Ulemowie a współczesne państwo egipskie

Pozycja ulemów nie była jednakowa we wszystkich państwach, co dobrze wi-doczne jest na przykładzie Egiptu, Maroka i  Arabii Saudyjskiej. Ulemowie w Egipcie na przełomie XVIII i XIX wieku rekrutowali się z różnych warstw społecznych, a wykonywanie profesji uczonego wiązało się z poważnym awan-sem społecznym. W Egipcie silne więzy łączyły ulemów z dynastią ottomań-sko-mamelucką. „Złoty wiek” ulemów trwał także za okupacji francuskiej w latach 1798–1801, kiedy to pośredniczyli w rozmowach między Napole-onem a ludem i utrzymywali de facto publiczny porządek. Po wycofaniu się

Francuzów ulemowie zrezygnowali ze sprawowania władzy politycznej i po-wierzyli ją Muhammadowi Alemu.

Ulemowie udzielili wsparcia Muhamadowi Alemu na początku jego rzą-dów, za co zostali nagrodzeni funkcjami dzierżawców podatków i specjalny-mi funduszai specjalny-mi państwowyi specjalny-mi przeznaczonyi specjalny-mi wyłącznie do ich dyspozycji. Po umocnieniu swojej władzy, Ali odebrał im wszystkie przywileje i uzależnił od pensji państwowych. Ulemowie zostali zastąpieni przez nową elitę, a ich polityczne wpływy zostały ograniczone do nauczania i  interpretacji prawa czyli tradycyjnych funkcji. Konfi skata wakfów uczyniła Uniwersytet Al-Azhar

główną instytucją reprezentującą ulemów. Również tradycyjne sufi ckie rodzi-ny, bractwa i  groby świętych dotąd cieszące się autonomią zostały poddane kontroli państwa. Państwo nadało szejkom licencje określające zakres ich wpływów, rodzaj wykonywanych obrzędów i  prowadzenie działalności reli-gijnej. W wyniku tych działań autorytet religijny w społeczeństwie egipskim osadzony został w dwu nieprzystających do siebie ośrodkach: bractwach sufi c-kich i al-Azhar55.

Konsekwencją rządów Alego było zerwanie partnerstwa między ulemami a elitą rządzącą. Jego panowanie zakwestionowało niezależną władzę religijne-go establishmentu, również poprzez ich deklasację, czyli pozbawienie mająt-ków i źródeł bogactwa. Szejkowie stracili uprzywilejowaną pozycję polityczną i ekonomiczną oraz możliwość wywierania bezpośredniego wpływu na spo-łeczeństwo. Tradycyjne instytucje, którymi zarządzali zostały przekształcone we własność państwową. Muhammad Ali podważył nawet ich nienaruszalną funkcję interpretatorów prawa, ustanawiając świeckie ciało – Główną Radę do Spraw Islamu. Tym samym spod jurysdykcji ulemów zostały wyjęte edukacja

i prawo, a społeczeństwo miało być rządzone przez prawo cywilne. Moderni-zacja zatem, pozbawiła ulemów wpływów56. Kolejnym ciosem była szczególna interpretacja prawa zaproponowana przez fundamentalistów i ich przekona-nie o roli, jaką może mieć każdy wykształcony muzułmanin w studiowaniu prawa i świętych tekstów.

W 1961 roku prezydent Naser zreformował uniwersytet Al-Azhar i wpro-wadził znaczące zmiany w programie studiów i strukturze uczelni. Działania te wymierzone były bezpośrednio przeciwko ulemom, ponieważ Al-Azhar od zawsze był symbolem ich niezależności i władzy. Naser narzucił uczelni świec-kie świec-kierunki studiów i  nadał sobie prawo do wskazywania imama na urząd wielkiego muft iego, stojącego na czele uniwersytetu. W  miejsce Komitetu Wielkich Ulemów ustanowił Islamską Akademię Badań. Polityczne zaanga-żowanie uczelni wzrosło podczas rządów Husniego Mubaraka, który uzyskał przychylność i wsparcie ulemów podczas rozprawy z fundamentalistami w la-tach dziewięćdziesiątych oraz poparcie dla polityki zagranicznej; w  zamian oddał ulemom kontrolę nad sferą publiczną w Egipcie.

Rządy Mubaraka zapoczątkowały swego rodzaju konsensus i współpracę autorytarnego reżimu z religijnym establishmentem. Ich interesy stały się toż-same, w kwestiach zachowania stabilności władzy w kraju, utrzymania presti-żu Al-Azharu dzięki ukryciu faktu współpracy z władzą oraz walki z radykal-nymi fundamentalistami. Jednocześnie uniwersytet wspierał działania rządu, służące utrzymywaniu dobrych stosunków z Zachodem, kreując obraz uczelni tolerancyjnej i skłonnej do ekumenicznego dialogu57.

Szejkowie al-Azharu starali się zachować autonomię uczelni i wpływy po-lityczne, nieustannie podejmowali starania, aby utrzymać jak najwięcej odwo-łań do szariatu w prawie egipskim.

Religijny establishment w  Egipcie powstał w  oparciu o  prawo z  1961 roku. Jest bardzo zróżnicowany ideologicznie i klasowo, ponieważ obejmuje prawników pracujących w wymiarze sprawiedliwości, imamów bezpośrednio związanych z kultem, prominentnych uczonych zasiadających w najwyższych

56 Afaf Lutfi Al-Sayyid Marsot, Th e Ulama of Cairo in the Eighteenth and Nineteenth Centuries, [w:] Scholars, Saints and Sufi s…, s. 162–163.

57 S. Bachar, S. Bar, R. Machtiger, Y. Minzili, Establishment Ulama and Radicalism in Egypt, Saudi Arabia, and Jordan, Center on Islam, Democracy, and the Future

of the Muslim World, Hudson Institute Washington, Series No. 1, Paper No. 4, December 2006, s. 4.

instytucjach religijnych i akademickich. Współcześnie mamy tam trzy insty-tucje religijne :

Akademia Studiów Islamskich – na jej czele stoi szejk Al-Azharu. Akade-mia wydaje opinie w sprawach politycznych. W latach 1985–1990 Akade-miała pra-wo cenzury literatury i dzieł artystycznych pod kątem realizowania wartości zgodnych z zasadami islamu. W drugiej połowie lat 90. Akademia rozpoczęła zdecydowana walkę ze świeckimi i liberalnymi tendencjami w społeczeństwie egipskim, zachęcając między innymi do ataków na intelektualistów – Faraha Fodę, który został uznany za apostatę i  Nasra Hamida Abu Zayda, którego małżeństwo uznano za nieważne. W owym czasie szejk Muhammad al-Gha-zali oznajmił, że wobec nieistnienia państwa islamskiego w Egipcie każdy mu-zułmanin może wymierzyć sprawiedliwość i ukarać winnych za występowanie przeciwko szariatowi, co jako czyn apostazji podlega karze śmierci58. Na to wezwanie odpowiedziały grupy Dżama’a Islamijja i al-Dżihad.

Komitet ds. Fatwy – ustanowiony w 1936 roku, każdego tygodnia wydaje opinie podane do publicznej wiadomości dotyczące małżeństwa, rozwodów, dziedziczenia, konfl iktów rodzinnych; wszyscy członkowie komitetu muszą być ekspertami prawa muzułmańskiego z certyfi katami Al-Azharu, regionalne oddziały tej instytucji funkcjonują we wszystkich dystryktach Egiptu.

Dar al-Ift a’ – to jedno z najważniejszych ciał religijnych w Egipcie, zwa-ne też Egipskim Urzędem ds. Fatw, zajmuje się interpretacją prawa i religii. Na jej czele stoi wielki muft i, ciało to znajduje się pod kontrolą Ministerstwa Sprawiedliwości i jest poza jurysdykcją al-Azharu. Wydaje fatwy obowiązujące w całym świecie islamu

Egipskiemu establishmentowi religijnemu podlega system oświaty po-cząwszy od szkół podstawowych po wyższe (około 6000 instytucji) oraz me-czety współpracując z  Ministerstwem Fundacji Religijnych. Ministerstwo, z kolei oprócz kontrolowania działalności meczetów i wydawania licencji ich funkcjonariuszom, odpowiada także za publikacje religijne dla szkół i armii.

Środowisko ulemów znajdujących się poza establishmentem jest rów-nie zróżnicowane. Ulemowie należą do muzułmańskich stowarzyszeń, które specjalizują się w  misji religijnej. Wielu z  nich sympatyzuje z  Braćmi Mu-zułmanami. Prowadzą oni również działalność w meczetach

niekontrolowa-58 G. Kepel, Święta wojna. Ekspansja i  upadek fundamentalizmu muzułmańskiego,

nych przez władzę (tak zwanych „wolnych meczetach”) i na ulicach, stąd ich nazwa „ulemowie ulicy”. Wśród nich są popularni ludowi szejkowie, mający wykształcenie prawnicze, lecz nie uznający autorytetu Al-Azhar. Ulemowie z ulicy dotychczas specjalizowali się wyłącznie w modlitwie, dlatego też stano-wili konkurencję dla szejków z uniwersytetu, uwikłanych w stosunki z władzą. W  latach dziewięćdziesiątych pojawili się młodzi i  wykształceni imamowie pochodzących z  wyższych klas średnich, prowadzący działalność w  duchu amerykańskich teleewangelistów59. Przeciwko nim zaczęli występować szej-kowie związani Al-Azharem potępiając programy i audycje telewizyjne oraz wydawane przez nich fatwy.