-jyjajwiększe zagrożenie dla świata żydowskiego w twórczości Henryka Gryn-JN berga stanowi antysemityzm. Nienawiść do Żydów zagraża ich istnieniu, uniemożliwia im normalne życie. Jest on dla pisarza stanem zwyrodnienia, jakiemu uległa ludzkość.
„Nie znaczy to, że nie boję się antysemityzmu. Boję się go tak, jak wszelkiego ludz-kiego zwyrodnienia, czy bestialstwa. „Bestialstwo" to niedorzeczne określenie. Czy wi-dział kto, żeby bestie zakładały obozy śmierci, czy choćby koncentracyjne? Dałby Bóg, żeby bestialstwo było najgorszą cechą człowieka" .
Antysemityzm jest uważany przez autora za stan irracjonalny.
„(...) antysemityzm jest irracjonalnym stanem umysłu, i wysuwanie rozumnych argumentów W danym wypadku nie ma żadnego sensu" .
Antysemityzm jest obsesją Grynberga. Dopatruje się postaw antyżydowskich wszędzie. Nawet język jest dla niego płaszczyzną, w której funkcjonują antysemickie akcenty. Zdaniem pisarza takie wyrazy jak: „brzydki", „obrzydliwy", „obrzydzić", nio-są w sobie w warstwie strukturalnej skojarzenia antyżydowskie. Natomiast taki wyraz jak „Judasz", który znajduje się w tej samej rodzinie słowotwórczej, co „judaizm", Ju-dea", stał się jednocześnie synonimem zdrajcy i Żyda. Również od tego słowa tworzy sie w języku polskim różne terminy o pejoratywnym znaczeniu np. „judzić", „podju-dzać", „judasz" (wizjer). Ta obsesyjna teoria językowa spotkała się z falą sprzeciwów w prasie polskiej na emigracji. Zrozumiano bowiem powszechnie, że Grynberg zarzuca ję-zykowi polskiemu to, iż jest w swej strukturze nośnikiem antysemickich treści.
T Henryk Grynberg urodził się w 1936 roku w Warszawie. Holocaust przeżył ukrywając się w lasach i wsiach wschodniego Mazowsza. Po wojnie zamieszkały w Łodzi. W latach 1954-1958 studiował na Wydziale Dziennikarskim Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1956 aktor Państwowego Teatru Żydowskiego im. Estery Racheli Kamińskiej. W 1967 roku wyjechał z teatrem do Stanów Zjednoczonych i odmówił powrotu do kraju. W latach 1967-71 studia slawistyczne na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. Od 1971 roku mieszka pod Waszyngtonem. Współpracownik Voice of America. Laureat nagrody Kościełskich 1966 i nagrody „Wiadomości" za Życie ideologiczne (1975).
Autor między innymi: Proza: Ekipa „Antygona". Warszawa 1964, Żydowska wojna, Warszawa 1965, Zwycięstwo, Paryż 1969, Życie ideologiczne, Londyn 1975, Życie osobiste, Londyn 1979, Życie codzienne i artystyczne, Paryż 19S0, Kadisz, Kraków 1987. Poezje: Święto kamieni, Warszawa 1963, Antynostalgia, Londyn 1971. Wiersze z Ameryki,. Londyn 1980, Po zmartwychwstaniu,. Londyn 1982, Wśród nieobecnych, Londyn 1983, Pomnik nad Potomakiem, Londyn 1989. Eseje: Prawda nieartystyczna, Berlin Zachodni 1984. Dramaty: Kronika. Berlin Zachodni 1987.
2 Życie jah> dezintegracja (w:) Prawda nieartystyczna, s.7-8.
3 Alter Pars (w:) Prawda nieartystyczna, s.44.
Antysemityzm—zagrożenie dla świata żydowskiego... 141
„(...) nigdzie nie twierdzi się, że „język polski jest antysemicki", a tylko, że ma pewne przypadkowe skojarzenia dźwiękowe. Zresztą cała teoria narratora jest za-raz potem poddana w wątpliwość(...)"4.
W twórczości Grynberga, która w wielu partiach ma charakter dokumentarny, odnotowane są również konkretne przejawy antysemityzmu społeczeństwa pol-skiego. Wystarczy przytoczyć wstrząsającą scenę z getta łódzkiego:
„Jaszuńska: Wypadek charakteryzujący nastroje (urywa) Halpner: wśród Polaków.
Jaszuńska (poprawia go): wśród niektórych Polaków.
Halpner: Na ulicy Żurawiej jeden z nich wołał do Żydów przez druty: „Nie tylko jeść nie będziecie co mieli, nawet wody do picia nie damy wam" .
Na potępienie zasługują szczególnie incydenty polegające na niszczeniu żydo-wskich księgozbiorów już po zakończeniu wojny. Były to zazwyczaj przejawy głu-poty i ignorancji ludzkiej, ale przez samych Żydów postrzegane były jako świadome akty antysemickie.
„W starych piwnicach znajdowano zapisane hebrajszczyzną zwoje. Pergaminy zapisane były tylko po jednej stronie, więc chłopcy wykrawali z nich sobie białe ka-bury, pasy i getry a'la żandarmeria WSW"6.
Podobny los spotkał po wojnie wiele obiektów związanych z kulturą żydowską.
Nie rozumiane i nie używane, wyrwane ze swojego kontekstu, stały się ofiarą anty-semityzmu kolejnego systemu totalitarnego.
„W dawnych siedzibach kahałów mieszczą się Rady Narodowe, gospody ludo-we, w ocalonych przez Jehowę synagogach (na przykład w Kazimierzu nad Wisłą) znajdują się rentowne kina, lub sprzedaje się w nich (W Górze Kalwarii) pożyteczne nawozy sztuczne"7.
Grynberg odnajduje przyczyny antysemityzmu przynajmniej w trzech posta-wach. Pierwsza oparta jest na tak zwanej „teorii wroga" , to znaczy, na zapotrzebo-waniu zbiorowości na wizerunek obcego. Wrogowi przypisywano wszelką winę, a w Polsce rolę tę odgrywali (i w pewnym sensie nadal odgrywają) Żydzi.
„Ludziom trudno się było pogodzić z tym nagłym i zupełnym zniknięciem Żydów, więc niektórzy nadal wierzyli, że Żydzi ich okradają" .
Druga przyczyna antysemityzmu jest dla Grynberga zupełnie niejasna. Jest to antysemityzm „ponadnaturalny", antysemityzm pokolenia, które nie znało świata żydowskiego.
„Skąd brał się u malców w Sokołowie, Włocławku i Nowym Dworze taki instyn-ktowny popęd do obrzucania wyzwiskami Żydów i to w tyle lat^o zniknięciu ostatniego sokołowskiego, włocławskiego i nowodworskiego Zyda?"
4 Fragment listu do „Kultury", „Kultura" 1978 nr 11, s.156.
5 Kronika, s.28, 6 Życie osobiste, s.28.
7 Ibidem 6.29.
6 For. Aleksander Hertz, Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa 1988.
9 Życie osobiste, s.28.
10 Ibidem.
Trzecim powodem istnienia antysemityzmu była wroga postawa Kościoła wobec Żydów.
„Chrześcijaństwo chodzi po wodzie, opierając się na negacji, na antyżydowskim micie"11.
Najbardziej tragicznym świadectwem antysemityzmu chrześcijan jest zdanie wy-powiedziane przez jednego z chłopów, którzy poszukują Żydów, aby oddać ich w ręce Niemców.
„Niech będzie pochwalony. Panie Śliwa, przyszliśmy do was Żydów szukać"12. Grynberg pisze wprost: „Nienaw^ć, która doprowadziła do tej zbrodni wyrosła z chrześcijańskiego antysemityzmu" .
Natomiast antysemityzm chrześcijański wyrósł z kompleksu, jaki jego zdaniem, chrześcijaństwo żywi wobec judaizmu. Trudno jest ocenić tę teorię, gdyż należy pa-miętać, że stworzyła ją osoba, która straciła wszystkich swoich bliskich, cały swój świat i tylko „przez przypadek" nie stała się ofiarą Holocaustu. Dlatego bardzo ła-two może być posądzona o stronniczość czy brak obiektywizmu. Trzeba przyznać, że antysemityzm, choć nie był jedyną przyczyną wybuchu wojny, na pewno stano-wił podstawowy dogmat wyznawany przez faszystowską partię, która w okresie wojny stała na czele państwa niemieckiego. Co do miejsca antysemityzmu w kulturze chrześcijańskiej, sytuacja jest o wiele bardziej skomplikowana. Sama teologia chrześci-jańska nie zawiera w sobie elementów antysemickich, wprost przeciwnie, jest często ju-deocentryczna. Musi jednak jakieś ziarno prawdy znajdować się w teorii Grynberga, dotyczącą zniszczenia i Zagłady świata żydowskiego, skoro głowa Kościoła katolickie-go. jeden z największych papieży naszego wieku, Jan XXIII powiedział:
„Przebacz nam ukrzyżowanie Ciebie po raz drugi w ich ciele"14.
Nic więc dziwnego, że dla pokolenia Żydów ocalałych z Holocaustu, komunizm stał się schronieniem przed antysemityzmem.
„Z samego założenia wynikało, że gdy w Polsce komuniści obejmą władzę, to
E
ołóżą kies antysemityzmowi i wszystkim żydowskim cierpienjgm.(...) Komunizm ył najlepszym wyjściem dla Żydów, jeśli nie w ogóle jedynym" .Jak zwodniczy był ten sposób myślenia, przekonali się sami Żydzi w marcu 1968 roku. Mimo tej lekcji Grynberg wspomina okres stalinizmu w Polsce z pewnym sentymentem.
„Te pierwsze dziesięć lat władzy komunistycznej to był jedyny okres w historii Pol-ski :, gdy Żydzi byli okowicie równouprawnieni z Polakami i tego właśnie im Polacy nie mogą zapomnieć"
-Antysemityzm - irracjonalny stan nienawiści do Żydów, stał się - w hitlero-wskim wcieleniu - przyczyną tragedii Holocaustu. Antysemityzm w twórczości Grynberga jest dla świata żydowskiego największym zagrożeniem. Nienawiść ta spowodowała śmierć sześciu milionów Żydów, zniszczyła ogromna część żydo-wskiej kultury, doprowadziła do deformacji świata wartości całego pokolenia oca-lałych z Zagłady. Żydzi u Grynberga boją się antysemityzmu, lecz pomimo często obsesyjnego lęku, podejmują trudną decyzje o akceptacji swojego żydostwa.
11 Odwrót,ta itrom dialogu, (w:) „Tygodnik literacki" 1990, s.4.
12 Żydmvska wojna, s.23.
13 Ludzie Żydom zgotowali ten los, (w:) Prawda nieartstyczna. s.47.
14 Ibidem.
15 Zwycięstwo, s.63.
16 Odiorotna strona dialogu, s.6.