Wyznawane wartości a szanse na demokratyzację

W ciągu ostatnich dziesięciu lat społeczeństwa nieomal wszystkich państw arabskich poddawane były różnego rodzaju badaniom opinii przeprowadza-nym głównie przez ośrodki amerykańskie, ale i arabskie10. Dzięki nim moż-na precyzyjnie określić stosunek tych społeczeństw do demokracji, Zachodu, własnej tradycji i miejsca państw arabskich w porządku międzynarodowym.

9 S.E. Ibrahim, Egyptian Law on Egypt’s Private Sector Organizations, Cairo 1996, s. 34.

10 Wśród nich najbardziej znaczące są badania: Pew Research Center: Support for Ter-ror Wanes among Muslim Public. Islamic Extremism: Common Concern for Mus-lim and Western Publics z lipca 2005 roku, Th e Great Divide: How Westerners and Muslims view each other z 2006 roku (http://pewglobal.org/reports/pdf ). Państwa

objęte projektem to: Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Hiszpania, Rosja, Stany Zjednoczone, Turcja, Egipt, Indonezja, Indie, Jordania, Pakistan, Nigeria. Raporty Freedom House, Human Right Watch, UNESCO. Badania przeprowadzone przez ośrodki arabskie we współpracy z amerykańskimi instytucjami: 1) Th e Brookings Institution: What Arab Public Opinion Th inks of U.S. Policy, Saban Center Policy

Luncheon, http://www.brook.edu/fp/saban/events/20051212.htm; S. Telhami,

A View fr om the Arab World: a Survey in Five Countries, www.brookings.edu

(son-daż przeprowadzony dla Zogby International, który objął 2620 mężczyzn i kobiet w Egipcie, Maroku, Arabii Saudyjskiej, Libanie i Jordanii. Uwzględniono specy-fi kę każdego państwa: podział klasowy i religijny); 2) Revisiting Th e Arab Street: Research From Within, Center for Strategic Studies University of Jordan,

Am-man-Jordan, February 2005. Badanie przeprowadzono w Jordanii, Syrii, Libanie, Egipcie i terytoriach palestyńskich przy współpracy ośrodków badawczych w tych państwach. (Sondaż objął reprezentantów wszystkich klas społecznych, regionów, przedstawicieli większości zawodów, uwzględnił czynnik płci i wieku oraz miejsce zamieszkania i strukturę edukacyjną poszczególnych państw. Przeprowadzono wy-wiady łącznie z 9700 ludźmi: w każdym badanym państwie uwzględniono 1200 osób z każdej grupy narodowej, 500 studentów uniwersytetów, 120 członków biz-nesu i 120 przedstawicieli mediów; kwestionariusz zawierał 150 pytań).

Nieocenionym źródłem wiedzy na temat państw arabskich są raporty przy-gotowywane przez badaczy arabskich i opublikowane w Arab Human Deve-lopment Report11, a także wyniki lokalnych badań. Wyniki i wnioski płynące z tak różnych i niezależnych źródeł dają spójny i pełny obraz arabskiej opinii publicznej i stanowią istotny punkt odniesienia dla teoretycznych rozważań i  hipotez stawianych przez badaczy zachodnich. Nierzadko weryfi kują tezy i przekonania panujące na Zachodzie i wyznaczające kształt wzajemnych sto-sunków. Z  wymienionych przedsięwzięć badawczych wynika, że: „Poparcie dla demokracji jest zaskakująco powszechne wśród ludności islamskiej, nawet tej żyjącej w społeczeństwach autorytarnych […]”. Udowodnili tę tezę m.in. Pippa Norris i Ronald Inglehart12. Dowiedli oni ponadto, że huntingtonow-ska linia podziału między cywilizacjami nie dotyczy demokracji i różnic w sfe-rze wartości politycznych, lecz kwestii równouprawnienia płci i liberalizacji podejścia do seksualności.

Inne badania prowadzone w rejonie Maghrebu w latach 1995–1996 przez Amerykański Instytut Studiów nad Maghrebem i Amerykański Departament Informacji potwierdziły słabą korelację między islamskimi przekonaniami re-ligijnymi a nastawieniem do demokracji. Przebadano około 1000 gospodarstw domowych w Rabacie, w Maroku i w Oranie na terenie Algierii. Badania brały pod uwagę osobiste religijne zaangażowanie respondentów i nastawienie do religijnego przywództwa w sprawach publicznych. Polityczna orientacja była traktowana jako zmienna zależna, zaś religijne zaangażowanie jako zmienna

11 Arab Human Development Report jest programem sponsorowanym przez United Nations Development Programme, który umożliwia czołowym uczonym, publi-cystom i specjalistom arabskim przeprowadzenie analiz dotyczących sytuacji po-litycznej, gospodarczej, społecznej i kulturowej w państwach arabskich. Dotych-czas opublikowano 5 Raportów. Każdy poświęcony innym istotnym dla rozwoju świata arabskiego kwestiom. Pierwszy Raport z 2002 roku, nosił tytuł: „Freedom, education and women’s empowerment”, drugi z 2003 roku: „Knowledge defi cit”, trzeci z 2004 roku poświęcony był prawom człowieka i relacjom między obywa-telami a państwem: „Towards Freedom in the Arab World”, Raport z 2005 roku szczegółowo omawiał sytuację kobiet w państwach arabskich: „Towards the Rise of Women in the Arab World”. Ostatni Raport ukazał się w 2009 roku: „Challenges to Human Security in the Arab Countries”.

12 P. Norris, R. Inglehart, Sacrum i profanum. Religia i polityka na świecie, tłum.

niezależna13. Okazało się, że poziom religijnego zaangażowania nie ma decy-dującego wpływu na pozytywne nastawienie do demokracji. Natomiast przy-chylna orientacja wobec religijnego przewodnictwa w sprawach publicznych ma wpływ na postawy wobec demokracji. Wiara w islam nie ma, zatem, wpły-wu na obywatelskie zaangażowanie14.

Religia i  związane z  nią praktyki mają niewątpliwie mniejsze znaczenie w świecie islamu, jeśli chodzi o generalne nastawienie do wolności politycz-nych społeczeństwa. Odwrotnie dzieje się na Zachodzie, gdzie wyrazista przy-należność religijna wyznacza polityczne orientacje w stronę konserwatyzmu, natomiast w  społeczeństwach bardziej religijnych nie łączy się z  konkretną opcją polityczną15.

Badania Instytutu Gallupa przeprowadzone w  latach 2001–2007 wśród muzułmanów z 57 państw na próbie reprezentującej ponad bilionową popu-lację z całego świata, opracowane przez Johna Esposito i Dalię Moghaded, są miarodajnym źródłem informacji o postawach muzułmanów wobec demokra-cji16. Z badań tych jednoznacznie wynika brak związku między religijnością a wyznawaniem zasad demokratycznych przez muzułmanów. Islam i demo-kracja są równie ważne dla większości respondentów i wcale się nie wyklucza-ją. Wyznaczają kształt i jakość ich życia, decydują o przyszłym postępie spo-łeczeństw muzułmańskich17. Religia, zdaniem większości badanych stanowi istotną część ich codziennego życia, jest głównym elementem ich tożsamości i podstawą wspólnoty, w której żyją. Szariat jest uznawany za źródło legisla-cji. Ponad 90% muzułmanów w krajach muzułmańskich twierdzi, że ich życie ma określony i ważny cel18. Podobnie rola tradycji i zwyczajów jest uznawana za ważną przez 96% Jordańczyków, 95% Saudyjczyków, 90% Turków i 87% Egipcjan. W Jordanii, Egipcie, Pakistanie, Afganistanie i Bangladeszu,

więk-13 M. Tessler, Th e Infl uence of Islam on attitudes toward democracy in Morocco and Al-geria, [w:] Democratization in the Middle East…, s. 111, http://i.unu.edu/media/

unu.edu/publication/2183/democratization-in-the-middle-east-sample-chap-ter-shozo.pdf [dostęp: 1.03.2012].

14 Ibidem, s. 115.

15 Ibidem, s. 118–119.

16 J. Esposito, D. Moghaded, Who speaks for Islam? What a Billion Muslims Really Th ink. Based on Gallup’s World Poll-the largest Study of its Kind, New York 2007.

17 Ibidem, s. 35.

szość społeczeństwa opowiada się za uznaniem szariatu za jedyne źródło le-gislacji w państwie. W tej kwestii nie ma istotnych różnic między kobietami a mężczyznami. Jednak, co zaskakujące, poparcie dla szariatu nie oznacza opo-wiedzenia się za teokracją. Zdaniem większości badanych, przywódcy religijni nie powinni odgrywać kluczowej roli w przygotowaniu konstytucji i ustawo-dawstwa kraju, ustanawianiu nowego prawa i  kształtowaniu polityki zagra-nicznej i relacji międzynarodowych. Nie powinni także decydować o stroju noszonym przez kobiety w miejscach publicznych. Mogą i powinni za to wy-stępować jako doradcy19. Większość muzułmańskich demokratów deklaruje bogate życie duchowe i religijne jako istotną część życia w ogóle oraz uczestni-czenie w praktykach religijnych i wsparcie dla praw kobiet. Wyniki tych badań przeczą zakorzenionemu na Zachodzie przekonaniu o zasadniczej niezgodzie zasad muzułmańskich z wartościami reprezentowanymi przez społeczeństwa demokratyczne. Badania Gallupa potwierdziły, że muzułmanie rozumieją i doceniają wolność i prawa człowieka, pluralizm opinii20.

Większość muzułmanów rozumie również, że nie ma demokratyzacji ży-cia publicznego bez udziału kobiet. Pomimo przywiązania do dziedzictwa islamskiego i  tradycyjnej roli kobiety w  rodzinie, większość respondentów opowiedziała się za równymi z mężczyznami prawami dla kobiet: 85% w Ira-nie, 90% w Indonezji, Bangladeszu, Turcji i Libaw Ira-nie, 77% w Pakistanie i 61% w Arabii Saudyjskiej. Wyniki uzyskane w Egipcie i Jordanii znacznie odbiegają od reszty świata islamu. Poparcie wśród tych społeczeństw dla praw kobiet jest zdecydowanie niższe i wyniosło zaledwie 57%. Za prawami do głosowa-nia dla kobiet w  wyborach parlamentarnych opowiedziało się 80% respon-dentów w Indonezji, 89% w Iranie, 67% w Pakistanie, 90% w Bangladeszu, 93% w Turcji, 56% w Arabii Saudyjskiej, 76% w Jordanii. Z kolei, prawo do otrzymania pracy przez kobiety zgodnej z ich kwalifi kacjami i znajdującej się poza domem powinno przysługiwać kobietom zdaniem 90% badanych w Ma-lezji, Mauretanii i  Libanie, 85% w  Egipcie, 86% w  Turcji, 82% w  Maroku, 79% w Iranie, 755 w Bangladeszu, 69% w Arabii Saudyjskiej i 61% w Jordanii. W  większości państw badani zdecydowanie opowiedzieli się za umożliwie-niem kobietom przywództwa politycznego na przykład w rządzie lub innych

19 Ibidem, s. 48 i 50.

20 Por. K. Brataniec, Zachód w percepcji świata islamu. Świat arabski wobec Zachodu,

instytucjach państwowych. Najniższe poparcie uzyskano w Arabii Saudyjskiej 40% i w Egipcie 50%21.

Najciekawsze wyniki w  omawianym tu badaniu Gallupa odnoszą się do Egiptu. Przedstawiają obraz państwa konserwatywnego, w którym role spo-łeczne i publiczne kobiet zależą od tradycji i zwyczajów. Jak wskazuje egip-ski raport z 2010 roku (Egypt Human Development Report: Youth in Egypt: Building our Future) wartości tradycyjne są poważnie traktowane także przez

młodych Egipcjan, zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn. W badaniu Gallu-pa egipskie kobiety wyraziły poGallu-parcie dla politycznych i obywatelskich praw kobiet: 95% Egipcjanek opowiedziało się za prawem do głosowania w wybo-rach bez przeszkód i wpływu członków rodziny, 88% poparło prawo do pracy zgodnej z  kwalifi kacjami. Zdecydowanie mniejszy entuzjazm kobiety wyra-ziły wobec równych praw z  mężczyznami, tylko 69% Egipcjanek chciałoby równości płci, i tylko 30% Jordanek. Dysonans ten można wytłumaczyć od-miennym podziałem ról płciowych w rodzinie muzułmańskiej, gdzie kobiety zwolnione są z  obowiązku fi nansowego zabezpieczenia rodziny i  łożenia na nią, nawet jeśli mają własne dochody. Obowiązek ten spoczywa całkowicie na mężczyźnie. Równość wobec prawa w  tym przypadku oznaczałaby znaczne fi nansowe obciążenie kobiet. Tradycyjnie przypisane kobietom role w rodzi-nie muzułmańskiej, wiążą się z  przywilejem posiadania wyłączw rodzi-nie dla siebie własności i środków pieniężnych. Równość płci oznaczałaby więc zwiększenie zobowiązań kobiet wobec rodziny22.

W państwach arabskich przez ostatnie sześćdziesiąt lat władza blokowała powstanie demokratycznych instytucji społeczeństwa obywatelskiego widząc w nich zagrożenie dla trwania autorytarnych reżimów i despotycznych mo-narchii. Dotyczyło to nawet stowarzyszeń kulturalnych, w tym związków pi-sarzy i artystów. Celem państwa było utrzymanie stowarzyszeń poza polityką. Marginalizacja partii politycznych także służyła zatrzymaniu procesu party-cypacji politycznej. W zastępstwie wspierano tradycyjne struktury społeczne: klany, plemiona i sekty łatwe do kontrolowania. Represje wobec stowarzyszeń przybierały różne formy, od odmowy legalnej rejestracji, po zawieszenie i roz-wiązanie stowarzyszeń istniejących. Państwo posiadało także prawo do kon-troli fi nansowania organizacji i sposobów pozyskiwania przez nie funduszy23.

21 J. Esposito, D. Moghaded, op. cit., s. 51.

22 Ibidem, s. 118.

Skutecznym zabiegiem było także tworzenie rządowych organizacji (GNGO) przejmujących funkcje organizacji pozarządowych i  fi nansowanych przez państwo. Po 2001 roku pod kontrolą znalazły się po raz pierwszy dobroczyn-ne organizacje islamskie.

Wolność obywatelska w  państwach arabskich jest ograniczana na wiele sposobów i  podlega kilku strukturom władzy. Wśród nich można wyróżnić dwa typy władzy, które skutecznie osłabiają zdolność i gotowość obywateli do partycypacji:

• władzę państwa, która działa za pomocą rozbudowanego aparatu represji, • władzę tradycji, wywierającej wpływ przez struktury klanowe i plemienne24. Stosunki obywatelskie sytuują się pomiędzy władzą państwa a patriarchalną (rodziną), która odwzorowuje poniekąd autorytarne wzory władzy państwowej.

W latach 70. i 80. XX wieku na fali liberalizacji życia politycznego w świe-cie arabskim powstały setki prywatnych organizacji wolontariackich, wśród nich najwięcej organizacji praw człowieka. Ten imponujący wzrost organizacji obywatelskich wynikał, z jednej strony, z nieudolności państwa w sprostaniu potrzebom obywateli. Z drugiej – z rosnącej świadomości politycznej i spo-łecznej Arabów. Klasy niższe domagały się zaspokojenia potrzeb mieszka-niowych, żywiemieszka-niowych, zdrowotnych i edukacyjnych, klasy średnie i wyższe zwiększenia możliwości wpływów politycznych: wolności słowa, wolności prasy i  stowarzyszeń, swobodnych podróży zagranicznych. Żądania demo-kratyzacji życia publicznego obejmowały: prawo do legalizacji partii politycz-nych, równego dla wszystkich opcji politycznych dostępu do mediów, wol-nych i demokratyczwol-nych wyborów. Żaden z reżimów lat 80. nie odpowiedział na te żądania w pełni25.