Warszawa: moda i (jako) konieczność

Również do okupowanej Warszawy docierały wieści o modzie, często niele-galną drogą, ponieważ przemycano z Francji niedostępne w Polsce towary. Kolportowano także żurnale mody. Były one zabronione, bo stanowiły kon-kurencję dla oficjalnego „Das Goldene Buch” („Złoty Album”), sprowadzanego wprost z Wiednia. Od 1940 roku funkcjonowało Studio Mody „Falbanka”, na-leżące do projektantki Zofii Hebdy, gdzie organizowano pokazy kolekcji ubrań zwane podówczas „rewiami”, ale jego wpływ na rynek odzieży był marginalny. Promowanie domu mody przez niemieckiego okupanta sprawiało, że warsza-wianie bojkotowali salon Hebdy w Alejach Jerozolimskich. Poza tym, w oficjal-nym obiegu ukazał się poradnik Pani modna i praktyczna: 1941-1942, autor-stwa Małgorzaty Duchnowskiej. Oprócz poradnictwa modowego znajdziemy w nim apel do czytelniczek, pokrewny w wymowie do tego płynącego z Pary-ża. Porównajmy teraz siłę argumentów nad Wisłą:

Trudno, ale mimo wszystko możemy wyglądać w dalszym ciągu dobrze, a nawet wskazane jest wyglądać ciągle lepiej [podkr. A.R.]. […] Nic na to nie poradzimy, stroju domaga się instynkt kobiecy, a więc zamiast walczyć bez skutku, trzeba pomyśleć, jak się ubrać ładnie i możliwie oszczędnie. (M, 375)

W Warszawie o nawoływaniu do zakupów robionych w imię „szlachetnego poświęcenia” dla ojczyzny nie mogło być mowy. Władze okupacyjne wprowa-dziły w 1940 roku kartki na odzież, obuwie i środki higieniczne, a

czarnoryn-Moda okupacyjna w Paryżu i w Warszawie kowe ceny reglamentowanych towarów uniemożliwiały ich zakup20. Warto przyjrzeć się staraniom Zofii Nałkowskiej o codzienny strój, prowadzonym w „kochanym mieście” (D, 31) i bliższym – jak sądzę – doświadczeniu zwy-kłych warszawianek aniżeli „pań modnych i praktycznych” z publikacji Duch-nowskiej.

Maska przeciwgazowa

Nałkowską wojna zastała bez pieniędzy. Ale brak środków do życia wkrótce okazał się jedną z licznych „plag”, jakie spadły na nią w wojennym czasie. Zmar-twieniem pierwszego tygodnia walk była głównie maska przeciwgazowa, a w zasadzie absolutna niemożliwość jej zdobycia. Przypomnijmy w tym miejscu, że jesienią 1939 roku, kiedy Europejczyków paraliżował strach przed użyciem gazów bojowych, była to najbardziej pożądana rzecz w każdym domu. Ciągle pamiętano, że Niemcy wykorzystali broń chemiczną w bitwie pod Ypres dwu-krotnie: w roku 1915 i w 191721. W Paryżu można było kupić nawet specjalnie zaprojektowane torebki na maski, o kształcie małego walca na pasku, wykona-ne ze skóry, tkaniny albo specjalwykona-nej plecionki. Te żołnierskie, w kolorze tabacz-kowym, przewieszone przez ramię, budziły zachwyt Simone de Beauvoir, ale z jej dziennika można się dowiedzieć, że nosili je także cywile.

Gdy szóstego września 1939 roku, w dniu ewakuacji miasta, udało się w końcu zdobyć pożądaną maskę, fakt ten miał dla autorki Granicy (1935) stać się symboliczny w dwójnasób. Po pierwsze, razem z maską w siedzibie PAL-u pisarka odebrała zaległe i bardzo skromne honorarium. Zarazem było to jej pożegnanie z literacką profesją na długo, bo aż do jesieni 1943 roku. Wtedy Nałkowska podpisała umowę z konspiracyjnym wydawnictwem „Wisła” Zbi-gniewa Mitznera, co zresztą sama uznała za rodzaj „cudu”. A po wtóre, jeszcze boleśniejsze – o maskę wystarał się ówczesny towarzysz życia pisarki, Bogu-sław Kuczyński, który 9 września miał udać się na emigrację na Zachód. W tym dniu pisarka zanotowała w dzienniku: „W ciemnym przedpokoju żegnamy się prędko. Jest to krótkie, pobieżne rozstanie na zawsze” (D, 38). Nie myliła się Nałkowska we własnej ocenie prywatnych wydarzeń. Była przenikliwa jak za-wsze dotąd, i – jak zwykle później. Następnego dnia, w mieszkaniu przygodnie

20 Zob. J. Mruk, dz. cyt. , s. 39-44.

21 H. Kirchner, Nałkowska albo życie pisane, Warszawa 2011, s. 501. Kirchner podaje, że wynalazca broni chemicznej, prof. Fritz Haber, otrzymał w 1918 roku Nagrodę Nobla, a cyklon B używany w II wojnie światowej również pochodził z jego pracowni; tamże.

174

poznanej nauczycielki, pozostawiła wśród niepotrzebnych już rzeczy między innymi obie maski przeciwgazowe (swoją i Bogusława) oraz „zbędne fotogra-fie” Kuczyńskiego.

Autorka Niedobrej miłości (1928) powróciła do Warszawy dokładnie mie-siąc po opuszczeniu miasta, 6 października 1939 roku: „Tymczasem – jak pisała Kirchner w książce biograficznej, której bohaterką jest pisarka [dop. A.R.] – wojna sprawiała groteskową niespodziankę: gazów bojowych nie uży-to. Drogocenne, tak pożądane, straszące nieludzkimi ryjami maski porzuca-no gdzie bądź, pożyteczne okazały się tylko torby po nich”22. Wtedy ujrzała Nałkowska obraz, który będzie mogła uważać za symboliczny epilog nie tylko własnego przedwojennego życiorysu, lecz w ogóle całej przedwrześniowej Polski. Bowiem żołnierze kwaterujący w kamienicy, w jej eleganckim mieszka-niu z widokiem na Łazienki: „Zostawili w straszliwych śmieciach dwie pary ostróg, a w kufrze z brudną bielizną – maskę gazową z rurą i butlą tlenu” [podkr. A.R.] (D, 78). Po historycznej katastrofie Września ’39 w okupowanej stolicy rozpoczęło się codzienne, chociaż wojenne życie, niepodobne do egzy-stencji znanej wcześniej komukolwiek.

Fotografia

W 1943 roku, w konspiracyjnym piśmie „La France Libre”, zamieszczono re-portaż z Polski. Hart ducha mieszkańców Warszawy, ich nastroje, a także wygląd ludzi, wzbudzał podziw i szacunek francuskiego dziennikarza, który w konkluzji artykułu podkreślał moralną przegraną Niemców:

Ci, którzy wyobrażają sobie, że Polacy zostali złamani przez okupację, mylą się

[podkr. A.R.] całkowicie. Prawdą jest, że przechodnie na ulicach miasta są coraz bar-dziej bladzi i chudzi, że ich ubranie coraz barbar-dziej wytarte, ale Warszawa mimo wszyst-ko jest ożywiona i „zorganizowana”. […]. Każdy stara się wyglądać możliwie chowając jak najbardziej błędy i braki swojej garderoby. Warszawianki są uśmiechnięte (jak za-wsze) i starają się mieć wygląd staranny i dbały. Tę postawę odnajdziemy u wszystkich klas społeczeństwa i Niemcy nie odczuwają przyjemności, że osiągnęli cel, o który im chodziło: złamać ducha narodu [podkr. A.R], (M, 373).

Zachowana fotografia Zofii Nałkowskiej zrobiona na warszawskiej ulicy w 1942 roku (fotografia nr 67 w książce Kirchner) pozwala „zobaczyć” ją na tle przywołanego dziennikarskiego opisu. Skądinąd wiadomo, jak wielką wagę pisarka przykładała do własnej aparycji. W dzienniku Nałkowskiej wcale

Moda okupacyjna w Paryżu i w Warszawie ne są zapisy utrwalające każdy komplement, każde skierowane na siebie spoj-rzenie, a szczególnie, gdy odbierała podziw dla własnej elegancji. Na przykład, po wizycie u Rity Rey23, autorka diariusza z dumą odnotowała pochwały z ust przedwojennej znawczyni mód i dobrych manier: „Wczoraj rewizytowałam tę starszą damę, witana komplementami, co zawsze zawdzięczam szczęśliwej czarno-białej kreacji i dobremu kapeluszowi” (D, 124).

Po krótkiej dygresji, wróćmy do zapowiadanego wizerunku Nałkowskiej. Rozpoznajemy jej postać na pierwszym planie, pośród przypadkowych prze-chodniów utrwalonych na zdjęciu. Jednak większą uwagę niż ona skupia jej płaszcz. Im uważniej patrzy się na niego, tym bardziej można stwierdzić, że jest on rodzajem punctum w teorii fotografii Rolanda Barthes’a24. Palto nie pa-suje bowiem ani do pisarki, ani do innych szczegółów utrwalonych na zdjęciu, za to przykuwa uwagę, ewokując emocje trudne do jednoznacznej klasyfikacji. Chodzi głównie o to, że uwiecznieni tam mężczyźni ubrani są w garnitury, ale bez okrycia wierzchniego. Poza tym kontekst ciepłej pory roku, wiosny czy lata, wywołuje wrażenie, jakoby płaszcz Nałkowskiej został włożony przez nią „zamiast” ubrania właściwszego dla pogody tamtego dnia. Sandały z plecio-nych paseczków dodatkowo pogłębiają ten konfekcyjny dysonans. Spod wy-cięcia kołnierza palta widać jeszcze bluzeczkę albo lekki sweterek w paseczki, co wszak kojarzy się ze wzorami o przeznaczeniu na lato, o „morskiej” prowe-niencji, do tego z dekoltem wyciętym w szpic. Dla złagodzenia nieprzyjemnego odczucia ostrych pionowych linii ubioru pisarka założyła korale, a dla wy-równania proporcji całego ciała, bo płaszcz był długości midi, czyli do połowy łydki – buty na dość wysokim koturnie. O szykowności garderoby stanowią tutaj odpowiednie dodatki: niewielki kapelusz, zapewne popularny „fuetre” (fr. ’kapelusz pilśniowy’), mała torebka oraz rękawiczki w kolorze butów. Tak prezentują się detale stroju Nałkowskiej na czarno-białej fotografii. Zarazem obrazują one rygor jeszcze przedwojennych zasad savoir-vivre, bo elegancka kobieta bez kapelusza i rękawiczek nie wychodziła wówczas z domu.

Jednakowoż prosty płaszcz Nałkowskiej o modnej w latach czterdziestych XX wieku linii prostokąta wymaga kilku słów dodatkowego komentarza. Rzecz nawet nie w tym, że nie prezentuje on najbardziej typowego podówczas

faso-23 Pod tym pseudonimem Zofia baronowa Schenk publikowała przed wojną w polskiej prasie felietony o modzie. Podczas okupacji w swym mieszkaniu przy ul. Marszałkow-skiej 56 prowadziła salon literacki. Zob. przypis Hanny Kirchner, w: Z. Nałkowska, dz. cyt., s. 416.

24 Zob. R. Barthes, Światło obrazu: uwagi o fotografii, przekł. J. Trznadel, Warszawa 1996.

176

nu, wprowadzonego około 1938 roku i kojarzonego z dwoma trójkątami styka-jącymi się wierzchołkami, który przewidywał mocno zaakcentowane: szerokie ramiona, wąską talię, podkreśloną obowiązkowo paskiem, i dół stroju rozsze-rzony kloszowym krojem spódnicy25. Po prostu płaszcz pisarki wygląda na pal-to należące do mężczyzny. Zupełnie jakby krawieckie przeróbki mające na celu dostosowanie okrycia do figury noszącej go osoby polegały tylko na skróceniu jego długości. Pozostawiony nadmiar materiału pogłębia niepokojąco kontrast między szczupłą sylwetką Nałkowskiej a płaszczem. Dosłownie sprawia wra-żenie, jakby okrycie było na nią co najmniej o trzy rozmiary za duże. Domyślać się można, że był to najbardziej widoczny skutek działania drakońskiej wo-jennej „diety”. Składała się na nią odrobina kaszy, mleka, czasem surowe jajko zjedzone w pośpiechu podczas dwunastu godzin pracy w sklepie z tytoniem26. Wojna nie trwała nawet roku, gdy Nałkowska skarżyła się w dzienniku na dra-styczny spadek wagi: schudła aż dwadzieścia kilogramów27. Lakoniczne zdanie zapisane 18 października 1939 roku: „Schudłam do tego stopnia, że stałam się kimś innym” (D, 85) ma szokującą wymowę. W psychologicznym mode-lu prozy Nałkowskiej mogłaby tak powiedzieć bohaterka powieści zderzona z przerastającym ją doświadczeniem, brutalnie dewastującym jej wyobrażenie świata i siebie samej w nim. Ponadto w spostrzeżeniu autorki dziennika rysuje się konkluzja, że ciało ma zawsze udział w procesie kształtowania tożsamości człowieka, a w przełomowych punktach biografii definiuje ją na nowo.

Toteż „wojenna” Nałkowska była na pewno „inna” od przedwojennej. Ale lektura dziennika uzmysławia, że walczyła heroicznie, by mimo „wszystko” pozostać tym, kim zawsze pragnęła być – sobą28. Dramatyczną zmianę, wy-muszoną przez bezwzględne warunki okupacyjne, wyraża owo wrażenie nie-dopasowania płaszcza do figury pisarki. Jest ono naprawdę uderzające, gdy zestawi się omawiane zdjęcie autorki Granicy z podobnym, także zrobionym na ulicy, lecz w latach trzydziestych (fotografia nr 58 w monografii Kirchner). Nałkowska, w otoczeniu matki, Anny z Szafranków Nałkowskiej, i siostry, Han-ny Bickowej, prezentuje się na nim dostojnie. Panie, ubrane w ściśle przylega-jące do ciała, długie do kostek płaszcze, ozdobione modnymi kołnierzami z

li-25 J. Mruk, dz. cyt. , s. 18.

26 Ubogie menu wojenne to jeden z lejtmotywów dziennika.

27 „Wracając […] zważyłyśmy się prędko na ulicznej wadze. Obie przez te dni [choroby, dop. A.R.] straciłyśmy po trzy kilo, co stanowi już w sumie od zeszłego czerwca [w 1939 r., dop. A.R.] po kilo 20” (D, 115-116).

28 Przekonanie Nałkowskiej wyrażone słowami: „Trudno uwierzyć, że już to samo: być sobą – jest szczęściem” (D, 199), świadczy najlepiej o przyswojeniu przez nią wiedzy o woj-nie i o sobie.

Moda okupacyjna w Paryżu i w Warszawie sów, w kapeluszach, widzimy uśmiechnięte. Pisarka spogląda na matkę, która patrzy ufnie wprost w skierowany w nie obiektyw aparatu fotograficznego. Żadna z kobiet nie wie, że wojna wkrótce połączy ich trzy odrębne losy w je-den „węzeł życia”, a wspólną egzystencję przerwie śmierć Anny Nałkowskiej, 6 czerwca 1942 roku.

Dlatego wygląd Zofii Nałkowskiej na fotografii z lat wojny nasuwa po-równanie z kadrem wcześniejszym, z wrześniowej tułaczki po opuszczeniu Warszawy. Nieznośny upał wyostrzał wtedy odbiór nagłych zdarzeń, na które diarystka w żaden sposób nie była przygotowana: „Matka i jednak Bogusław, rozłąka z tymi obojgiem najbliższych. Moje równe, pogodne usposobienie, gdy tak z nimi idę […] – ta moja święta cierpliwość nie przeszkadza, że przelewa mi się w sercu całe «morze łez»” (D, 43). Spacer w towarzystwie widm ukochanych osób i wewnętrzny płacz, „do środka”, z powodu osamotnienia i grozy wojen-nej rzeczywistości. Tak można by podpisać zdjęcie Nałkowskiej z 1942 roku. Przeróbki

Należało to zresztą do ponurych reguł egzystencji w latach czterdziestych, że doświadczenie wojny i powiązanych z nią sytuacji: uchodźstwa, ukrywania się, aresztowań, wysiedleń, deportacji, znalazło odzwierciedlenie w prywatnych zapisach kobiet-autorek. Obecny w nich motyw codziennej garderoby doty-czył przede wszystkim: braku ubrań, niedostosowania stroju do drastycznych warunków życia, ale też zwykłego zniszczenia czy zużycia rzeczy. Przeróbki wyznaczały differentia specifica stylu wojennej garderoby, zwłaszcza że pa-nowała straszna drożyzna: „wszystko jest w cenach potwornych albo wcale” (D, 174). Uzupełnianie braków w garderobie polegało przede wszystkim na modyfikacji ubrań wyciągniętych z własnej szafy. W Warszawie pracownie krawieckie wyrastały niczym grzyby po deszczu. Każdy wykazywał się pomy-słowością, na jaką było go stać. Z braku ubraniowych tkanin krawcy wyko-rzystywali więc mniej typowe materiały: zasłony, firanki, bieliznę pościelową, koce, a nawet dywany. Często szyli też „z powierzonych materiałów”. W ogóle kwitł handel używanymi ubraniami, a bezużyteczna dotąd garderoba przeży-wała swój renesans w królestwie przeróbek. Popularnym kryzysowym paten-tem było wykorzystanie dwu, a nawet trzech tkanin, aby uszyć nowe ubranie. Stroje z materiału gładkiego łączono więc z deseniowym: w kratkę, w paski, w kwiaty. Niemieckie żurnale propagowały przeróbki, posługując się chwy-tliwym hasłem: „Neue Liebe zu alten Kleidern”29. Wojenna bieda sprawiała,

178

że bardziej niż „nowa miłość” było to „nowe życie” starych sukienek. Częstym rozwiązaniem było też przerabianie męskich spodni na damską spódnicę, a utalentowana krawcowa bez problemu potrafiła wyczarować z nich również sukienkę. Modną suknię można też było uzyskać z nieużywanego płaszcza, co Duchnowska zalecała, promując w poradniku model „Miasto”.

Jakby zgodnie z zaleceniami Praktycznej Pani Nałkowska przeznaczyła sta-ry płaszcz, „by z jego, grubej wełny uzyskać wizytową suknię ostatniej mody” [podkr. A. R.] (D, 222), a komplementowana za strój przez oboje Brezów, od-notowała ich pochwały 7 maja 1942 roku. Warto zapamiętać przytoczony fragment tekstu dziennika z powodu napomknienia o modzie. Zresztą pisarka używała słowa „moda”, gdy komentowała ubraniowe nowinki zauważone na ulicach Warszawy. Spotkanie z anonimową elegantką w drodze na tramwaj trafiło na karty dziennika: „Towarzyszy mi zabawna pięknotka w modnym obecnie kapturku zielonym, z czerwoną broszką pod brodą” (D, 113).

Tego samego maja Nałkowska przeprowadziła gruntowne „odmładzanie” sukien, galanteryjnych dodatków i ulubionych pantofli. „Boksy”, buty kupione przed wojną w Paryżu, prócz szyku charakteryzowała solidność wykonania, dzięki czemu wytrzymały po raz trzeci renowacyjne zabiegi pisarki. Nie wia-domo, czy przeprowadzając je, pisarka korzystała z dostępnego w wojnę po-radnika: Fabryka w domu, zawierającego sto osiemdziesiąt przepisów na środ-ki czyszczące oraz kosmetyśrod-ki wytwarzane własnym przemysłem. Na pewno cieszyły ją efekty pracy, ponieważ przypominały o przyjemności zaopatrywa-nia się w eleganckich magazynach przedwojennej Warszawy (najsłynniejszy był Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy, na Brackiej 25). Stanowiły one jakby namiastkę prawdziwych zakupów, podczas których ogląda się wyszukane wy-roby, przymierza ubrania i snuje optymistyczne plany:

[…] pasek przewlekany przez metalowe skuwki, takaż bransoletka i nawet rękawicz-ki – wszystko stało się jeszcze raz granatowe, zupełnie nowe i wykwintne. Teraz parę tych przedmiotów, ułożonych przy sobie jak na wystawie sklepu z galanterią, raduje moje smutne oczy i wypełnia pokój zjadliwym zapachem farby, póki nie wywietrzeje (D, 222).

Nałkowska, podobnie do tytułowej bohaterki Romansu Teresy Hennert (1924), lubiła otaczać się pięknymi przedmiotami codziennego użytku. Pie-czołowicie dbała o wystrój domowy najskromniejszego nawet lokum, jak to ostatnie na Nowym Świecie, urządzone w dawnej pracowni siostry rzeźbiarki, gdy po raz drugi w czasie okupacji Warszawy Niemcy zarekwirowali im miesz-kanie. Poza tym szczególną dbałością odznaczały się strój i fryzura pisarki. Między innymi drobiazgowo przemyślanym zabiegom o elegancką

powierz-Moda okupacyjna w Paryżu i w Warszawie chowność zawdzięczała Nałkowska miano „lwicy salonowej”. Wzbraniała się przed takim określeniem, pisząc z „odtwarzaną” w dzienniku kokieterią, latem 1944 roku z Adamowizny, z dworu zaprzyjaźnionej Zofii Zahrtowej-Villaume, pod Grodziskiem: „robią mi tu opinię lwicy – pochlebną i jakże niezasłużoną” (D, 333). Z kolei swój udział w plenerowych grach z gośćmi gospodarzy pod-sumowała, kreśląc krótki autoportret, w którym zaakcentowała, że wystąpiła: „i to bynajmniej nie w charakterze dziarskiej staruszki, ale po prostu i zwy-czajnie, w jasnej sukni i wysokich, modnych na korku sandałach [podkr. A. R.] ze skórki białej i czerwonej wężowej” (D, 333). W „zwykłej sukni” autor-ka dzienniautor-ka nie czuła się uwodzicielsautor-ka. Na nic zdały się te wysokie obcasy! A właśnie obuwie na płaskiej podeszwie, w jakim zobaczył ją Jerzy Zawieyski, kiedy niezapowiedziany odwiedził ją w trafice, gdzie wspólnie z siostrą sprze-dawała na sztuki papierosy, sprawiło, że Nałkowska sama sobie wypominała zaniedbany wygląd.

Natomiast prawdziwą zmorą ówczesnych kobiet był dotkliwy brak poń-czoch. Uczennice Simone de Beauvoir, która w czasie wojny pracowała w reno-mowanych paryskich liceach, zapamiętały, że ich słynna, dbająca o wygląd na-uczycielka, próbowała zamaskować dziury w pończochach, nakładając na nie podkolanówki, co paradoksalnie ujawniało wstydliwy problem. W końcu de Beauvoir wybrała strój narciarski i drewniaki jako odpowiedniejsze do pracy w szkole. Przykładem zastępczego rozwiązania, które w Polsce zdobyło rzesze zwolenniczek szybciej niż we Francji, była rezygnacja z pończoch noszonych latem. W lipcu 1940 roku odnotowała tę nowość Nałkowska: „jak wszyscy te-raz nie noszę pończoch” (D, 117). Znakiem czasu stało się zatem opalanie nóg na słońcu albo stosowanie kosmetyków brązujących, których wybór był wte-dy zaskakująco duży. Naturalnie moda ta spotkała się z aprobatą mężczyzn. Andrzeja Bobkowskiego zachwycały „artystycznie malowane nogi [paryżanek, dop. A.R.], niekiedy nawet ze szwem równiutko ciągniętym” (M, 68), bo za-znaczanie pionowej kreski miało imitować niedostępną elegancję jedwabnych pończoch.

Futro

Odmienione na skutek okupacji warunki codzienne wymuszały specjalną modę, dostosowaną do ekstremalnych warunków życia. Znamienna w takim kontekście była kolekcja ubrań Jeanne Lanvin przygotowana na zimę 1943 roku. Pojawiły się w niej modele: „Stoję w kolejce” (płaszcz), „Rozgrzewam się” i „Zastępuję centralne ogrzewanie” (stroje domowe). Ale w kategorii ubrań przeznaczonych wtedy do noszenia w domu wyróżniłabym zwłaszcza

bez-180

pretensjonalny model Janne Paquin „Lepiej się czyta, kiedy jest ciepło”, czyli czerwony rozpinany blezer. Swoista dziwaczność francuskiej mody w latach czterdziestych i towarzysząca jej hipokryzja bogatych paryżan wylansowały pospołu egalitarną modę na futra z królika. Trend ów, będący wynikiem kre-atywności kuśnierzy pozbawionych dostępu do drogich materiałów, zdomino-wał francuski przemysł futrzarski. Niedrogie kurtki czy płaszcze z królika zala-ły bulwary metropolii nad Sekwaną, a przewrotny snobizm paryżan na taniość nie uszedł uwadze autora Szkiców piórkiem, który odnotował tę osobliwość w swoim dzienniku.

O ile modne futerko z królika mogło być w Paryżu ekscentrycznym ka-prysem, o tyle w Warszawie posiadanie ciepłego wyrobu futrzarskiego było koniecznością. Lute mrozy, które zaskoczyły mieszkańców stolicy pierwszej okupacyjnej zimy, odnotowała niezawodna w dokumentowaniu realiów „cza-su wojny” Nałkowska: „Mróz nieustający, nie pamiętany od lat zaciska się na wszystkim jak obręcz [podkr. A.R.]. Zimno w domu, zimno w sklepie, wszystkie wędrówki po mieście odbywają się w dziwnym medium, w świecie arktycznym czy w świecie epoki lodowej” (D, 105). Fizyczne doznanie prze-nikliwego ziąbu nie opuszczało ludzi nawet w mieszkaniach. Oddajmy po-nownie głos diarystce: „Wytrzymać można tylko w futrze. Ale przedpokój, ale łazienka i kuchnia – to są lodownie” (D, 207). Nałkowska tedy przyjmowała gości ubrana w domu w furo, ale zdarzało się, jeśli ktoś przyszedł z niezapo-wiedzianą wizytą, że podejmowała go w „raz jeszcze wznowionym czarnym z haftami szlafroku, ciepłym jak palto” (D, 192). Systematyczne prowadzenie dziennika w miejscu określanym nie inaczej niż „istna lodownia” urastało w warunkach niespotykanego wcześniej zimna do rangi osobistego poświę-cenia „ – Jest ciemne rano, piszę w łóżku, okryta kołdrą i futrem, ręce grabieją mi z zimna. Wchodzi Hania w futrze i mówi, że jest osiemnaście stopni mrozu” (D, 102-103).

Jednakowoż Nałkowska, spauperyzowana w wojnę jak wszyscy dooko-ła, lecz ubrana w „cudne popielice”30, wyróżniła się na tle ulicy szykownym wierzchnim okryciem. Nie było to bezpieczne, gdyż w Warszawie przez całą okupację mnożyły się napady rabunkowe, a ciepłe futro z naturalnych skór