykuły w następujących zbiorach: Antiquity in popular literature and culture, red. K. Dominas, E. Wesołowska, B. Trocha, Newcastle upon Tyne 2016; Antyk w
zwiercia-dle literatury i kultury antycznej, red. A.W. Mikołajczak, K. Dominas, R. Dymczyk, Poznań
2015.
134
punktem obowiązkowym jest wiedza o armii i gladiatorach45. Wiedza ta tak dalece została zdekonstruowana, że dla nikogo nie jest już problemem sięga-nie po brutalne i krwawe walki gladiatorów, do których dorabia się odpowied-nie opakowaodpowied-nie. Tym opakowaodpowied-niem w przypadku Minifigures jest z jednej strony odwołanie do historii (funkcja edukacyjna?!), z drugiej zaś tworzenie opisu do figurki, który sytuuje ją w nowym kontekście kulturowym. I tak przy opisie rzymskiego gladiatora czytamy: „[…] The Roman Gladiator has recently opened a gladiator school of his own, where he trains other Minifigures in the art of combat, passing on the skills that he has learned from his fellow fighters from all around the world”46. Hasło tego wojownika brzmi: „Lesson One: Only a fool fights in the midday sun” („Lekcja pierwsza: tylko głupiec walczy w po-łudniowym słońcu”)47. Z kolei maksymą rzymskiego legionisty jest „I’ll march anywhere, fight anyone, and build anything you command!” („Pomaszeruję w każde miejsce, będę walczyć z każdym, zbuduję wszystko, co rozkażesz!”)48. W przypadku figurki Roman Emperor twórcy z przymrużeniem oka potrakto-wali słynne zdanie Cezara i przemianopotrakto-wali je na „I came, I built, I conquered!” („Przybyłem, zbudowałem, zwyciężyłem”)49.
Adam Mazurkiewicz w artykule Recepcja antyku w kulturze popularnej. Wstępne propozycje rozpoznania zjawiska (na wybranych przykładach) wymie-nia cztery sposoby uobecwymie-niawymie-nia się starożytności klasycznej w popkulturze: re-miniscencje, rekontekstualizacje, gry z antykiem, gry w antyk50. Na szczególną uwagę w kontekście niniejszej problematyki zasługują dwie ostatnie kategorie. W przypadku gry z antykiem mamy do czynienia nie z rekonstruowaniem an-tyku, ale z konstruowaniem go na nowo. Punktem odniesienia, jak pisze autor, są funkcjonujące w imaginarium communis wyobrażenia o antyku utrwalone
45 Zob. m.in. E. Trujillo, Poszukiwacze na tropie. Starożytny Rzym, przeł. A. Ostrowska, Ożarów Mazowiecki 2017, s. 24-29; F. Macdonald, Ciekawe dlaczego Rzymianie nosili togi
i inne pytania na temat starożytnego Rzymu, przeł. J. Ochab, Ożarów Mazowiecki 2013,
s. VIII-IX; XVIII-XIX.
46 „[…] Rzymski Gladiator otworzył niedawno własną szkołę gladiatorów, w której szkoli inne figurki w sztuce walki. Przekazuje im umiejętności, których nauczył się od kolegów gladiatorów z całego świata” (przekład własny), https://www.lego.com/en-us/ themes/minifigures/characters/roman-gladiator-86798c1db2d34d5392da049f4925c37f (dostęp: 10.09.2018). 47 Tamże. 48 http://lego-worlds.wikia.com/wiki/Roman_Soldier (dostęp: 10.09.2018). 49 https://www.lego.com/en-us/themes/minifigures/characters/roman-emperor- 7b389f5c348548d8b40ba71b11a613f7 (dostęp: 10.09.2018).
50 A. Mazurkiewicz, Recepcja antyku w kulturze popularnej. Wstępne propozycje
O skomplikowanych modach w popkulturze tekstami kultury51. Natomiast gry w antyk przenoszą punkt ciężkości na próbę odtworzenia jakiegoś fragmentu starożytności na podstawie dostępnych tek-stów antycznych, źródeł ikonograficznych czy archeologicznych52. Minifigures na poziomie samego projektu wpisują się bez wątpienia w kategorię gry w an-tyk, twórcy starają się bowiem za pomocą jak największej liczby szczegółów odtworzyć daną postać. Jednak opisy poszczególnych „ludzików” publikowane na oficjalnej stronie Lego to bez wątpienia gra z antykiem – tworzenie nowych tekstów i nowych realiów.
Przykładem niemalże idealnej gry w antyk są natomiast zabawki niemiec-kiej firmy Playmobil53. Od 2006 roku firma ta wyprodukowała 42 zestawy zabawek wpisujących się w tematykę starożytnego Rzymu54. Projektanci na-wiązali przede wszystkim do armii rzymskiej z okresu republiki i cesarstwa (większość zestawów), gladiatorów (m.in. zestaw Arena, nr 4270 z 2006 roku oraz Gladiator z lwem, nr 5813 z 2007 roku), scenek z życia codziennego (ze-stawy Rzymska rodzina, nr 6493 z roku 2016 oraz nr 7922 z roku 2007). O do-kładności w odwzorowywaniu nie tylko wojskowych szczegółów (zwłaszcza zestaw Namiot dowódców, nr 4273 z roku 2006) świadczy chociażby postać Cezara z roku 2006 (nr 4277). Jednym z elementów tego zestawu jest mały, pa-pirusowy zwój wykonany z plastiku, na którym widnieje kilkanaście cytatów, zwrotów i sentencji łacińskich, m.in.: „Alea iacta est” („Kości zostały rzucone”), „Pecunia non olet” („Pieniądze nie śmierdzą”), „Primus inter pares” („Pierw-szy między równymi”), „Carpe diem” („Chwytaj dzień”), „De gustibus non est disputandum” („O upodobaniach się nie dyskutuje”) czy „Repetitio est mater studiorum” („Powtarzanie jest matką wiedzy”). Pojawienie się tego typu zesta-wów po 2000 roku nie jest przypadkowe i zapewne wpisuje się w popularność takich produkcji filmowych, jak: Gladiator Ridleya Scotta (USA, Wielka Bryta-nia 2000), Troja Wolfganga Petersena (USA 2004) czy Starcie tytanów Louisa Leterriera (Clash of the Titans, USA 2010).
Zabawki Playmobil pełnią w kulturze podwójną funkcję. Po pierwsze, bawią i uczą, chociaż niemal w idyllicznym obrazie gladiatorów i lwów w ze-stawie Arena trudno dopatrzeć się walorów wychowawczych. Po drugie, otwierają ogromne możliwości przed kolekcjonerami, miłośnikami rzymskiej
51 Tamże, s. 15.
52 Tamże, s. 16.
53 Zob. https://www.firstversions.com/2015/10/playmobil.html (dostęp: 10.09.2018).
54 Pełna lista produktów znajduje się na stronie http://playmodb.org/cgi-bin/sets. pl?theme=Romans, natomiast listę oficjalnych katalogów archiwalnych można przejrzeć w niemieckojęzycznym serwisie Playmobil, http://www.playmobil.de/online-shop/pro duktarchiv (dostęp: 10.09.2018).
136
militarystyki i historii, którzy za pośrednictwem mediów społecznościowych mogą dzielić się swoimi pasjami. W serwisie YouTube znajdziemy wiele kli-pów łączących historyczne pasje z kolekcjonowaniem figurek Playmobil, m.in.: Playmobil: Rome-The Siege of Jerusalem55, Playmobil: Roman Battle56, Playmo-bil: Rome-The Fall of Carthage57, Battle of Teutoburg Forest58 i wiele innych.
Działalność fanów historii starożytnej dotyczy również firmy Lego. O ile filmiki typu Lego Epic battle Julius Caesar in the Netherlands59 opublikowane w YouTube są wyrazem recepcji i opisanej przez Mazurkiewicza gry w antyk, o tyle nieoficjalne (ale kanoniczne) projekty fanów duńskich produktów na stronie Brickipedia w pełni powielają mechanizmy gry z antykiem znane z za-bawek Playmobil. Pochodzący z Monachium użytkownik Manu 74 stworzył, a następnie udostępnił w serwisie serię Ancient Rome wzorowaną na staro-żytnym Rzymie z roku 50 p.n.e., a więc z czasów Juliusza Cezara. Na serię skła-dają się następujące zestawy: Ave Caesar ze świątynią (być może świątynią Ve-nus Genetrix z forum Cezara), Morituri te salutant (przedstawiający fragment areny), Minerva Templum (Świątynia Minerwy), Castra (obóz rzymski) oraz Galea Romana (rzymski statek wojskowy)60.