T Tistoria polityczna Rzymu dzielona jest obrazowo na trzy okresy: królewski, Jnłrepublikański i cesarski. W pierwszym z nich, trwającym od (wg legendy) 753 roku do 509 roku przed Chrystusem, władzę w Rzymie sprawowali królowie, nie ograniczeni żadnymi prawami. Doprowadziło to do zniesienia w 509 roku mo-narchii i ustanowienia Rzeczypospolitej. Władzę w niej sprawowało dwóch corocz-nie wybieranych przez Senat (byli i czynni urzędnicy) konsulów, zasięgających opinii Zgromadzenia Ludowego. Posiadali oni szerokie kompetencje wojskowe i cywilne. Jednakże wzrost terytorialny Rzymu doprowadził do wejścia na scenę po-lityczną wybitnych wodzów, pragnących przy pomocy swych legionów zagarnąć dla siebie władzę. Przykładem takim jest Gajusz Juliusz Cezar, zdobywca Galii, któ-ry pokonawszy Gnejusza Pompejusza Wielkiego, zdobywcę Syrii i pogromcę pira-tów, objął 1 stycznia 44 roku dożywotnią funkcję dyktatora. Czy jednak Cezar zapoczątkował okres cesarstwa - nazwa ta, jak widać, od niego pochodzi - i był je-go pierwszym władcą? By odpowiedzieć na to pytanie należy cofnąć się do dnia 15 marca 44 roku.
Był to ciepły, wiosenny dzień. W Senacie powitano Cezara z radością. Otoczony swymi najlepszymi przyjaciółmi wszedł do największej sali budynku Kurii Pompej-skiej, gdzie miały toczyć się obrady. Nagle Marek Juliusz Brutus, zaufany Cezara, dźgnął go sztyletem, co zapoczątkowało serię dwudziestu czterech ciosów (jeden z nich zadano przypadkowo samemu Brutusowi). Zanim jednak dyktator osunął się na posadzkę, cała sala już opustoszała. W tej sytuacji spiskowcy postanowili udać się na Kapitol, obsadzony wcześniej przez gladiatorów Decymusa Juniusza Brutu-sa, brata Marka. Wysłali również posłów do Marka Antoniusza - współkonsula Ce-zara - z prośbą o zgodę i współpracę...
W następnym dniu Senat zatwierdził wszystkie nadania i postanowienia Cezara oraz ułaskawił jego zabójców. Postanowiono również podać do publicznej wiado-mości testament Cezara, gdyż wiązano z nim nadzieje na nadania majątkowe i poli-tyczne. Jednakże wola zamordowanego nie przyniosła oczekiwanych zaszczytów:
Cezar na swego głównego spadkobiercę wyznaczył Gajusza Oktawiusza - wnuka swej siostry. Ponadto zapisał on po 300 sesterców dla każdego obywatela Rzymu.
Dla wielu osób najbardziej nieoczekiwanym był ostatni punkt testamentu, w któ-rym Cezar usynowił wyżej wymienionego Oktawiusza, dając mu swe nazwisko ro-dowe - Juliusz - i rodzinne - Cezar. Czy jednak ten 19-letni chłopiec przyjmie to wyróżnienie? Nad tym pytaniem zastanawiał się wówczas cały Rzym.
20 marca do Rzymu, uroczyście witany przez ludność, wjechał Gajusz Okta-wiusz, w towarzystwie swego przyjaciela - Marka Wipsaniusza Agryppy, by pod-jąć się wypełnienia testamentu Cezara. W zamian za nazwisko musiał sprzedać swój majątek, by wypłacić owe 300 sesterców i zadośćuczynić osobom poszkodo-wanym przez Cezara. Olbrzymi majątek Cezara został bowiem rozgrabiony i
zruj-nowany. Oktawiusz, którego zwać należałoby Gajuszem Juliuszem Cezarem Młod-szym, a potocznie zwano Oktawianem, otrzymał więc tylko nazwisko. Czy tylko?
Jako syn zamordowanego zaczął przy poparciu mas żądać dla siebie godności poli-tycznych. Sformował nawet dwa legiony z weteranów Cezara. Takie postępowanie zraziło mu Senat, rozporządzający przecież godnościami. Jednakże wkrótce stosu-nek Senatu do młodszego Cezara uległ zmianie...
Tymczasem nastał nowy rok, a wraz z nim nowy podział prowincji. Gajusz Ka-sjusz Longinus, jeden z zabójców Cezara, zajął po Publiuszu Korneliuszu Dolabelli Syrię i część Galacji (3 legiony), Marek Juniusz Brutus objął Grecję i uwięził namie-stnika Macedonii - Gajusza Antoniusza, Gajusz Azyniusz Pollion zajął Hiszpanię Dalszą, Marek Emiliusz Lepidus zaś - Hiszpanię Bliższą i Galię Narbońską (7 legio-nów). Oprócz tego Marek Antoniusz (6 legionów) otrzymał na 5 lat Galię Przedal-pejską (2 legiony) i ZaalPrzedal-pejską.
Jednakże sytuacja wewnętrzna wkrótce skomplikowała się. Na wschodzie po-wracający do Rzymu Dolabella opanował, w porozumieniu z Markiem Antoniu-szem, Azję, co spowodowało interwencje Kasjusza, zwycięską zresztą, (który odtąd rozporządzał 7 legionami).
O wiele groźniejsza sytuacja miała miejsce w Galii Przedalpejskiej, gdzie jej stary namiestnik - Decymus Juniusz Brutus - odmówił wydania jej Antoniuszowi i zaba-rykadował się w Mutinie. Wtedy to Senat anulował nadania dla Antoniusza, pozo-stawiając w Galii Zaalpejskiej jej starego namiestnika - Lucjusza Manalkusa Plankusa. Jednakże Antoniusz postanowił siłą dochodzić swoich praw...
Przeciwko 6 legionom Antoniusza standy: 4 legiony pod wodzą Aulusa Hircju-sza, konsula, i ...Oktawiana, 4 legiony Gajusza Wibiusza Pansy, drugiego konsula, i 2 legiony oblężonego Brutusa. Po dwóch bitwach Antoniusz uciekł do Galii Na-rbońskiej (po drodze dołączyły do niego jeszcze 3 legiony). Senat tryumfował, lecz cena zwycięstwa była wysoka: w walkach zginęli obydwaj konsulowie. Wtedy to 6 legionów z Galii Przedalpejskiej zażądało konsulatu dla dwudziestoletniego Okta-wiana, mimo, że nie sprawował on wcześniej funkcji administracyjnych. Sprowa-dzone do Italii dla ochrony Senatu 2 legiony z Afryki przeszły na stronę Oktawiana;
przerażony tym Senat nadał mu żądaną godność konsula. Jednakże od północy na Oktawiana maszerował Antoniusz (7 legionów), sprzymierzony z Lepidusem (7 legio-nów) i innymi namiestnikami (3 legiony). Występowali oni jako mściciele Cezara i wy-rzucali Oktawianowi opowiedzenie się w wojnie nad Padem za Senatem. Oktawian, mając nikłe szanse na zwycięstwo w ewentualnej wojnie, rozpoczął rokowania...
Pod koniec października doszło do spotkania trzech wodzów. Należycie przyjaznej atmosfery miały pilnować stojące opodal legiony. Po trzech dniach zawiązany został
„Triumwirat dla ustanowienia spraw Rzeczypospolitej", w myśl którego każdy otrzy-mywał władze równą konsularną na okres 5 lat. Doszło również do podziału ziem: An-toniusz otrzymał trzy Galie, Lepidus - dwie Hiszpanie, a Oktawian - Korsykę, Sardynię, Sycylię i Afrykę. Władztwo Oktawiana było jednak ubogie - Sekstus Pompe-jusz Magnus, syn GnePompe-jusza, zajął bowiem Sycylię, gdzie utworzył własne państwo pirackie: uniemożliwiało to więc dotarcie z Rzymu na wyspy lub do Afryki.
Triumwirowie szybko zaczęli zbierać pieniądze na wojnę z Markiem Juniuszem Brutusem i Gajuszem Kasjuszem. Najłatwiejszą drogą do tego były konfiskaty ma-jątków, które powiązano z wyrokami śmierci - nazywano to proskrypcjami. Na śmierć skazano wówczas około trzystu senatorów i ponad dwa tysiące ekwitów.
Pozostali przy życiu senatorowie, by przypodobać się triumwirom i nie podzielić losu kolegów, zaproponowali uchwałę przyznającą triumwirom wieńce „za
urato-Kamil Zubelewicz 155
wanie życia obywatelowi". Albowiem - dowodzili wnioskodawcy - triumwirowie mogli proskrybować znacznie więcej osób. Stąd ci, co żyją, im życie zawdzięczają.
W połowie 43 roku Oktawian i Antoniusz rozpoczęli pierwsze działania wojen-ne Tymczasem Kasjusz złupił wyspę Rodos, a Brutus Lycję (gdzie w mieście Ksant-hos zastał obrońców zabijających swe żony, dzieci i siebie). Nałożyli oni również wysoką kontrybucję na miasto Tarsos - w sumie razem zebrali około 10000 talen-tów (roczne utrzymanie legionu kosztowało 50 talentalen-tów). Mając tak olbrzymie za-soby pieniężne mogli bronić się wiele lat, jednakże triumwirowie przeprawili swoje 19 legionów do Macedonii. Pod koniec października 42 roku doszło do spotkania obydwu armii pod Filipii, gdzie miały miejsce dwie bitwy. Pierwszą rozpoczęła jaz-da Antoniusza, wdzierająca się do obozu Kasjusza, tymczasem zaś Brutus zdobył obóz Oktawiana. Po odwrocie wojsk obydwu stron Kasjusz z przerażeniem ujrzał galopujących w jego stronę jeźdźców. Pełen najgorszych przeczuć szybko popełnił samobójstwo. T y m c z a s e m byli to jeźdźcy Brutusa z wieścią o zwycięstwie.
23 października wrogie armie znów stanęły naprzeciw siebie. Po dłuższej walce padło lewe skrzydło armii Brutusa. Ten zaś popełnił samobójstwo...
Po zwycięstwie triumwirowie dokonali nowego podziału terytoriów: Lepidus, za tajne rokowania z Sekstusem, miał otrzymać tylko Afrykę, Antoniusz Wschód, a Oktawian Zachód. Tu jednak Oktawian miał spore kłopoty: musiał wywłaszczyć ludność osiemnastu miast, by osadzić tam swoich weteranów.
Tymczasem Antoniusz udał się na wschód, by uporządkować te tereny. W mie-ście Tarsos, ongiś tak złupionym przez Kasjusza, przybyła do niego Kleopatra VII, królowa Egiptu. Wpłynęła ona do miasta na wspaniałym okręcie, o posrebrzanych wiosłach i purpurowych żaglach, otoczona małymi chłopcami przebranymi za Ero-sów. Przybyła, by tłumaczyć się z biernej postawy w czasie wojny cezanan ze spi-skowcami. Oczarowany Antoniusz od razu jej to wybaczył...
W tym czasie Oktawian musiał tłumić niezadowolenie wywłaszczonych, których podburzał Lucjusz Antoniusz, brat triumwira. Zwerbował on 6 legionów i sprzy-mierzył się z namiestnikami Galii Narbońskiej i Przedalpejskiej, posiadającymi 11 legionów. Tym siłom Oktawian przeciwstawiał tylko 10 legionów. Jednakże bierna postawa Azyniusza Polliona i jego wojsk doprowadziła do oblężenia Lucjusza w Peruzji, która po paru miesiącach poddała się - miasto spalono, a ludność wymor-dowano. Lucjusz zaś otrzymał namiestnictwo Hiszpanii.
Tymczasem Antoniusz, po paromiesięcznych orgiach i zabawach, musiał znowu walczyć - tym razem z Partami. Popłynął on do Rzymu po nowe legiony. Do jego floty dołączył również Domicjusz Ahenobarbus, dawny przyjaciel Brutusa, a teraz Sekstusa Pompejusza Wielkiego. Z tym ostatnim Antoniusz również nawiązał roko-wania Pod koniec 39 roku doszło do spotkania Antoniusza, Oktawiana i Sekstusa w Brundyzjum, gdzie Sekstusowi nadano Sycylię, Sardynię, Korsykę i Peloponez.
Wszystko zapowiadało pokój, gdyż Antoniusz poślubił również Oktawie, siostrę Oktawiana. Jednakże sielanka nie trwała długo. Seksćus, nie otrzymawszy Pelopo-nezu, rozpoczął napady na Italię. Oktawian zarządził kontrofensywę Trzy wielkie floty ruszyły na Sycylię; od Afryki Lepidusa, od Neapolu Tytusa Statylmsza Tauru-sa (rozgromiona przez burzę), a Sardynii zaś Marka WipTauru-saniusza Agryppy ~ poko-nana w walnej bitwie. Jednakże Oktawian zreorganizował swe siły. Agiyppa wkrótce wylądował koło Tyndaris, gdzie pokonał pompejan, Oktawian zaś uforty-fikował się koło Tauromenium. Na drugi dzień Oktawian, zostawiwszy w oboz,e
Lucjusza Kornificjusza, stoczył bitwę morską z przeważającymi siłami wroga, która zakończyła się klęską młodego Cezara.
Mimo to Kornificjusz przeprowadził swe wojska do Tyndaria, gdzie wkrótce do-łączył Oktawian. Południe i zachód wyspy opanował zaś Lepidus. Sekstus Pompe-jusz Wielki został oblężony przez 21 legionów Oktawiana i po przegranej bitwie morskiej, uciekł ze swymi skarbami. Jego 8 legionów zajął Lepidus, pragnący dla siebie Sycylii, co spotkało się z oporem Oktawiana. Od konfliktu zbrojnego między triumwirami uratowali ich żołnierze Lepidusa, którzy przeszli do obozu Oktawia-na. Ostatni wszedł tam Lepidus, żeby błagać młodego Cezara o litość. Oktawian ła-skawie pozwolił Lepidusowi sprawować funkcję najwyższego kapłana. Odtąd świat miał dwóch panów: Oktawiana na Zachodzie i Antoniusza na Wschodzie...
Na Wschodzie Antoniusz, by zaćmić zwycięstwa Oktawiana, rozpoczął wypra-wę na Partów, która zakończyła się całkowitą klęską Rzymian. Oktawian zaś wyba-czył Antoniuszowi dawne nieporozumienia i przesłał poprzez swoją siostrę, a jego żonę, Oktawię, żołnierzy i pieniądze. Antoniusz dary przyjął lecz z Oktawią się nie spotkał - przyczyniła się do tego Kleopatra...
Wiosną 34 roku Antoniusz zdradą zajął Armenię. Ponadto ogłosił on Kleopatrę królową królów i władczynią Egiptu, Palestyny i Syrii. Jej współrządcą miał być Ptolemeusz XV, syn Cezara.
Aleksander Helios, syn Antoniusza i Kleopatry, otrzymał Armenię, Medię i Par-tię, jego bliźniacza siostra, Kleopatra Selene, dostała Libię i Cylicję. Antoniusz pra-gnął zalegalizować te nadania w Rzymie. Ponadto jego zwolennicy rozpoczęli w Italii agitację przeciw Oktawianowi. Wtedy to Oktawian dobrodusznie pozwolił swym wrogom na przeniesienie się na Wschód. Wielu senatorów skwapliwie z tego skorzystało, d zaś, którzy zostali, byli stronnikami Oktawiana i przegłosowali jego projekty. Również od wschodu przybywali do Italii urzędnicy i dawni przyjaciele Antoniusza, zrażeni jego uiegłośdą wobec Kleopatry i rozpustnym trybem życia.
Jeden z takich „uciekinierów" przekazał Oktawianowi treść testamentu Antoniu-sza, który podano do publicznej wiadomości - punkt, w którym Antoniusz odda-wał wiele wschodnich prowincji Kleopatrze, wywołał u wielu Rzymian oburzenie:
wypowiedziano więc wojnę... Egiptowi.
Antoniusz również szykował się do walki - zamierzał dokonać inwazji na Italię: jako swą bazę wypadową wybrał wyspę Korcyrę. U wejścia do pobliskiej zatoki Ambrakij-skiej zgromadził on 18 legionów, 170 polyerów (wielorzędowców) o wzmocnionych burtach, 200 lekkich okrętów egipskich i ponad 100 pomocniczych. Jednakże działania wojenne rozpoczął Oktawian wysyłając w polowie 32 roku 170 okrętów pod wodzą Agryppy w cdu oddęcia Antoniuszowi zaopatrzenia z Egiptu. Agryppa opanował za-chodnie i południowe wybrzeże Peloponezu oraz zajął Korcyrę. W ten sposób odciął on dowóz żywnośd wojskom Antoniusza. Wtedy Oktawian postanowił przeprawić się z resztą armii: 250 okrętami i 8 legionami na wybrzeże Epiru, gdzie w odległośd około 40 kilometrów na północ od przylądka Akcjum, założył obóz. Taki rozwój wypadków przeraził Antoniusza - oto bowiem przeciwnik, jeszcze w trakde zimy przeprawił swe wojska. Postanowił więc wyprowadzić swe okręty z zatoki: stanęły one u wąskiego wejścia do zatoki, gdzie wiatr zwykle wiał na południowy zachód, a prąd morski pły-nął od wybrzeża, co uniemożliwiało atak ze strony Oktawiana, jednakże brak żywnośd i choroby żołnierzy (spowodowane złym usytuowaniem nowego obozu) zmuszały An-toniusza do przyjęcia bitwy. Ale jakiej?
Kamil Zubelewicz 157
Większość oficerów Antoniusza opowiadało się za bitwą lądową po wprowadze-niu armii do Tracji - argumentowali to przewagą liczebną swych wojsk, ich wy-szkoleniem i sojuszem z królem Tracji. Za bitwą morską była jednak Kleopatra, twierdząca, że flota umożliwi ucieczkę do 11 legionów w Syrii, Egipcie i Libii. Do jej zdania przychylili się Antoniusz i kazał on ustawić swe okręty w linii bojowej - na lewym skrzydle dowodził Gajusz Sozjusz, na środku Marek Oktawiusz, a na pra-wym Marek Antoniusz. Odwód stanowiło 60 okrętów Kleopatry z załadowanym skarbem wartości około 20000 talentów. Na brzegu ustawiono ponadto wieże z ba-sztami, katapultami i skorpionami.
Okręty Oktawiana (głównie liburny), utworzyły natomiast półksiężyc - na le-wym skrzydle Agiyppa, w centrum Arrunncjusz, na prale-wym skrzydle Oktawian. 3 września 31 roku doszło do wielkiej bitwy morskiej...
Atak rozpoczęły skrzydła Oktawiana: podpłynąwszy do statków Antoniusza rozpoczęły odwrót. Wtedy to w pogoń za nimi ruszył Sozjusz i Antoniusz. Jednak-że liburny wykonały nagły zwrot i zaatakowały ścigających.. W centrum zaś Arrun-cjusz oskrzydlił Oktawiusza - wywiązały się trzy bitwy morskie. Liburny próbowały staranować polyery, co im się nie udawało ze względu na wzmocnione burty u wroga, jednakże uniemożliwiało mu manewrowanie. Również próby abor-dażu nie powodziły się mimo zabrania na pokłady 5 legionów u Antoniusza i 5 u Oktawiana.
Nagle z tyłu ruszyły okręty Kleopatry. Jednakże minęły one linię frontu i wypły-nęły na morze. Również część okrętów Antoniusza popłynęło za nimi - inne nie zdołały się odczepić od atakujących liburnów (tak jak w przypadku dzielnie wal-czącej eskadry Sozjusza). Mimo ucieczki Antoniusza flota walczyła do wieczora, kiedy to Agryppa nakazał miotać ogień na okręty wroga...
Oktawian odniósł więc walne zwycięstwo, likwidując jednego dnia marynarkę wroga i przejmując, po siedmiu dniach rokowań, stacjonujące nieopodal legiony.
Gdy tylko dowiedziano się o bitwie pod Akqum ludzie masowo poddawali się Oktawianowi: na jego stronę przeszło 11 legionów z Syrii i Cyranejki. Jednakże sta-cjonujący we Fiygii gladiatorzy Antoniusza postanowili dotrzeć do swego pana: za-trzymał ich Herod Wielki, król Judei, dawny stronnik Antoniusza. Mimo to ten ostatni nie dawał za wygraną - gdy Oktawian bez walki zdobył twierdzę Peluzjum, Antoniusz zaatakował swą jazdą jego przednią straż, odnosząc zwycięstwo. Polecił wtedy obdarować najdzielniejszego żołnierza, który... następnej nocy zbiegł do młodego Cezara. Podobnie postąpiła też reszta armii Antoniusza, który na fałszywą wieść o śmierci Kleopatry popełnił samobójstwo. W jego ślady wkrótce poszła Kleo-patra licząc, że tron po niej obejmie któreś z jej dzieci. Oktawian polecił zabić jednak Cezariona - syna Cezara i Kleopatry - a pozostałe dzieci wysłał do Rzymu pod opiekę... Oktawii. Egipt stał się odtąd własnością Imperium, a w praktyce cesarza...
Po powrocie do Italii w 29 roku i odbyciu trzech tryumfów (którym towarzyszy-ły igrzyska, uatrakcyjnione obecnością niejakich hipopotamów i lwów) przed Okta-wianem stanął nowy dylemat: w jaki sposób przejąć pełnię władzy tak, by uniknąć losu Cezara. W 27 roku postanowił on zrzec się swych uprawnień: wywołało to ogólny smutek - zaczęto go prosić, by nadal kierował sprawami Rzeczypospolitej.
Nadano mu również tytuł Augustus, co znaczy „wywyższony przez bóstwo". Ła-skawa zgoda Oktawiana na opiekę nad zewnętrznymi prowinq"ami państwa (gdzie stały prawie wszystkie legiony) bardzo lud ucieszyła.
Cieszył się również Oktawian, gdyż mógł bezpiecznie władać państwem, które-go podbój znaczyła krew ponad 50000 ludzi, w tym Decymusa i Marka Juniusza Brutusa oraz Gajusza Kasjusza Longinusa, przyjaciół i zabójców Cezara, Marka An-toniusza, współkonsula i doradcy Cezara, Kleopatry VII, kochanki Cezara, i Ceza-riona, jedynego syna Cezara - były to osoby wielkie, nie pozbawione jednak wad, których Cezar nie zauważył, i zginął, a jego przybrany syn wykorzystał, i zwyciężył.