Architektura Moche

Architektura Moche do dziś zachwyca zwiedzających. Od chwili pojawienia się ceramiki około roku 1600 p.n.e. pojawiły się pierwsze przedstawienia struktur architektonicznych na ceramice m.in. w kulturach Cupisnique i Paracas. Wzrost znaczenia tego rodzaju przedstawień oraz staranności ich wykonania nastąpił w okresie kultury Moche.

Na ceramice przedstawiano założenia ceremonialno-polityczne, takie jak świątynie, pałace oraz pojedyncze pomieszczenia w kompleksach administracyjnych, religijnych i publicznych.

Nie były to tylko makiety wykonywane przez architektów, służyły one do przedstawienia wyidealizowanej formy architektonicznej. W ten sposób wykonywano modele monumentalnych piramid i platform. Dekoracje naczyń architektonicznych były zróżnicowane w zależności od warsztatu. Na ich powierzchni znajdowały się dekoracje malowane.

Badania ceramiki architektonicznej pozwalają dokładniej poznać architekturę oraz strukturę społeczną Moche na podstawie widocznego rozmieszczenia pomieszczeń w budowlach oraz trybu wznoszenia struktur architektonicznych.

Kultura Moche stworzyła naczynia ceramiczne, które w całości przedstawiają założenia architektoniczne. Wyróżniają się dbałością o szczegóły, która nie była już obserwowana w późniejszych kulturach. Naczynia były starannie wykończone, bogate w detale oraz ozdobione dekoracją rzeźbiarską i malarską.

W dolinie Virú znaleziono najsłynniejsze naczynie o szerokości 11 cm i wysokości 19 cm, przedstawiające trójwymiarową konstrukcję architektoniczną. Znajduje się ono obecnie w Mu-zeum Narodowym w Limie. Ścianki uformowane zostały na różnych poziomach. Widać wy-raźnie wyróżnione przestrzenie architektoniczne, poszczególne pomieszczenia, a także przebieg murów. Autor dzieła posiadał wiedzę na temat założenia architektonicznego, co umożliwiło jego dokładne odwzorowanie. Przy tworzeniu naczynia mógł pomagać sam architekt. Na podsta-wie naczynia stworzono dpodsta-wie współczesne rekonstrukcje założenia architektonicznego. Jedna rekonstrukcja zakłada, że był to kompleks rezydencjonalny, w którym w górnych częściach mieszkała elita, a w dolnych zwykli ludzie. Druga rekonstrukcja zakłada, że był to kompleks

rezydencjonalno-ceremonialny złożony z domów elity na dolnym poziomie oraz wysokiej pira-midy. Rekonstrukcje te powstały w latach 60., więc przy ich tworzeniu nie było możliwe jeszcze zastosowanie technik porównawczych.

Ceramikę architektoniczną tworzyły prawdopodobnie kobiety. W pobliżu Huaca de la Luna znaleziono pochówek kobiety-garncarki, która swojej funkcji zawdzięczała wysoką pozycję spo-łeczną. Jej grób znajdował się w obrębie warsztatu garncarskiego.

Przedstawienia ceramiczne i piktograficzne dostarczyły nam także informacje dotyczące technik architektonicznych, np. rodzaju zadaszenia. Konstrukcje architektoniczne były także przedstawiane na zdobieniach wykonanych cienką linią. Zadaszenia najczęściej nie zachowały się w oryginale, dlatego dla archeologów ważne są ich przedstawienia w sztuce. Dachy, przed-stawione na ceramice i malowane, były dwuspadziste, oparte na drewnianej konstrukcji pod-trzymywanej przez kolumny.

Na naczyniach nie tylko przedstawiano mury i ściany obiektów architektonicznych, ale także odwzorowywano malowidła i reliefy zdobiące ściany. W Sipán znaleziono berło przedstawia-jące pałac, rezydencję królewską z dwuspadzistym dachem i rzędem kolumn otaczających całe założenie.

Na dachach znajdowały się ozdoby dwóch rodzajów – maczugi lub figuratywne elementy z rogami wykonane z gliny. Drugi spośród wymienionych elementów znaleziono dotąd w oryginale tylko raz, zaś maczugi zdobiące dachy znajdowane są wielu stanowiskach. Także na naczyniach ceramicznych bardzo często znajdowane są przedstawienia dachów zdobionych maczugami, ale już nie rogatymi przedstawieniami. Zdobienie dachów elementami obu typów przedstawiono na berle z Sipán.

Ceramiczne makiety przedstawiające place otoczone z trzech stron ścianami, z zawieszo-nymi na ścianach zbiornikami służącymi do składania ofiar, podzielone na pół białokremowym pasem, były składane w grobach zmarłych jako depozyty ofiarne. Znaleziono prostokątne i pół-okrągłe makiety tego typów placów. Na makietach placów często umieszczano gliniane figurki przedstawiające walczących wojowników. W monumentalnej architekturze nie znaleziono do-tąd potwierdzenia istnienia tego rodzaju placów z naściennymi naczyniami po bokach. Mogły one powstawać tylko w postaci makiet glinianych i nigdy nie być przenoszone do rzeczywistej architektury.

Analiza naczyń architektonicznych pozwala wyróżnić 10 typów budowli. Część z nich miała charakter lokalny, np. występowały tylko w kręgu Virú-Gallinazo, w dolinie Lambayeque. Część naczyń ceramicznych ma nieznane pochodzenie, co utrudnia ich analizę. Niektóre typy architektoniczne, np. motyw schodkowy, służyły do ograniczania świętych przestrzeni patio i placów. Były przedstawiane na naczyniach miniaturowych. Na naczyniach pojawiały się także tzw. markery.

Dachy na butlach z późnego okresu były często zdobione analogicznym schodkowym moty-wem na kalenicy. Schodki na szczycie dwuspadzistego dachu zostały znalezione m.in. w Huaca de Brujo, gdzie element ten zdobił domy mieszkalne wojowników. Na zadaszeniu występowały także motywy ceremonialnego noża tumi.

Poszczególne style architektoniczne są łączone z poszczególnymi fazami ceramicznymi kul-tury Moche. Tego typu przypisanie stworzono jednak wyłącznie na postawie porównań naczyń architektonicznych z innymi naczyniami ceramicznymi. Wywodzi się ono z typologii naczyń, butli Mochica, a nie z analizy samych konstrukcji architektonicznych, dlatego nie może być uznane za pewne. Budowle reprezentujące poszczególne typy mogły być budowane także w okresach innych, niż te, w których były przedstawiane na naczyniach ceramicznych.

Naczynia architektoniczne Moche są analizowane pod względem sposobów modelowania budynków oraz grubości ścian budowli przedstawionych na naczyniach. Budynki mają często

zaznaczone wewnętrzne podziały budowli.

Wykonywano również butle strzemiączkowate zawierające motyw piramidy schodkowej. Pi-ramidy schodkowe powstawały w rzeczywistości w architekturze kultury Moche. Na naczyniach, na szczytach piramid, tylko czasami przedstawiano stojące tam dodatkowe budowle.

Na butlach przedstawiano także elementy krajobrazu naturalnego otaczającego budowle ar-chitektoniczne, głównie wzgórza. Jedyne znane przedstawienie ukazujące założenie piramidalne położone u podnóża naturalnych wzniesień znajduje się w Stuttgarcie, w Niemczech i pochodzi z wczesnej fazy Moche.

Kompleks Huaca de la Luna i Huaca del Sol jest uważany za stolicę państwa Moche. Jest położony w dolinie Moche, kilka kilometrów od dzisiejszego Trujillo. Piramidy Moche były miejscem kultu, ale uważano je także za dom bóstw. Zwykli ludzi mogli się do nich zbliżać tylko w wyznaczonych okresach roku i mogli wchodzić tylko do specjalnie wyznaczonych części budowli.

Stanowisko jest obecnie w pełni dostosowane dla ruchu turystycznego. Ściany zostały osło-nięte współczesnymi dachami, aby uchronić je przed zniszczeniami spowodowanymi warunkami atmosferycznymi oraz działaniem promieni ultrafioletowych. Koło stanowiska znajduje się od-dzielne, nowoczesne muzeum archeologiczne, wyposażone w sprzęt multimedialny.

Huaca de la Luna była mniejsza od Huaca de Sol. Została wybudowana u podnóża Cerro Blanco. Całe założenie, o wymiarach 300 na 220 metrów, wybudowano z cegły adobe. Jedną z jej części była Platforma 1, która miała wysokość około 35 m, a jej bok miał długość 100 m. Na północ od Platformy 1 znajdował się wielki plac ceremonialny, otoczony murem. Wejście na plac, do którego prowadził labirynt, znajdowało się po północnej jego stronie. W północno-wschodniej części założenia znajdował się sektor, w skład którego wchodziły platformy z rampami. Ta część zarezerwowana była dla kapłanów i najważniejszych urzędników. Zwykli ludzie mieli dostęp tylko do głównego placu, który mógł pomieścić kilkadziesiąt tysięcy ludzi.

Na szczyt, na którym znajdował się ołtarz, prowadziła rampa otoczona z dwóch stron ścia-nami. Była to jedyna rampa ze ścianami po bokach w obrębie kompleksu. Ołtarz był czwo-roboczną konstrukcją na platformie, na którą prowadziły miniaturowe rampy. Konstrukcja ołtarza była zadaszona. Posiadał on dwuspadzisty dach opierający się na kolumnach. Ołtarze tego typu przedstawiano na ceramice. Wokół ołtarza znajdowały się inne zadaszone pomiesz-czenia, w których być może składano ofiary z ludzi. Analogiczne ofiary mogły być składane także na głównym placu.

Ściany kompleksu otaczające główny plac oraz pomieszczenia wewnętrzne zdobione były malowanymi na czerwono, biało i niebiesko przedstawieniami w półreliefie. Przedstawienia układały się w rejestry poziome. W najniższym rejestrze znajdowała się procesja wojowników prowadzących jeńców związanych sznurem. Drugi poziom przedstawiał oferentów lub tancerzy, na co może wskazywać ich postawa. Byli to mężczyźni trzymający się za ręce i tańczący w ceremonialnych szatach.

Trzeci rejestr przedstawiał pająka obcinającego głowy nożem. Była to postać decapitadora, której obecność świadczy o praktyce rytualnego obcinania głów w kulturze Moche. Czwarty poziom przedstawiał postać rybaka w krótkiej spódniczce. Przedstawienie to nawiązywało do bóstwa o cechach rybaka.

Piąty poziom przedstawiał fantastyczną postać zoomorficzną o cechach księżycowych. Szó-sty poziom formował część rampy i ozdobiony został wężem o gigantycznych rozmiarach oraz twarzą jednego z najwyższych bóstw identyfikowanego z Ai-Apaekiem. Twarz bóstwa kończyła się głowami ptasimi. Najwyższy poziom przedstawiał głowy bóstwa górskiego, od którego od-chodziły macki zakończone głowami kondora.

Na pierwszym poziomie znajdowało się małe pomieszczenie, którego ściany zostały ozdo-bione bogatą dekoracją reliefową, którą tworzy rozbudowana scena o charakterze mitycznym. Do tego pomieszczenia, które przykryte było dwuspadzistym dachem, prowadziła miniaturowa rampa.

Na głównym placu, na szczycie platformy, znajdowały się przedstawienia decapitadora na romboidalnych panelach, który był identyfikowany z Ai-Apaekiem. Znajdowała się tam za-daszona galeria biegnąca wokół ścian patio. Przedstawienie tego samego bóstwa, zakończone mackami o cechach wężowatych, znaleziono w pobliskim pomieszczeniu. Inne pomieszczenia zdobiły malowidła geometryczne.

Oryginalne kolory dekoracji zachowały się, gdyż, zamykając świątynie, przedstawiciele kul-tury Moche zasypali ściany piaskiem i dopiero potem przykryli ją kamieniami, co uchroniło malowidła przed zniszczeniem.

Na Platformie 2 został udokumentowany zwyczaj składania ofiar z ludzi. Znaleziono tam szczątki ofiar poddanych torturom przed śmiercią. Uderzano je kamiennymi maczugami. Ofiary z ludzi mogły być składane w czasie ulewnego deszczu. Wiele z ciał znaleziono w glinie powstałej z zastygniętego błota deszczowego. W obrębie platformy znaleziono także rytualnie potłuczone naczynia z niewypalonej gliny, które przedstawiały jeńców. Naczynia takie tłuczono w trakcie składania ofiar. Na platformie znaleziono przedstawienia ikonograficzne związane ze składaniem ofiar. Ofiarami byli wojownicy, potężnie zbudowani mężczyźni w średnim wieku.

Analiza typów konstrukcji architektonicznych wskazuje, że, oprócz ceremonii religijnych odbywających się w cyklu kalendarzowym, w kompleksie odbywały się także czynności świeckie związane z zarządzaniem kanałami, ściąganiem podatków i zarządzaniem dobrami. Państwo Moche miało charakter teokratyczny, a władza wiązała się z religią chociażby poprzez miejsce swojej głównej siedziby.

Koło Huaca de la Luna znajdował się kompleks zwracający uwagę obecnością małych i prostych budowli. Uważano, że był to sektor mieszkalny. Znaleziono tam warsztaty garncar-skie, malarskie i spożywcze, produkujące m.in. chichę. Obecnie sektor ten jest intensywnie badany. W początkowej fazie badań archeologicznych uwaga skupiała się tylko na budowlach monumentalnych, a nie mieszkalnych.

Warsztaty miały pomieszczenia magazynowe i socjalne. Główne prace koncentrowały się na patiach, na wolnym powietrzu. Na patiach znajdowały się warsztaty tkackie oraz kuchnie. Pomieszczenia zadaszone służyły wyłącznie do odpoczynku i spania. W zadaszonych pomiesz-czeniach znajdowały się ławy banquetas, służące za łóżka lub miejsca odpoczynku. Są one wyróżnikami architektonicznymi budowli mieszkalnych.

W obrębie kompleksu mieszkalno-produkcyjnego znaleziono duże naczynia do przechowy-wania nasion, pokarmu i wody, którą przynoszono ze źródeł położonych w pobliżu rzeki. W kuchniach znajdowały się liczne paleniska. Posiłki przygotowywano masowo, dla większej grupy ludności. W pobliżu palenisk znajdowały się żarna i inne narzędzia służące do produkcji żyw-ności. Odpadki kuchenne gromadzono na specjalnie wyznaczonych wysypiskach.

Duże zróżnicowanie konstrukcji architektonicznej domów, a także jakości wykończenia pod-łóg, ścian, zadaszenia oraz różnice w powierzchni użytkowej domostw wskazują na wysoki sto-pień zróżnicowania społecznego mieszkańców. Domy i warsztaty były rozbudowywane przez okres kilku pokoleń. W poszczególnych pomieszczeniach odbywały się różne czynności zwią-zane z poszczególnymi etapami produkcji ceramiki np. wypalaniem, zdobieniem.

Wraz z rozwojem kultury Moche następowało bogacenie się ludności tworzącej tę kulturę. Pojawiało się coraz więcej dóbr luksusowych. Domy zaczęto zdobić maczugami na dachach, które dotąd znajdowały się tylko na dachach świątyń i budowli sakralnych.

W sektorze mieszkalno-produkcyjnym, zwanym także ”miejskim“, znaleziono bogate po-chówki, między innymi wspomniany wcześniej pochówek garncarki. Groby takie zostały zi-dentyfikowane georadarem lub znalezione na podstawie naziemnych konstrukcji z cegły adobe znajdujących się nad grobowcem.

Większość kompleksów architektonicznych Moche składało się z dwóch piramid, tak jak Huaca de la Luna i Huaca del Sol. Zazwyczaj podczas badań archeologicznych zakładano, że miały one te same cechy i badano tylko mniejszą z budowli. Dziś jednak wiadomo, że organizacja życia społeczności andyjskich miała charakter asymetryczny.

Rozpoczęto więc także badania w Huaca del Sol. Jej wysokość sięgała 35 m. Była bardziej monumentalna niż Huaca de la Luna. Konstrukcja jest obecnie o 1/3 mniejsza niż pierwotnie, gdyż w XVII wieku rozmyto rzeką jej północno-zachodnią część w celu rozgrabienia zabytków. W tym celu Hiszpanie zmienili bieg rzeki.

W południowej części kompleksu Huaca del Sol skupiały się najważniejsze budowle. Pi-ramida była w całości pomalowano na kolory żółty i czerwony. Na szczycie znajdowały się polichromowane dekoracje.

Piramida została zbudowana jako piramida schodkowa. Nie jest to jednak cecha konstrukcji budowli, a jedynie jej zewnętrznego licowania, które nadawało piramidzie kształt schodkowy. Wcięcie wykonane przez rzekę w czasach kolonialnych umożliwiło przebadanie faz konstruk-cyjnych huaki. Pierwsze fazy wykonano techniką quincha, z trzciny oblepianej gliną. Kolejne fazy wznoszono już z cegieł adobe. Budynki miały charakter rezydencjonalny i były dedyko-wane najwyższym dostojnikom. W obrębie zadaszonych pomieszczeń odbywały się bankiety ceremonialne, których pozostałości organiczne zostały odkryte.

Cegły adobe budujące Huaca del Sol wykonano w formach o gładkich, drewnianych ścianach, dzięki czemu uzyskano cegły o płaskiej, regularnej powierzchni. Na cegłach znajdowały się markery rzemieślników. Można wyróżnić ponad 100 różnych markerów. Nie wiadomo, czy należy przypisywać je pojedynczym rzemieślnikom, czy też warsztatom. Do wzniesienia Huaca del Sol użyto 140 mln cegieł adobe. Do budowy Huaca de la Luna wykorzystano cegły wykonane w formach trzcinowych, co powoduje, że powierzchnie cegieł są chropowate.

Huaca del Sol została zbudowana znacznie później niż Huaca de la Luna. Świątynia była wykorzystywana w późnych fazach kultury Moche, a także w okresie cywilizacji Chimú.

Wokół Huaca del Sol, która badana jest dopiero od roku 2010 i dotąd przebadana w nie-wielkim stopniu, znajdują się żyzne pola trzciny cukrowej. W trakcie prac archeologicznych poważnym problemem jest odróżnienie cegieł budujących mur od cegieł stanowiących wypełni-sko.

Kolejnym dobrze zachowanym kompleksem architektonicznym Moche jest El Brujo w do-linie Chicama. Znajduje się kilkanaście kilometrów na północ od największych huak z doliny Moche. Kompleks składa się z Huaca El Brujo, zwanej także Huaca Cortada (piramida prze-cięta) oraz Huaca Cao Viejo, zwanej także Huaca Blanca. Piramidy są oddalone od siebie o 500 m. Na pustyni oddzielającej piramidy znajdowały się liczne pochówki, które zostały w większości rozgrabione. Kompleks znajduje się nad samym oceanem, co wpływa na zwiększoną wilgotność.

Założenie nie jest położone w sąsiedztwie naturalne wzgórza, jak Huaca de la Luna i wiele innych założeń Moche. Dekoracja wewnętrzna świątyni wiąże się z jej nadmorskim położeniem. Pomieszczenia są tak profilowane, by były osłonięte przed silnymi wiatrami wiejącymi znad morza.

Kompleks jest badany od lat 90. XX wieku. Huaca Cao Viejo wykazuje wiele analogii z Huaca de la Luna. Znajdował się tam również rozległy plac ceremonialny. Plac centralny

posiadał ściany zdobione malowanymi stiukowymi wyobrażeniami reliefowymi. Fasada podzie-lona została na rejestry. Dekoracja Huaca Cao Viejo była pod wieloma względami podobna do Huaca de la Luna. W najniższym rejestrze znajdował się analogiczny pochód jeńców. W przedstawienia stiukowe wbudowano jednak prawdziwe ludzkie kości piszczelowe.

Drugi rejestr przedstawiał ludzi trzymających się za ręce, z dekoracjami uszu i nakryciami głowy. Ich pozycja oraz grzechotki przymocowane do pasów, wskazują na wykonywanie przez nie tańca. Postaci ubrane były w czerwone tuniki zakończone frędzelkami. Przedstawienia te nie były jednak stylistycznie podobne do przedstawień z Huaca de la Luna. W przeciwieństwie do Huaca de la Luna, w Huaca Cao Viejo wykonano dużo przedstawień pomalowanych na kolor niebieski, związanych z ptakami i rybami. Trzeci rejestr pokazywał decapitadora-pająka z nożem, którego przedstawiono również na niebieskim tle.

W południowym rogu ceremonialnego placu znajdowała się konstrukcja podobna do analo-gicznej struktury w Huaca de la Luna, również ozdobiona bogatym stiukowym przedstawieniem ikonograficznym wyobrażającym postać w koronie, prawdopodobnie głównego władcę, który obcuje z fantastycznymi postaciami mitologicznymi.

Na szczycie piramidy Huaca Cao Viejo znajdowały się budynki ceremonialne zdobione wi-zerunkami decapitadora w panelach romboidalnych. Występowała tam również czarno-żółta postać lunarna, która przedstawiona została w formie księżyca. Analogiczne przedstawienie bardzo słabo zachowało się w Huaca de la Luna, jest zaś dobrze widoczne w Huaca Cao Viejo. Żadne z innych stanowisk poza Huaca de la Luna, Huaca del Sol i El Brujo nie zostało dotąd objęte systematycznymi badaniami.

Innym założeniem świątynnym kultury Moche jest Pañamarca w dolinie Nepeña, która jest najdalej wysuniętym na południe monumentalnym stanowiskiem Moche. Widoczne są tam zdobienia murów typowe dla kultury Moche, ale konstrukcja ma silne wpływy lokalne. Liczne malowidła ścienne w Pañamarca zostały zniszczone od lat 90. XX wieku. Stanowisko nie jest ogrodzone, ani chronione, co przyczynia się do jego systematycznego niszczenia.

Badania klimatologów wykazały, że okresy wilgotne w górach występują równolegle z okre-sami suchymi na wybrzeżu, a okresom suchym w górach towarzyszą intensywne opady na wybrzeżu.

Na wybrzeżu w latach 560-650 n.e. miały miejsce intensywne opady związane z El Niño, a po ich zakończeniu nastała wieloletnia susza. Tak ekstremalne warunki klimatyczne przyczyniły się do upadku kultury Moche. Piramidy Moche wykonane z cegły adobe noszą ślady poważnych zniszczeń wywołanych przez intensywne opady.

Ostateczny upadek kultury nastąpił jednak dopiero po roku 700 n.e., najprawdopodobniej w wyniku walk wewnętrznych. Z końcowego okresu Moche pochodzą fortece wznoszone w dolinach rzecznych, które świadczą o utrzymujących się niepokojach.

Film ”BBC The Lost Civilization of Peru“ –

http://www.youtube.com/watch?v=9cNB-UGEqqI