Muzułmańskie państwo

Struktura muzułmańskiego państwa była zmienna w czasie. Punktem odnie-sienia była pierwsza wspólnota wiernych – umma utworzona przez Proroka

Muhammada w  Medynie. W  pierwszych latach islamu Prorok łączył aż do swojej śmierci obydwie funkcje religijną i polityczną. Władcy muzułmańscy musieli spełniać określone moralne i religijne oczekiwania. Na czele państwa po śmierci Proroka stał kalif jako jego sukcesor i reprezentant Boga na ziemi. Kalif musiał respektować święte prawo – szariat, uznawać kompetencje specja-listów i ich opinie na temat jego interpretacji. Pomimo tego silnego kompo-nentu religijnego, sektor obejmujący polityczną aktywność, sprawy wojskowe i instytucje fi nansowe zachował charakter świecki.

Struktura muzułmańskiego państwa przeszła przemianę podczas panowa-nia Abbasydów (750–1258). W celu centralizacji państwa powstała złożona struktura biurokratyczna. Uformowała się warstwa specjalistów – urzędni-ków, złożona z zarabizowanych i zislamizowanych Persów, która w pewnych kwestiach stanowiła przeciwwagę dla ulemów. Pełnię władzy sprawował ka-lif. Z czasem część jego obowiązków przejął wezyr. Wezyrzy rekrutowali się z warstwy urzędników i władza ich wzrastała proporcjonalnie do malejących wpływów kalifa. Wezyrzy stali na czele administracji realizując niekiedy wła-sne inicjatywy polityczne.

Kolejnym elementem struktury państwa Abbasydów były dywany, którym

podlegała rekrutacja do armii, zarządzanie wojskiem i wypłata żołdu żołnie-rzom1. Elementem nowej struktury państwowej były ziman, na których czele

stał urzędnik zwany mustawfi . Weryfi kował on kwoty płaconych podatków.

Osobny departament zarządzał wypłacanymi pensjami. Obok urzędników

1 C. Cahen, Economy, Society, Institutions, [w:] Th e Cambridge History of Islam…,

specjalną rolę pełnili jahbadb. Płacili oni podatki w  naturze lub świadczyli

pewne usługi wojskowe na rzecz państwa.

Mniej więcej w IX wieku kalifowie zaczęli zatrudniać wojskowych obcego pochodzenia i  płacić im regularny żołd. Zwiększyło to obciążenia państwa i  dodatkowo uzależniło kalifów od obcych dowódców wojskowych. Nara-stający problem związany z utrzymaniem armii i pobieraniem podatków zo-stał rozwiązany przez ustanowienie systemu iqta, czyli umieszczanie wojska

w określonej prowincji, w której wojskowi pobierali podatki będące jedno-cześnie ich wynagrodzeniem. Prowadziło to jednak do pewnej autonomii tych prowincji i niezależności armii od administracji państwa. Poddani zaś byli przyzwyczajeni do bycia rządzonymi przez obcą wojskową arystokrację, która bez skrupułów w razie konieczności zabierała własność kupców i han-dlarzy. Między innymi, w  celu ochrony tej własności powstały instytucje

wakfów lub hubus. W rezultacie powstała warstwa ludzi zarządzających

fun-dacjami i żyjących z nich, która najczęściej popierała lokalnych przywódców wojskowych2.

Funkcja kadiego, ustanowiona przez Umajjadów (661–750), przeszła największą ewolucję. Początkowo urząd kadiego podlegał zarządcy prowin-cji, który obciążał go częścią własnych obowiązków. Abbasydzi zmienili jego status z  sekretarza zarządcy prowincji na mianowanego bezpośrednio przez kalifa sędziego do spraw świętego prawa. Obok urzędu kadiego powstały sądy świeckie do spraw zażaleń i skarg. Tym samym istniały więc równolegle dwie instancje wymiaru sprawiedliwości – świecka i religijna3. W państwie Otto-manów kadi stanowili główny autorytet w kwestiach sprawiedliwości i repre-zentowali religijne instytucje, często też pośredniczyli między poddanymi, a władzą, dbając o zapewnienie stabilizacji wewnętrznej.

Kalif sprawował pełnię władzy prawnej, nie miał jednak mocy ustawodaw-czej, mógł wydawać regulacje administracyjne ograniczone prawem szariatu. Kalifowie z natury rzeczy ustanawiali nowe prawa, ale czynności tych nie na-zywali legislacją, lecz aktami administracyjnymi i utrzymywali, że ich działa-nia służą zastosowaniu i uzupełnieniu świętego prawa. Poza tym podlegała im policja, podatki, wymiar sprawiedliwości, sprawy karne4.

2 Ibidem, s. 536.

3 J. Schacht, op. cit., s. 555–556.

W arabskim procesie dziejowym relacje między władzą państwową, a isla-mem zbudowane były wokół napięcia między liderami religijnymi a przywódca-mi politycznya przywódca-mi. W początkach islamu w pierwszej wspólnocie muzułmańskiej w Medynie, Prorok Muhammad sprawował obie funkcje, a konfl ikty wyrastały raczej z trudności pogodzenia lojalności wobec ummy i wspólnoty plemiennej.

Z czasem w państwie muzułmańskim wykształciły się dwa typy autorytetu, któ-re miały swój początek w rywalizacji elit któ-religijnych z władzą świecką. Ulemowie dążyli do uzyskania potwierdzenia swojej autonomii w obrębie instytucji pań-stwa, i przez zachowanie moralnego autorytetu. Oczekiwali także od struktur władzy wypełniania zasad islamu, ponieważ żywili przekonanie, że tylko islam zapewnia właściwy model tak dla indywidualnego jak i wspólnotowego życia w jego publicznym i prywatnym wymiarze. Ulemowie zapewniali realizację za-sad sprawiedliwości i wierności szariatowi w teorii, nie mieli jednak ani instru-mentów, ani władzy do rozwiązywania praktycznych problemów wspólnoty5.

Autorytet religijny ulemów oparty był na osobistych związkach i  zaufa-niu wiernych do religijnego lidera. Wypływał także z jego pobożności, wie-dzy i  kompetencji, osobistej charyzmy, która przejawiała się w  codziennych relacjach. Autorytet polityczny władcy wiązał się z efektywnymi działaniami jego administracji i sprawnym zarządzaniem wspólnotą. W interesie władcy leżało zapewnienie autonomii religijnemu autorytetowi, gdyż jedynie on był źródłem religijnej legitymizacji władzy6.

Koncepcja muzułmańskiego państwa miała własną dynamikę, chociaż model ten nie znał ani idei głosowania i wyborów, ani zinstytucjonalizowanej politycznej opozycji czy mechanizmów zapewniających gwarancję wolności politycznej dla jednostek. Mimo to, model ten zawierał elementy kompromi-su i  współpracy, w  postaci równowagi i  napięcia między dwoma ośrodkami władzy – kalifem (władzą świecką) i ulemami i sędziami (władzą religijną).

Muzułmańska polityka nie ogniskowała się wokół państwa w sensie za-chodnim, zorganizowanego terytorialnie. Jej centrum pozostawała umma

jako polityczno-religijna wspólnota nie ograniczona konkretnym terytorium czy też więzami etnicznymi. Celem ummy było rozprzestrzenienie

wiadomo-ści-objawienia i autorytetu władcy jako instrumentów koniecznych do osią-gnięcia cywilizacyjnej jedności.

5 A.A. An-Na’im, op. cit., s. 49–50.

W świetle tych celów, państwo muzułmańskie było realizacją doktryny opierającej się na scaleniu etycznych i politycznych idei realizowanych w po-łączeniu życia prywatnego z publicznym. Zatem, idea państwa połączona była z kulturowym i cywilizacyjnym uczestnictwem. Warto pamiętać, że uczestnic-two w tym porządku miało wymiar militarny, przybierając charakter grupowej lojalność wobec tego, co było swoje i wrogości wobec tego, co obce kulturowo. Lojalności tej doświadczała wspólnota podejmując się ekspansji zewnętrznej. Ta koncepcja znacząco różniła się od modelu państwa narodowego, jaki został rozwinięty w Europie.

W koncepcji zachodniej idea cywilizacyjnej funkcji państwa ustępowała czysto politycznym celom. Państwo muzułmańskie natomiast podążało za tradycją grecko-rzymską i  realizowało ideał cywilizacyjnej jedności. Cywili-zacyjna rola państwa muzułmańskiego opierała się na wezwaniu do polityki ochrony wspólnoty i jednostek, tak aby mogły one w spokoju urzeczywistniać muzułmański porządek. Dlatego model muzułmański jest w istocie uniwer-salistyczny, a  państwo stanowi ekspresję określonego etycznego, a  nie poli-tycznego ideału. W  myśl tej interpretacji państwo muzułmańskie powinno utrzymywać ciągłą więź między przeszłością, teraźniejszością i  przyszłością, ponieważ umma nie jest wyrazem narodowo-rasowej jedności, lecz jednością

postrzegania, języka i cywilizacji. Ideałem ummy nie jest realizacja

ekonomicz-nych potrzeb wspólnoty, lecz moralekonomicz-nych i etyczekonomicz-nych wartości7.