Typologia arabskich państw Bliskiego Wschodu w latach 1950–2013 w latach 1950–2013

Państwa Bliskiego Wschodu stanowiły niegdyś część imperium ottomańskie-go i cywilizacji islamskiej, podzielały wspólne wartości religijne i kulturowe i  funkcjonowały w  nich przez wieki tradycyjne instytucje muzułmańskie. Obok wspólnoty kulturowego dziedzictwa, doświadczyły kolonizacji ze stro-ny państw europejskich, gwałtownej modernizacji związanej z  procesami dekolonizacyjnymi i budowaniem nowoczesnego państwa. W latach 1918– 1939 miał miejsce proces tworzenia się społeczeństw bliskowschodnich, for-mowania w tym regionie nowoczesnych państw i budowania tożsamości na-rodowych oraz określania polityki zewnętrznej. Po drugiej wojnie światowej ich losy związane były z głównymi aktorami zimnej wojny: Stanami Zjedno-czonymi i Związkiem Radzieckim. Państwa te brały czynny udział w nieomal wszystkich najważniejszych wydarzeniach politycznych regionu i  niejedno-krotnie je kreowały. O  wspólnocie doświadczeń i  przynależności do grupy państw muzułmańskich świadczyło też istnienie wspólnej kultury politycznej, podobieństwo systemów politycznych i form legitymizacji władzy oraz mode-le przywództwa na Bliskim Wschodzie.

Po monarchiach podtrzymywanych przez państwa kolonialne, nastały re-żimy wojskowe, w których władza była dziedziczona. Po blisko sześćdziesię-ciu latach rządów autorytarnych większość społeczeństw bliskowschodnich wystąpiła przeciwko przemocy państwa, domagając się demokratyzacji życia publicznego.

Państwa regionu uznawały także wspólne ideologie: nacjonalizmu, jed-ności krajów arabskich – panarabizmu i odrodzenia religijnego – islamizacji oraz procesu sekularyzacji36. Kategorie te miały jednak odmienne znaczenie dla państw regionu:

35 Ibidem, s. 55–59.

36 F. Halliday, Bliski Wschód w stosunkach międzynarodowych. Władza, polityka i ide-ologia, Kraków 2009, s. 44–45.

Sekularyzacja była przede wszystkim polityką mającą na celu wzmocnienie państw: odzwierciedlała dążenie państw do osłabienia czy nawet złamania pozycji alternatywnego ośrodka władzy – alimów w świecie arabskim, mułłów w Iranie i hodżów w Turcji, którzy wywierali wcześniej ogromny wpływ na edukację, sto-sunki własności na wsi i prawo – oraz do stworzenia nowej ideologii kontroli nad społeczeństwem37.

Współczesne państwa Bliskiego Wschodu są, jak już była o tym mowa, wy-tworami okresu kolonialnego, który zadecydował o kształcie instytucji pań-stwowych, systemie prawnym i strukturze militarnej tych krajów, wyznaczając poniekąd ich niedemokratyczny charakter. Mogą one zostać opisane za pomo-cą odniesienia do czterech typów idealnych”: państw ekskluzywnych, inklu-zywnych, sułtańskich i  quasi-demokratycznych. Państwa ekskluzywne obej-mują reżimy wojskowe i państwa oparte na służbie bezpieczeństwa, państwa sułtańskie, z kolei dzielą się na monarchie naft owe i kraje zbudowane wokół silnego mitu założycielskiego, obydwa typy ekskluzywne i sułtańskie to formy niedemokratyczne. Państwa inkluzywne i quasi-demokratyczne można uznać za zbliżające się do form demokracji zachodnich.

Państwa ekskluzywne, do których można zaliczyć Egipt, w  pierwszym etapie kształtowania dziedziczyły niejako instytucje władzy po imperium ot-tomańskim i w równym stopniu po administracji kolonialnej. Po uzyskaniu niezależności w większości państw arabskich postkolonialne struktury władzy zostały zachowane w  postaci rozwiniętej armii, rozbudowanej administracji i scentralizowanej komunikacji. Efektem zachodniej modernizacji świata arab-skiego było więc zmniejszenie wolności obywateli i wzmocnienie autokracji. Scentralizowane państwo ograniczało demokratyczny udział społeczeństwa we władzy. Kolonialne struktury władzy odpowiadały za autorytarny wymiar politycznej modernizacji świata arabskiego38.

To podwójne dziedzictwo: imperializmu europejskiego i autokratycznego reformizmu kształtowały powstające i formujące się systemy polityczne. Na-zywały one siebie monarchiami lub republikami rządzonymi zgodnie z wolą ludu, lecz druga połowa XX wieku prawie w całym regionie zastąpiła te sys-temy reżimami wojskowymi lub władzą jednej partii. Jednocześnie okres ten oznaczał się polityczną stabilizacją i ekonomicznym rozwojem.

37 Ibidem, s. 102.

38 J.O. Voll, Islam and Democracy; Is Modernization a Barrier, [w:] Modernization, Democracy and Islam, eds. S.T. Hunter, H. Malik, Westport 2005, s. 9.

Drugi etap rozwoju analizowanych krajów, swoisty dla lat 50. i 60. obejmo-wał budowanie nowoczesnych struktur państwowych i społeczną moderniza-cję. Najczęściej przybierała ona formę reżimów wojskowych, nacjonalizacji majątku i własności oraz rozbudowanej biurokracji. Reżimy budowały swoją legitymizację poprzez mobilizację społeczeństwa wokół haseł jedności naro-dowej, wolności, sprawiedliwości i rozwoju. Część z nich skupiła się na okre-śleniu wewnętrznej misji czy też obronie tradycyjnych wartości. Sięgały one także po dyskurs demokratyzacji i praw człowieka. Uprawomocnienie władzy czerpały przede wszystkim z obaw przed chaosem politycznym czy też prze-jęciem władzy przez islamistów w razie ich upadku. Paradoksalnie w Egipcie reżim odmawiając obywatelom prawa do uczestniczenia w  przestrzeni poli-tycznej umocnił autorytet islamskiego establishmentu w  sferze publicznej. Mubarak pozwolił także instytucjom religijnym na kontrolę systemu sądow-nictwa i społeczeństwa, ustanawiając prawa o zniesławieniu religii39.

Trzeci etap wiązał się z  wprowadzeniem nowych strategii politycznych i  ekonomicznych, odejściem od nacjonalizacji na rzecz otwarcia rynku kra-jowego dla handlu międzynarodowego, zarzuceniem produkcji rolniczej i uzależnieniem państwa od importu żywności, wzrastającą infl acją, defi cytem budżetowym i  porażką w  wyrównywaniu nierówności społecznych40. Wy-mogi Międzynarodowego Funduszu Walutowego i  globalizacja gospodarek arabskich przyspieszyły proces zawłaszczania gospodarki państwowej przez władzę. W przypadku Egiptu było to wojsko, w Tunezji rodzina i klienci pa-nującego prezydenta, w Syrii potężna rodzina Asadów. Przyczyniło się to do zmniejszenia inwestycji publicznych i osłabienia roli rządów w sferze regulacji gospodarki i umożliwiło opanowanie przez korporacje międzynarodowe klu-czowych sektorów gospodarki. Konsekwencją tego stało się powstanie sektora nieformalnego, czyli szarej strefy pracowników najemnych, bez umów o pracę, pozbawionych prawa do ubezpieczeń społecznych i emerytury. Szacuje się, że sektor ten obejmuje łącznie około jednej trzeciej pracowników w państwach arabskich. Godziwe warunki pracy są zapewnione jedynie w sektorze publicz-nym i administracji. Podlega on jednak systematycznemu zmniejszeniu, z po-wodu redukcji wydatków państwowych zgodnie z zaleceniami dostosowania

39 „Policing Belief: Th e Impact of Blasphemy Laws on Human Rights”, Freedom House Report October 2010.

strukturalnego wymaganego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy41. Poziom zatrudnienia przez państwo w  przedsiębiorstwach sektora publicz-nego w Egipcie zmniejszył się o połowę w latach 1994–2001, a 20% sektora bankowego przeszło w ręce prywatne. Spowodowało to masowe pogorszenie warunków pracy i zubożenie ludności Egiptu42.

Dostosowanie strukturalne doprowadziło do centralizacji bogactwa w ob-rębie wąskiej elity państwa i  opanowania przez nią budownictwa, eksportu i  importu, turystyki, rynku nieruchomości i  fi nansów. MFW zalecał także zmianę stosunków społecznych na wsi. W 1992 roku przyjęto ustawę o libera-lizacji zasad dzierżawy rolnej, która zezwoliła właścicielom na eksmisje dzier-żawców po pięcioletnim okresie przejściowym i  na trzykrotny wzrost opłat za dzierżawę. W wyniku tych operacji rolnictwo egipskie zaczęło przestawiać się na produkcję zorientowaną na eksport. Co, z kolei spowodowało masową migrację Egipcjan ze wsi do miast w poszukiwaniu pracy43.

Pauperyzacji społeczeństwa egipskiego sprzyjał także spadek liczby prze-kazów pieniężnych od pracujących za granicą. Robotnicy egipscy emigrowali głównie do państw Zatoki, Libii i Jordanii. Egipt jest największym odbiorcą przekazów na Bliskim Wschodzie. Od roku 2008 do 2009 w wyniku kryzysu, spadły one jednak i tam o 18% z powodu masowych zwolnień w krajach emi-gracyjnych 44. Wzrosły także ceny podstawowych dóbr żywnościowych i ceny energii – infl acja w  Egipcie wzrosła prawie do 19% w  styczniu 2011 roku. 40% Egipcjan żyje za mniej niż 2 dolary dziennie.

Struktura władzy w  państwach ekskluzywnych w  latach 80. zaczęła się zmieniać na rzecz zwiększenia roli profesjonalnych technokratów i służb bez-pieczeństwa, przy zmniejszeniu roli wojskowych, ale przy utrzymaniu poli-tycznej demobilizacji obywateli. W krajach tych głowa państwa wywodziła się zazwyczaj z kręgów wojskowych, z czasem jednak udział ofi cerów w gabinecie rządu zmniejszał się. W Egipcie za rządów Nasera w skład rządu wchodziło aż 65% wojskowych, za Sadata było to 13%, a za rządów Husniego Mubaraka

41 S. Aita, O więcej państwa i mniej władzy, „Le Monde Diplomatique”, edycja polska,

2011, nr 4, s. 19.

42 IMF, Arab Republic of Egypt: 2006 Article IV Consultation.

43 A. Hanieh, Rewolucja w Egipcie to nie tylko kwestia zmiany, „Le Monde

Diplomati-que” 2011, nr 4, s. 27. 44 Ibidem.

tylko 10%. W  ramach rekompensaty wojskowi utrzymali wpływy w  innych tytułów, czerpiąc zyski i kontrolując kluczowe sektory gospodarki egipskiej, zachowując specjalne przywileje i  prestiż społeczny. Zmiany te nie wiązały się z liberalizacją polityki wobec opozycji i partii politycznych. Kontrolę nad społeczeństwem utrzymywano dzięki rozbudowanej sieci współpracowników służb bezpieczeństwa.

Państwa sułtańskie, z kolei to autorytarne monarchie, które opierają się na przymusie i instytucjach administracyjnych, jednak podstawą ich trwania jest tradycyjna legitymizacja władzy rodziny panującej, zwykle głęboko osadzona w historii i dziedzictwie kulturowym. W monarchiach naft owych historyczne korzenie władzy zostały dodatkowo wzmocnione przez akces społeczeństwa do zasobów ropy, które zapewniają mu dobrobyt.

Polityczny grunt dla monarchii wydaje się być bardziej trwały w monar-chiach naft owych, gdzie państwo opiera się na trzech źródłach władzy: rodzi-nie królewskiej, służbie cywilnej, organach bezpieczeństwa i wojsku rówrodzi-nież kontrolowanych przez rodzinę królewską. Przypadek Arabii Saudyjskiej jest szczególny i  pod tym względem, ponieważ rozbudowana bardziej niż w  in-nych państwach rodzina królewska jest w stanie obsadzać najważniejsze sta-nowiska w państwie swoimi krewnymi i powinowatymi, także na prowincji i kontrolować siły zbrojne.

Większą stabilizację władzy w  Arabii Saudyjskiej zapewnia także sym-boliczne włączenie tradycji i  wartości plemiennych w  struktury państwa za sprawą ustanowienia ciała doradczego, tradycyjnej rady konsultacyjnej przy królu – szury i instytucji madżlisu. Dzięki temu saudyjska rodzina panująca

ucieleśnia plemienne praktyki i tradycje. Włączając przedstawicieli plemion do systemu władzy buduje swoisty system lojalności.

Monarchie marokańska i  jordańska nie są tak liczne, wobec czego część stanowisk państwowych pozostaje w gestii przedstawicieli klasy średniej. Po-nadto opierają się one na polityczno-historycznym micie założycielskim od-wołującym się do pokrewieństwa z Prorokiem Muhammadem. O ile Maroko cieszy się dynastią rządzącą od XVI wieku, o tyle Jordania jest młodym pań-stwem i w pełni tworem kolonialnym, łączącym różne tradycje45.

45 J.A. Massad, Colonial Eff ects. Th e Making of National Identity in Jordan, New York

Tabela 1. Typy idealne państw Bliskiego Wschodu

NIEDEMOKRATYCZNE DEMOKRATYCZNE ekskluzywne sułtańskie inkluzywne

Quasi--demokratyczne Reżimy wojskowe Siły bezpieczeństwa Monarchie naft owe Mit obywatelski

Algieria Egipt Bahrajn Jordania Iran (1979–1989)

Izrael Kuwejt

Syria _{Oman Irak} Liban (1981–2003)

Sudan Tunezja Katar Maroko Turcja Arabia Saudyjska Libia (1969–2011) Jemen Autonomia Palestyńska ZEA

Źródło: M. Kamrava, op. cit., s. 284.