2.10.1 Kultura Lima
W I tys. n.e. zachodziły poważne zmiany kulturowe w regionie andyjskim związane z kulturami Moche, Recuay i Nasca oraz z kulturami kolumbijskimi w Andach Północnych.
Jedną z kultur wczesnego okresu przejściowego była kultura Lima. Jej obszar znajdował się pomiędzy obszarami kultur Moche i Nazca. Kultura Lima rozdzielała te dwie kultury. Rozwi-jała się w latach 200 p.n.e.-650 n.e. Obejmowała doliny rzec Chancay, Chillón, Rímac i Lurín, znajdujące się w obrębie dzisiejszego miasta Lima. Lokalizacja stanowisk w obrębie miasta powoduje większe zainteresowanie nimi, ale też większą destrukcję. Wybrzeże Pacyfiku w okoli-cach Limy to zarówno wybrzeże klifowe w Miraflores, jak i płaskie wybrzeże na przedmieściach. Stanowiska kultury Lima zostały w dużej części zniszczone przez zabudową. Każda dzielnica Limy ma swoje stanowiska archeologiczne pochodzące z czasów tej kultury.
Najważniejszymi stanowiskami kultury Lima były Maranga, Pachacamac, Chillón, Huaca Pucllana, Cerro Culebras, Cajamarquilla i Catalina Huanca. Kulturę tę zaczął badać Max Uhle na przełomie XIX i XX wieku. W tych czasach kultury Peru dzielono jedynie na inkaskie
i przedinkaskie. Od czasu wykopalisk Maxa Uhle kultura Lima była badana w małym zakresie, ze względu na mniej imponujące stanowiska niż w przypadku sąsiednich kultur. Stanowiska kul-tury Lima mieszają się z zabudową inkaską, co utrudniało początkowo jej datowanie, zwłaszcza przed odkryciem datowania radiowęglowego. Max Uhle badał położone na północy stanowisko i cmentarzysko Chancay. Początkowo Limę łączono z kulturami Ica i Nasca.
Nazwa kultury Lima została wprowadzona w 1966 roku przez Amerykanina Thomasa Pat-tersona, który wprowadził też chronologię i periodyzację tej kultury. Nazywano ją także Proto-Lima, Cajamarquilla lub Maranga. Kulturę zaczęto badać systematycznie dopiero w latach 80. XX wieku i wtedy też pojawiły się liczne odniesienia do niej.
Ceramika Limy składa się głównie z kubków. Ornamentyka kubków ceramicznych i tkanin była podobna do ornamentyki kultur Ica i Nasca. Ceramika zdobiona była liniami rytymi i malowaniem. Ludność kultury Lima produkowała także naczynia z podwójnym mostkowym wylewem, podobne do kultury Nasca. Pojawiły się również inne formy butli typowe dla Nasca. Kultura Lima stworzyła monumentalną architekturę piramidalną wznoszoną z charaktery-stycznych małych cegieł adobe, których nie wytwarzała żadna inna kultura. Cegły układano zgodnie z tzw. técnica del librero, czyli pionowo, podobnie do książek połączonych “regałami”, czyli poziomymi warstwami zaprawy. Cegły układane zgodnie z tą techniką nazywano adobitos. Technikę tę wykorzystano m.in. na stanowisku Huaca Pucllana w dzielnicy Miraflores w Limie. Wykorzystywano także inną technikę nazywaną adobón lub tapial. W środku umieszczano wypełnisko, po czym konstrukcję tę zalewano grubą warstwą gliny. Technika rozwinęła się na środkowym wybrzeżu i była stosowana aż do czasów Inków.
Z II-III wieku n.e., czyli ze środkowego okresu rozwoju kultury Lima, pochodzą stanowi-ska Maranga, które pełniło funkcję cmentarzystanowi-ska, Cerro Culebras, na którym zachowały się przedstawienia kotowatych, a także Huaca Pucllana i Cajamarquilla. Warunki klimatyczne, zwłaszcza duża wilgotność i częste mgły, wpływają negatywnie na stan zachowania murów z cegły adobe.
Cerro Culebras położone jest u ujścia rzeki Chillón, na prawym jej brzegu. Zajmuje powierzchnię 65 ha. Ludność tam mieszkająca korzystała z zasobów morskich i żyznych gleb w dolinie zalewowej. Bliskość wybrzeża pozwalała na dostęp do dziko rosnącej tam trzciny, z której wykonywano rozmaite przedmioty i konstrukcje. W pobliżu znajdowały się wzgórza lomas, które w zimie pokrywały się czasowo roślinnością, zaś przez pozostały czas w roku były pustynią. Na wzgórza lomas przybywały jelenie, na które polowano oraz ślimaki lądowe, które spożywano.
Stanowisko Cerro Culebras zostało po raz pierwszy przebadane w latach 50. XX wieku. Odkryto wtedy polichromowane malowidła naścienne z motywami znanymi z ceramiki. Znaj-dował się na nich motyw geometryczny nazywany interlocking, interpretowany jako połączenie węży i ryb.
Stanowisko badano także w latach 60. XX wieku. W skład stanowiska wchodziła publiczno-ceremonialna struktura piramidalna i dwa sektory mieszkalne na wschodzie i na zachodzie. Główna piramida, wybudowana techniką tapial-adobón, składała się z trapezoidalnej platformy położonej na osi południkowej. Mury ozdobiono wzorem interlocking – zgeometryzowanych ryb i węży. Poszczególne elementy dekoracji oddzielono od siebie grubą, ciemną linią. Malowidła wykonano w kolorze ochry, czerwonym, pomarańczowym, białym i czarnym.
Piramidę otaczały inne budynki z pomieszczeniami o nieznanym przeznaczeniu. Zostały one oczyszczone z wyposażenia, co uniemożliwiło określenie ich funkcji. W zachodniej części mieszkalnej znaleziono ślady palenisk oraz śmietniska z pozostałościami muszli oraz roślin. Znaleziska te umożliwiły scharakteryzowanie diety ludności kultury Lima.
W architekturze mieszkalnej stosowano kamienie. W domach ludzi o wyższym statusie społecznym pojawiały się także dekoracje murów. Stanowisko, zarówno część monumentalna jak i mieszkalna, zostało wzniesione przy wykorzystaniu planu tarasowego. Uboższa ludność mieszkała w domach z quinchy, do produkcji której wykorzystywano trzcinę.
Kolejnym stanowiskiem kultury Lima jest Cajamarquilla. Jest to stanowisko bardzo duże i złożone, znajduje się 24 km od linii brzegowej oceanu, na wysokości 350 m n.p.m., w suchej dolince przylegającej do doliny rzeki Rímac. Na stanowisku występują długie korytarze two-rzące labirynty otaczające canchas, czyli zamknięte kompleksy zabudowań. W planie trudno rozróżnić poszczególne budowle i kompleksy architektoniczne. Stanowisko zostało wzniesione w całości z gliny. Badał je miedzy innymi Julio César Tello.
Stanowisko powstało w latach 700-730 n.e., w schyłkowym okresie Limy. Składało się z czte-rech sektorów – części monumentalnej oraz sektorów nazwanych od nazwisk archeologów tam pracujących. Kompleks Labirinto składał się z pomieszczeń tworzących skomplikowany układ przestrzenny naśladujący labirynt. Część mieszkalna składała się z założeń o złożonych pla-nach, z których każde otoczone było oddzielnym murem. Do opuszczenia ośrodka przyczyniły się spływy błotne, które nawiedzały ten region.
Kompleks Tello był najbardziej monumentalny. Znajdował się tam kompleks piramidalny o czterech fazach konstrukcyjnych, którego architektura była bardzo skomplikowana, zawierała liczne korytarze i przejścia.
Mury sięgają obecnie wysokości kilku metrów. Zostały wzniesione techniką tapial-adobón. Stanowisko zostało przystosowane do ruchu turystycznego. Znajduje się na suchym obszarze, co ułatwia zachowanie architektury oraz sprawia, że wokół nie następują nielegalne osiedla mieszkalne, powszechne w Limie.
Ludność Cajamarquilla żyła z uprawy roli i pozyskiwanych zasobów oceanicznych. Miesz-kańcy stanowiska tworzyli osady pełniące funkcję enklaw położonych na samym wybrzeżu oce-anu. Ich celem było pozyskiwanie ryb i mięczaków, które transportowano następnie do miasta. Społeczność kultury Lima była silnie zhierarchizowana, co miało swoje odbicie w archi-tekturze monumentalnej oraz tradycji grzebalnej. Kultura osiągnęła wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego i wytworzyła scentralizowaną władzę państwową.
Stanowisko Maranga było ważnym ośrodkiem władzy sprawującym kontrolę nad dużym obszarem. Znajduje się w centralnej części dzisiejszej Limy, na terenie limeńskiego uniwersytetu San Marcos. Stanowisko zostało bardzo dokładnie przebadane m.in. przez Ruth Shady. W Ma-ranga nadal prowadzone są badania, a uniwersytet zapewnia całodobową ochronę. Współczesna zabudowa uniemożliwia określenie pełnego zasięgu stanowiska.
W obrębie stanowiska znajdowała się ważna, monumentalna struktura nazwana Huaca San Marcos cechująca się starannym wykonaniem. Wysokość huaki wynosiła 32 metry. Była bu-dowlą o funkcji ceremonialnej z dużymi patios, na których odkryto ślady napojów i produktów spożywczych. Odbywały się tam libacje chichy i biesiady. Rozwój huaki nastąpił w latach 500-550 n.e. Dookoła niej znajdowały się warsztaty ceramiczne, w których produkowano materiały potrzebne do odprawiania ceremonii w huace.
Stanowisko Maranga zostało zbudowane głównie z adobitos o regularnej wielkości – prosto-padłościanów o wymiarach 11 na 17 na 7 centymetrów, ułożonych zgodnie z técnica del librero. Técnica del librero pojawiła się dopiero w końcowej fazie kultury Lima.
Huaca Pucllana w dolinie Rímac była rozległym założeniem wybudowanym z adobi-tos oraz, w mniejszym stopniu, z tapial-adobón. Na stanowisku znajdowała się piramida ceremonialno-administracyjna, której poszczególne poziomy łączyły rampy. Domy mieszkalne były wybudowane z quinchy.
W żyznej dolinie Rímac uprawiano kukurydzę, fasolę, a także owoce lúcumy. Hodowano świnki morskie, kaczki i lamy. Polowano na jelenie żyjące na wzgórzach lomas. Huaca Pucllana położona była blisko oceanu, z którego poławiano ryby i mięczaki.
Ważną rolę odgrywała produkcja ceramiki i tkanin w warsztatach znajdujących się obok głównego założenia piramidalnego. Od lat 80. XX wieku stanowisko, otoczone pasem zieleni, znajduje się pod opieką bogatej dzielnicy Miraflores. Domy znajdujące się wokół stanowiska wyróżniają się wysokimi cenami. W Huaca Pucllana odbywają się liczne festyny i rekonstrukcje życia z okresu prekolumbijskiego.
Ceramika kultury Lima miała charakter ceremonialny oraz użytkowy. Ceramika użytkowa posiadała mniej zdobień niż ceremonialna. Cechowały ją proste formy, wykonana była z brą-zowej, porowatej gliny, bez starannego wykończenia powierzchni. Spośród form użytkowych produkowano m.in. misy, czarki i naczynia zamknięte.
Naczynia ceremonialne miały formę butli mostkowej z podwójnym wylewem. Jeden z wyle-wów, podobnie jak w kulturze Nasca, był zastępowany przedstawieniem zoomorficznym. Często cała butla miała charakter zoomorficzny. Naczynia o złożonym kształcie, na przykład zoomor-ficzne, mogły mieć mostkowy wylew zaczerpnięty z wybrzeża południowego. Wśród form na uwagę zasługują dzbanki do przechowywania piwa. Liczne naczynia ceramiki Lima są przecho-wywane w Museo Arqueológico Rafael Larco Herrera w Limie.
Charakterystyczne dla kultury Lima były naczynia wykonane z gliny pomarańczowej. Do-minowały dekoracyjne motywy ryte i malowane w kolorze czerwonym, czarnym i białym. Naj-częstszy motyw interlocking (entrelazado) przedstawiał splątane węże i ryby w formie zgeome-tryzowanej o kolorystyce białej, czarnej i czerwonej. W motywie tym pojawiały się również głowy ośmiornicy, która była przedstawiana także przez późniejsze kultury środkowego wy-brzeża. Ciała węży przedstawiano w formie trapezów.
Na ceramice, tkaninach i malowidłach naściennych znanych z Cerro Culebras, pojawiał się często motyw zgeometryzowanej, uśmiechniętej twarzy w formie trójkątów i równoległoboków. Zaznaczano usta, z których często wychodziły węże. Twarze miały zaznaczone okrągłe oczy. Często pojawiał się też także motyw splątanych węży w formie trapezów. Tego rodzaju zge-ometryzowana ceramika zanikła około VI/VII w. n.e. i została zastąpiona przez figury spiralne o delikatnych formach, z koncentrycznymi trójkątami wykonanymi cienką linią. Splątane węże występowały nadal, ale już w delikatnej, bardziej spiralnej formie.
Ze względu na wilgotny klimat zachowało się mało tkanin Lima. Zachowała się na nich ta sama kolorystyka oraz stylistyka, która charakteryzuje ceramikę. Tkaniny kultury Lima znaleziono m.in. w Cerro Culebras. Znaleziono także przedmioty z kolorowych piór ptaków egzotycznych sprowadzonych z selvy oraz wyroby z trzciny. Importowano również produkty pochodzące z gór oraz południowego i północnego wybrzeża.
Zmarłych chowano na plecach, na specjalnie ułożonych matach, z rękami wzdłuż ciała. Ciało owijano jedną warstwą delikatnej tkaniny. W okolicach głowy umieszczano dary grobowe w postaci naczyń wykonanych z ceramiki oraz z tykwy. Liczba oraz bogactwo darów grobowych zależało od statusu społecznego osoby pochowanej.
Jedno z bogatych cmentarzysk kultury Lima znajdowało się w Playa Grande w dystrykcie Ancón. Znaleziono tam egzotyczne dary, m.in. papugi z Amazonii, muszle spondylusa, różowy kryształ górski oraz kamienie półszlachetne, takie jak lapis lazuli i obsydian.
2.10.2 Kultura Huarpa
Na obszarze wysokogórskim, w okolicach miast Ayacucho i Huanta, na obszarze kulturowym sąsiadującym z regionem kultury Nasca, wykształciła się kultura Huarpa. Utrzymywała ona
bliskie kontakty z kulturami z wybrzeża. Ayacucho jest położone na wysokości 2700 m n.p.m. W pobliżu znajdują się doliny z żyznymi glebami, pozwalającymi na rozwój rolnictwa oraz komunikację z regionem wybrzeża i selvy.
Kultura Huarpa obejmowała swoim zasięgiem żyzne doliny górskie w okolicach Ayacucho. Jej powstanie wiązało się z przemianami społecznymi wczesnego okresu przejściowego zacho-dzącymi w basenie, kotlinie położonej między Ayacucho i Huanta.
Ludność reprezentująca tę kulturę wytworzyła charakterystyczny styl sztuki, łączący style południowego wybrzeża, m.in. kultury Nasca, ze sztuką Andów Centralnych. Ten fenomen kul-turowy był badany przez wielu badaczy peruwiańskich i amerykańskich. Niektórzy twierdzili, że powstanie kultury Huarpa wiązało się z upadkiem kultury Moche. Teza ta jest kontrower-syjna, ponieważ regiony Moche i Huarpa dzieli duży dystans geograficzny. Do upadku Moche przyczynił się fenomen El Niño i załamanie klimatu. Jest mało prawdopodobne, aby ludność Moche przeniosła się aż do Ayacucho.
Styl Huarpa charakteryzował się obecnością białych i czarnych motywów geometrycznych, zaczerpniętych z VII i VIII fazy kultury Nasca. Były to zygzaki, kropki, paski, spirale oraz elementy zoomorficzne. Wśród form geometrycznych pojawiają się motywy schodkowe, po-dobne do znanych z kultury Moche. Przedstawiano je w pasach biegnących dookoła naczynia. Naczynia były białe z czarnym motywem lub czarne z białym motywem. Materiał ceramiczny oraz tkaniny zachowały się w regionie wysokogórskim dużo gorzej niż na wybrzeżu ze względu na częste ulewne deszcze.
Około roku 500 n.e. nastąpiła wzmożona migracja ludności. Migracje spowodowały mianę produktów i stylów zdobniczych. Pojawił się wtedy, podobnie jak na środkowym wy-brzeżu, charakterystyczny szary pigment na ceramice. Powstawały także antropomorficzne figurki, które pokrywano polichromią.
Ñawinpukyo było jednym z najważniejszych stanowisk kultury Huarpa. W jego pobliżu znajdowały się stanowiska Conchopata i Acuchimay. Na stanowisku Ñawinpukyo znajdowała się sieć podziemnych kanałów, którymi dostarczano wodę pitną na obszar stanowiska. Wodę na stanowisko doprowadzano kanałami, dzięki czemu nie trzeba jej było przynosić. W Ñawinpukyo znaleziono kamienne okrągłe konstrukcje, które umożliwiały dostęp do podziemnych kanałów.
Centralna część stanowisko składała się z ceremonialnych platform. Wokół znajdowały się warsztaty ceramiczne i kamieniarskie, a także pomieszczenia administracyjne. Konstrukcje były okrągłe, wykonane z kamienia, podzielone wewnątrz na kilka pomieszczeń. Z kamienia budowano także mury tworzące tarasową strukturę osiedla.
Stanowiska kultury Huarpa powstawały na wysokościach 2600-3600 m n.p.m. Taka wyso-kość sprzyjała rozwojowi rolnictwa. Powstawały głównie na zboczach gór, w pobliżu pól rolnych oraz pastwisk górskich. Pola wymagały nawodnienia i budowy skomplikowanych kanałów iryga-cyjnych. Stanowiska zakładane były tarasowo, były rozproszone na dużym obszarze i nie było w ich obrębie dużych budowli monumentalnych. Na wysokogórskich pastwiskach budowano trzcinowe szałasy. Osady kultury Huarpa były niezależne, samowystarczalne i mogły utrzymać się ze swoich pól i pastwisk.
Badania nad kulturą Huarpa nie są jeszcze zaawansowane. Trudno jest wyznaczyć dla niej ścisłe ramy czasowe. Ośrodki kultury Huarpa zostały następnie przejęte i rozbudowane przez kulturę Huari. Huari przejęła także styl ceramiczny Huarpa. Kultura Huarpa jest zatem obecnie charakteryzowana głównie przez pryzmat kultury Huari, jako jej bezpośrednia poprzedniczka.