Arabia Saudyjska

W Arabii Saudyjskiej podstawowe prawa kobiety jako autonomicznej jednostki są mocno ograniczone. Jej status całkowicie zależy od prawa szariackiego. Prawa jednostki nie są spisane i nie można odwołać się do wyższej instancji w razie ich naruszenia. Interpretacja prawa należy do sędziów. Kobiety saudyjskie nie mogą swobodnie poruszać się poza domem. W każdym przypadku potrzebują pozwo-lenia, aby opuścić dom. Jedną z najważniejszych osób w ich życiu jest mahram,

czyli opiekun prawny – ich męski krewny bez towarzystwa którego nie powinny oddalać się poza najbliższe otoczenie. Obecność mahrama jest konieczna, nawet

w przypadku korzystania z komunikacji publicznej. Opieka męskiego krewnego jest niezbędna także podczas podróży po kraju jak i podróży zagranicznej. Ko-biety nie mogą same wynająć pokoju w hotelu lub mieszkania. Mahram,

zgod-nie z prawem, decyduje o podjęciu przez kobietę działalności biznesowej i daje pozwolenie na wzięcie przez nią pożyczki z banku.

W Arabii stosuje się ścisłą segregację płci, z tego powodu kobiety nie mogą stykać się w  przestrzeni publicznej z  żadnymi mężczyznami niebędącymi ich krewnymi. Segregacja płciowa, o czym rzadko się wspomina, nie byłaby możli-wa bez zasobów fi nansowych państmożli-wa saudyjskiego, poniemożli-waż stworzenie rów-noległej ścieżki edukacyjnej wyłącznie dla dziewcząt i zakładów pracy tylko dla kobiet jest niezwykle kosztowne. Segregacja płci jest możliwa dzięki ropie naf-towej. Bez niej oddzielne i autonomicznie funkcjonujące instytucje państwowe nie mogłyby przetrwać. Zasoby te umożliwiają także istnienie policji religijnej oraz kontrolę życia prywatnego obywateli. Niespokrewnieni mężczyźni i kobie-ty w miejscach publicznych podlegają segregacji, a o jej przestrzeganie dba poli-cja religijna – mutawala139. Meczety, ministerstwa i niektóre ulice przeznaczone są wyłącznie dla mężczyzn. Kobiety mają ograniczony dostęp do parków, muze-ów i bibliotek. Mogą je odwiedzać w wyznaczonych dla nich terminach. Kobie-ty nie mają praw wyborczych, choć po raz pierwszy mogły brać udział w wybo-rach do rad miejskich w 2005 roku. Prawo to przysługuje im także w następnych wyborach, które odbędą się w 2015 roku i zostało zagwarantowane Królewskim Dekretem z 2011 roku przy aprobacie Stowarzyszenia Uczonych Religijnych. Dzięki niemu kobiety mogły uczestniczyć także w królewskiej Radzie Konsulta-cyjnej do 2013 roku. W 2006 roku sześć kobiet zostało zaproszonych do obrad

szury jako niepełnoprawni członkowie, mający głos jedynie w kwestiach

doty-czących kobiet. W 2009 roku powołano pierwszego ministra-kobietę do spraw edukacji dziewcząt i pierwszego prezydenta uniwersytetu – kobietę140.

139 Policja religijna zwana jest mutawala lub też mutawa.

140 Human Rights Council 2009, s. 10, ‘Report of the Special Rapporteur on violence against women, its causes and consequences, Yakin Ertürk, Addendum MISSION TO SAUDI ARABIA’, A/HRC/11/6/Add.  3, UN General Assembly, Human Rights Council, Geneva, Freedom House 2010; E.A. Doumato, Saudi Arabia, [w:] Women’s Rights in the Middle East and North Afr ica, eds. S. Kelly, J. Breslin, New

York–Washington–Lanham–Toronto–Playmouth 12010; Amnesty International 2010, Amnesty International Report 2009, State of the World’s Human Rights, London: Amnesty International, http://thereport.amnesty.org/sites/default/fi les/ AIR2010_EN.pdf, s. 275 [dostęp: 3.02.2014].

Reprezentacja kobiet we wszystkich agendach rządowych i instytucjach jest znikoma. Całkowicie wykluczone są z  przywództwa we wszystkich in-stytucjach religijnych kraju. Istnieją jednak wskaźniki mówiące, że większość obywateli Arabii Saudyjskiej chciałaby zwiększenia udziału kobiet w instytu-cjach publicznych. Według raportu Special Reporteurs, 84% kobiet odnosi się do uczestnictwa kobiet w  podejmowaniu decyzji o  przyszłości państwa pozytywnie i  aż 78% mężczyzn myśli podobnie. Kobiety działają aktywnie w stowarzyszeniach i niezależnych organizacjach, ale nie spotyka się to z przy-chylnością władz141.

Nowy Kodeks pracy z 2005 roku znosi, co prawda segregację płci w miej-scu pracy, ale prawo to wciąż nie jest praktykowane. Stanowi to istotną prze-szkodę w  pełnym uczestnictwie kobiet we wszystkich sferach i  pracy zawo-dowej. Utrudnia także zdobywanie przez nie własnych dochodów i w ogóle podjęcie zatrudnienia, szczególnie na terenach wiejskich. Pewne profesje są niedostępne dla kobiet ze względów kulturowych142. Zgodnie z  raportem UNICEF z 2007 roku, młodzi mężczyźni wspierają żony w ich aspiracjach do rozpoczęciu kariery zawodowej, ponieważ między innymi dokładają się one w ten sposób do budżetu domowego143.

Od 2007 roku kobiety mogą studiować prawo i  działać aktywnie przy sądach jako konsultantki dla kobiet. Rząd podjął także pewne działania w celu zwiększenia możliwości zatrudnienia, zadbał bowiem o zobligowanie wszystkich agend rządowych do utworzenia sekcji przeznaczonych dla kobiet. Wnioskował też o utworzenie specjalnych miejsc zatrudnienia w sektorze pry-watnym, takich jak na przykład usługi, małe wytwórnie czy centra handlowe tylko dla kobiet144.

Kobiety mają prawo do posiadania ziemi i własności innej niż ziemia. Rów-nież pozostając w małżeństwie mogą dysponować swoja własnością. Prawo to jednak ograniczone jest zwyczajami społecznymi i  normami kulturowymi, które znacznie ograniczają kobiecą samodzielność. Utrudnienia w poruszaniu się w miejscach publicznych uniemożliwiają kobietom prowadzenie własnego biznesu, dostęp do banków i innych usług fi nansowych. Chociaż ustawodawca

141 Human Rights Council 2009, s.10. 142 Ibidem, s. 9.

143 UNICEF 2007, Th e State of the World’s Children, (http://www.unicef.org/esaro/ sowc07.pdf, s. 32 [dostęp: 3.01.2014].

zniósł w 2005 roku nakaz wynajęcia przez kobiety męskiego menadżera w celu uzyskania uprawnień do prowadzenia działalności, to nadal funkcjonuje prze-pis o zgodzie mahrama, jeśli kobieta podejmuje się takiego przedsięwzięcia145. Udział w funduszach inwestycyjnych kobiet jest w Arabii niemały i wynosi jedną piątą.

Państwo saudyjskie przedstawia siebie jako strażnika honoru kobiet uzna-jąc wszystkich, którzy kwestionują jego autorytet w tej kwestii za odszczepień-ców. Co więcej „eksportuje” swoją wizję roli kobiety w społeczeństwie do in-nych państw muzułmańskich. Muzułmańska kobieta w tej wizji stoi moralnie wyżej od kobiet zachodnich, ma szersze prawa i cieszy się większym szacun-kiem niż kobiety na Zachodzie.

Literatura saudyjska stawia w  jednym rzędzie społeczeństwa zachodnie i inne społeczeństwa muzułmańskie uznając, że oba typy społeczeństw znaj-dują się w  okresie dżahilijjii, czyli barbarzyństwa. Przyznaje, że zanim

na-stał czas wiary, kobiety były represjonowane, ale wszystko zmieniło się wraz z przyjęciem autentycznych zasad islamu. W interpretacji wahhabizmu tkwi pewna nieufność w stosunku do kobiet. Postrzegane są one jako potencjalnie słabsze moralnie od mężczyzn. Stąd też wszyscy wrogowie islamu wykorzystu-ją kobiety do podważenia fundamentów i autorytetu ummy. Kobiety, z kolei

są niezwykle podatne na owe wpływy, które oferują im drogę emancypacji, porzucenie rodziny i domu na rzecz wątpliwych zawodów takich jak: pielę-gniarka, stewardesa, nauczycielka, aktorka czy piosenkarka. Te zawody zostały wymienione jako podstawowe dla kobiety w Arabii Saudyjskiej w fatwie szej-ka Saliha al-Fawzana i potępione przez niego jako dezorganizujące życie mu-zułmańskiej rodziny146.

Praca zawodowa kobiet prowadzi do rozpadu rodziny i zmusza mężów do zatrudnienia opieki nad dziećmi. Za najważniejsze dla edukacji kobiet szejk uznał nauczanie obejmujące zasady i praktyki związane z ciałem kobiety. Cie-lesność kobiet znajduje się także w centrum rozważań uczonych mężów i za-licza się do niej nie tylko sprawy związane z  fi zjologią kobiet: menstruację, krwawienia, poród, ubiór, sprawy związane z rytuałami wiary, ale małżeństwo i  relacje z  mężczyznami. Zdaniem szejka kobieta powinna posiadać przede

145 SIGI – Social Institution and Gender Index Saudi Arabia, http://genderindex. org/country/saudi-arabia [dostęp: 1.07.2014].

wszystkim wiedzę dotyczącą cyklu rozrodczego, zachowania czystości i  za-krywania ciała, by nie doprowadzić do chaosu moralnego. Ta swoista obsesja i skoncentrowanie się na kobiecym ciele, a nie na prawach kobiet jest właściwa dla ofi cjalnej polityki państwa saudyjskiego. Kontrola kobiet, ich podporząd-kowanie i zależność od struktur władzy, która rękami ulemów decyduje o ich życiu i śmierci stoi w centrum wahhabickiej tradycji147.

Opozycja i dysydenci saudyjskiego porządku równie często używają argu-mentów na rzecz praw kobiet po to by zakwestionować autorytet ofi cjalnych ulemów. Stanowisko MIRA (Th e Movement for Islamic Reform in Arabia) Ruchu na Rzecz Islamskich Reform w Arabii i ulemów związanych z tym pro-gramem proponuje alternatywną interpretację ról płciowych zgodną z trady-cją islamu148. W myśl tej interpretacji role mężczyzn i kobiet są wobec siebie komplementarne i w taki sposób zostały defi niowane w szariacie. Podstawo-wym problemem występującym w  Arabii Saudyjskiej, zdaniem alima Saada Al-Faqiha, stało się specyfi czne powiązanie społecznej tradycji i szariatu. Na-wet ulemowie państwowi nie są jednak w stanie oddzielić przyjętych wzorów zachowań od islamskiej tradycji. Ostatecznie ani mężczyźni, ani kobiety nie mogą decydować o prawach kobiet, ponieważ źródłem autorytetu i prawa jest Koran i sunna. W pewien sposób szejk ten sprzeciwia się przyjętej zasadzie, aby to mężczyźni decydowali o losie kobiet, przypomina, że porządek patriar-chalny umacniany przez ofi cjalnych ulemów postrzega kobiety jako istoty sła-be moralnie i potrzebujące opieki państwa i mężczyzn. Wielu przedstawicieli ruchu Sahwa podkreśla, że to nie islam czy polityczny porządek zepchnął ko-biety w Królestwa na tak niskie pozycje, lecz utrzymujące się wpływy plemien-nego porządku patriarchalplemien-nego.

Natomiast działaczki – islahijjat wspierające MIRA uwzględniają

w swo-jej krytyce obecnej sytuacji znacznie więcej innych czynników kształtujących wzajemne stosunki między kobietami a  opresyjnym państwem149. Domaga-ją się od państwa zwiększenia liczby miejsc pracy przeznaczonych dla kobiet z uwzględnieniem segregacji płci i przepisów prawa muzułmańskiego.

Proble-147 Ibidem, s. 130.

148 MIRA oraz Ruch na Rzecz Odrodzenia Islamu mają siedziby w Londynie, Ruch na Rzecz Reform jest wyrazicielem idei Sahwa i powstał w 1996 r. z Komitetu Obrony Legitymizowanych Praw w Arabii. Obydwa stowarzyszenia mają wspólny cel pod-ważyć rządy Saudów, które uznają za niereformowalne. Różnią się jednakże w kwe-stiach politycznych i religijnych.

mem dla tych kobiet, które chcą zreformować stosunki między kobietami a pań-stwem saudyjskim nie są prawa kobiet w rozumieniu zachodnim postrzeganym jako równouprawnienie i  bezwzględna wolność, lecz traktowanie kobiet jak obywateli o  równych prawach, które im się należą zgodnie z  prawem muzuł-mańskim. Zwłaszcza kobiety porzucone przez mężów, rozwiedzione i  żyjące w wolnym stanie powinny mieć możliwość zarabiania na życie. Dostęp do pracy dla wszystkich kobiet jest podstawowym obowiązkiem państwa i  warunkiem przetrwania. W tym celu islahijjat odwołują się do interpretacji religijnych

po-wstałych poza kręgiem państwowych ulemów i rodziny królewskiej. Sprzeciwia-ją się także częstej praktyce zmuszania nauczycielek do podjęcia pracy daleko od ich miejsca zamieszkania, po to by zniechęcić kobiety do pracy zawodowej. Zdaniem reformatorek trudy codziennego życia kobiet odwracają uwagę spo-łeczeństwa od korupcji i zniewolenia. Istnieje dla nich ścisłe powiązanie mię-dzy marginalizacją społeczną kobiet a reżimem państwa. Stawia to problem ról płciowych i pozycji kobiet w Arabii Saudyjskiej w zupełnie nowym świetle i każe traktować go jako problem polityczny, a nie religijny lub związany z szariatem150. Większość dyskusji toczyła się w Internecie lub na łamach audycji satelitar-nego radia, stamtąd pojawiały się wezwania do obywatelskiego nieposłuszeń-stwa lub wzięcia udziału w demonstracjach. Z drugiej strony, kobiety zgro-madzone wokół internetowego i radiowego forum zdecydowanie odrzucały inicjatywy reform podejmowanych przez saudyjskie państwo w  postaci za-trudniania kobiet w kluczowych sektorach takich jak saudyjskie linie lotnicze, Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Uznając, że są to reformy podejmowane na pokaz i przeznaczone dla zachodniej opinii publicznej.

Prawdziwa twarz państwa saudyjskiego to represje i nieustanna kontrola kobiet ze strony policji religijnej, pozbawianie kobiet wszelkich praw oraz eko-nomicznego i fi zycznego bezpieczeństwa: na pierwszym (założonym w 1957) uniwersytecie King Saud University w stolicy Arabii Saudyjskiej, Rijadzie, stu-dentka zmarła po kilku godzinach oczekiwania na pomoc, z powodu zawału; władze uniwersyteckie nie dopuściły do niej ekipy pogotowia ratunkowego, ponieważ składała się z mężczyzn151.

150 Ibidem, s. 248. Interesujące badania opinii społecznej zostały przeprowadzone za

pomocą strony internetowej MIRA w 2005 roku, gdzie większość respondentów, około 60% opowiedziała się za zezwoleniem kobietom na prowadzenie samocho-dów, jeśli dynastia Saudów zrzeknie się władzy.

151 http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/saudyjka-zmarla-bo-nie-dopuszczono-do-niej-ratownikow-mezczyzn,395502.html [dostęp: 15.02.2014].

Saudyjki, pozbawione prawa prowadzenia samochodu, a nawet podróżowania bez zgody opiekuna, są od niedawna poddane kolejnemu systemowi kontroli. Męż-czyźni z  ich rodzin otrzymują SMS-owe powiadomienia, gdy tylko panie prze-kraczają granicę królestwa. SMS przychodzi nawet wtedy, gdy „opiekun” kobiety, czyli jej ojciec, mąż czy brat, podróżuje razem z nią152.

Dlatego islahijjat domagają się pracy dla kobiet jako pierwszego kroku do

ich upodmiotowienia. Poddają także w  wątpliwość instytucję wali al-amr,

opiekuna prawnego kobiet i uważają, że kobiety jako pełnoprawne obywatelki mogą reprezentować same siebie153. Należy dodać, że posądzenie o przynależ-ność do MIRA oraz kontakt z innymi uczestnikami audycji radiowych, udział w toczonych w tej przestrzeni dyskusjach naraża kobiety na areszt i jest trak-towane jako przestępstwo. Przesłanie MIRA trafi a głównie do biedniejszych warstw społeczeństwa saudyjskiego zamieszkujących peryferie tego państwa i obszary strukturalnie niedoinwestowane.

Nie wszystkie środowiska w państwie saudyjskim równie negatywnie po-strzegają rolę rodziny królewskiej w kwestii praw kobiet. Niektóre Saudyjki traktują rodzinę królewską jako głównego obrońcę przeciwko konserwatyw-nym kręgom religijkonserwatyw-nym i  jedyną siłę postępową zdolną ograniczyć wpływy ulemów w sferze społecznej. Kobiety – wykładowcy akademiccy, pisarki, biz-nesmenki stanowią tę grupę, która aktywnie domaga się swoich praw śląc do władców kolejne petycje. Jednak ich pozycja jest nieporównanie lepsza niż kobiet z niższych klas.

2.11.5. Maroko

W latach 60. dokładnie w 1957 roku w Maroku przyjęto nowy kodeks pra-wa rodzinnego. Słynna z  liberalnych i  nowoczesnych rozwiązań mudawana

z 2004 roku, przed reformą pełna była konserwatywnych zapisów i utrwalała nierówność płci. Podstawowe czynności życiowe i  zawodowe kobiet wyma-gały zgody jej męskiego opiekuna, ojca, męża, brata: zamążpójście, podjęcie pracy, założenie biznesu czy podróż. Mężczyźni mieli zagwarantowane prawo do poślubienia kilku żon i rozwodu opartego na praktyce zwyczajowego od-rzucenia kobiety, kobieta w razie rozwodu mogła opiekować się dzieckiem

tyl-152 Za: PAP, http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/kobieta-przekroczyla-granice -maz-dostaje-powiadomienie-sms,289942.html [dostęp: 16.02.2014].

ko pod warunkiem pozostania w tym samym mieście co były mąż i zrezygno-wania z  ponownego zamążpójścia. Niewielki postęp dotyczył podniesienia wieku zamążpójścia dziewcząt, zakazu wymuszenia małżeństwa i zapewnienia alimentów kobietom poszkodowanym w wyniku procedury odrzucenia154.

Obecnie prawo w Maroku na równi traktuje kobiety i mężczyzn, jednak wpływ tradycji czasami okazuje się silniejszy, pomimo zagwarantowanego prawa do posiadania ziemi i własności. W przypadku ziemi niewiele kobiet ją posiada; przeważnie zarządzają nią mężczyźni. Rząd stara się wspierać przed-siębiorczość kobiet organizując szkolenia, projekty biznesowe i mikrokredyty. Zgodnie z prawem z 1994 roku kobiety nie potrzebują zgody męża na uzy-skanie paszportu lub wyruszenie w podróż. Kobiety działają aktywnie w or-ganizacjach pozarządowych, ponieważ sfera polityki nadal zdominowana jest przez mężczyzn. NGO-sy promują prawa kobiet, edukację i  ich polityczną partycypację, zapewniają też prawną opiekę ofi arom przemocy. W 2008 roku CEDAW zwrócił uwagę na negatywną rolę marokańskich mediów w utrwa-laniu stereotypów płci. Raport Freedom House z 2010 roku donosi, że me-dia nadal konsekwentnie promują wizerunek kobiety występującej wyłącznie w roli gospodyni domowej i matki.

Od połowy lat 70. XX wieku Marokanki zwiększały stopniowo swój udział w rynku pracy. W roku 2007 zgodnie z danymi Banku Światowego ich udział wynosił 27%, a w 2012 roku już 43%155. Niemniej jednak kobiety mają gorsze warunki zatrudnienia. Istnieje także silna społeczna presja do podejmowania przez nie pracy nisko płatnej przede wszystkim w przemyśle tekstylnym (ko-biety stanowią 71% siły roboczej), w sektorze rolniczym (zatrudnionych jest 61, 4% kobiet) oraz jako służba domowa. Kobiety nie są też chronione przez Kodeks pracy, ponieważ nie obejmuje on pracowników sektora rolniczego i służby domowej, którzy nie mają prawa tworzyć związków zawodowych156. Kodeks pracy z 2003 roku gwarantuje równe płace dla obu płci, kobiety jed-nak zajmują w pracy niższe pozycje, co przekłada się na niższe pensje157.

154 N.R. Keddie, Woman in the Middle East: Past and Present, Princeton 2006, s. 145.

155 World Bank, GenderStats-Labor Force, http://go.worldbank.org/4PIIORQM-SO, dane z 2007 roku [dostęp: 15.12.2009], UN data, http://data.un.org/coun-tryProfi le.aspx?crName=Morocco, dane z 2012 [dostęp: 1.06.2015].

156 International Trade Union Confederation ITUC Internationally Recognized Core Labour Standards in Morocco, http://www.ituc-csi.org/IMG/pdf/WTO_ report_Morocco_Final_EN.pdf [dostęp: 1.03.2014].

Kobiety w  Maroku od czasu uzyskania niepodległości w  1956 roku po-siadają bierne i czynne prawo wyborcze. Od 2002 roku niższa izba parlamen-tu rezerwuje około 30 miejsc dla kobiet zgodnie z  kwotami. W  wyborach w 2007 i 2009 roku kobiety obsadzały 34 miejsca w 345 osobowym Zgroma-dzeniu Reprezentacyjnym i 6 miejsc 270 osobowym ZgromaZgroma-dzeniu Dorad-ców. W wyniku porozumienia rządu i partii politycznych zarezerwowały one około 12% miejsc dla kobiet na lokalnych listach wyborczych. W roku 2008 mniej niż 1% tych miejsc zostało obsadzonych przez kobiety. W 2009 roku ponad 20 tysięcy kobiet ubiegało się o miejsca na listach wyborczych, z cze-go 3 tysiące uzyskało mandat wyborczy. Pew Research Center w 2007 roku przedstawiło wyniki badań, pokazujące tak wysoki poziom poparcia dla po-litycznego przywództwa kobiet wśród marokańskich respondentów. W Kon-stytucji z 2011 roku ustanowiono nowe kwoty w wyborach parlamentarnych, dla kobiet zarezerwowano 60 miejsc na osobnych listach wyborczych158.

Pomimo tych pozytywnych przemian, kobiety w Maroku, zwłaszcza na te-renach wiejskich nie są świadome swoich praw politycznych i obywatelskich, wynikających także z nowego kodeksu rodzinnego. Marokańskie NGOsy po-dejmują aktywne działania zorientowane na ograniczenie nędzy i zwalczanie analfabetyzmu na tych obszarach.

158 SIGI Social Institution and Gender Index, Morocco, genderindex.org/country/ morocco [dostęp: 1.03.2014].