Kultura Tiahuanaco

Imperium Inków korzystało z dorobku kultur wczesnego okresu przejściowego, a także kultur Huari i Tiahuanaco. Wpływy Tiahuanaco rozciągały się na płaskowyżu Altiplano w Peru i

Boliwii, na wysokościach 3300-3800 m n.p.m. Na Altiplano występują kotliny bezodpływowe, co miało wpływ na dostęp do wody pitnej. Znajdują się tam jeziora Titicaca i Poopó w Boliwii oraz solniska, w tym Salar de Uyuni. Na Altiplano występuje puna, roślinność półpustynna, i największe na świecie zasoby cyny.

Na południe od jeziora Titicaca znajdują się najważniejsze, eponimiczne stanowiska kultury Tiahuanaco. Tiahuanaco powstało już około roku 1500 p.n.e. Jego dzieje podzielono je na kilka faz. Stanowisko rozwijało się najintensywniej w latach 500-1000 n.e.

Najważniejszymi formatywnymi stanowiskami regionu są Kanamarka, Chiripa, Kala Uyuni, Kallamarca oraz samo Tiahuanaco. Rejon rzeki Moquegua jest miejscem, w którym wpływy Huari i Tiahuanaco mieszały się wzajemnie przez okres rozwoju obu ośrodków.

Tiahuanaco było ośrodkiem starszym od Huari. Jest dziś położone nad samym jeziorem Titicaca. Państwa Huari i Tiahuanaco istniały początkowo niezależnie, choć pozostawały ze sobą w bardzo bliskich kontaktach. Wymieniały się lamami. Ludność nie zajmowała się uprawą ziemi, ale pasterstwem i wypasem lam. Na krótko przed upadkiem ośrodków doszło do unifikacji kulturowej Huari-Huarpa i Tiahuanaco. Powstała kultura Huari-Tiahuanaco.

Tiahuanaco było najwyżej położonym ośrodkiem prekolumbijskim w Andach i jednym z wyżej położonych na całym świecie. Jedną z głównych budowli stanowiska jest piramidalna platforma Akapana o wysokości 15 metrów i boku o długości 20 metrów. Budowla powstała z olbrzymich bloków piaskowca i andezytu. Budulec sprowadzono z dalekich rejonów, transpor-towano go drogą wodną przez jezioro Titicaca oraz drogą lądową.

Akapana rozplanowana była wokół wyniesionego jeziora-zbiornika wodnego zbudowanego w kształcie krzyża andyjskiego, który wypełnia się wodą w trakcie pory deszczowej. Wykorzystano naturalną formę geologiczną, okładając ją blokami kamiennymi. Cała budowla miała regularny plan. Cała konstrukcja była przygotowana na ulewne deszcze. Wodę zbierał zbiornik, co zapobiegało destrukcji budowli. Istniały kanały odprowadzające nadmiar wody poza strukturę. Obecnie na Akapanie prowadzone są prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne.

Sąsiednim założeniem była platforma w kształcie litery U zwana Kalasasaya, o bokach dłu-gości 120 i 135 metrów. Na dziedziniec założenia prowadziły monumentalne 6-stopniowe schody. Na szczycie platformy znajdowała się świątynia należąca do kompleksu. Kalasasaya również zbudowana była z wielkich bloków skalnych. Przed pracami rekonstrukcyjnymi w obrębie struk-tury znajdowały się wyłącznie pionowe kamienne słupy.

Wizytówką stanowiska jest Puerta del Sol. Była to kamienna budowla w kształcie wolno-stojącej bramy z bloków andezytu o grubości 50 cm i wysokości 270 cm. Jej szerokość wynosiła 360 cm. Nie była to konstrukcja monumentalna. Została zniszczona przez trzęsienia ziemi i zrekonstruowana. Brama ozdobiona była charakterystycznym fryzem przedstawiającym bóstwo z dwoma berłami kojarzone z Wirakoczą, najważniejszym bóstwem czczonym w tym regionie. Motyw bóstwa z berłami pojawiał się też na ceramice i materiale budowlanym. Postać bóstwa została wpisana w kwadrat, a po obu stronach, w trzech rzędach przedstawiono 48 postaci ze skrzydłami. Były to prawdopodobnie przedstawienia kapłanów-wojowników w rytualnych maskach kondora, składających hołd bóstwu. Postaci umieszczono także w kwadratowych ob-ramowaniach, były one skierowane w stronę głównego bóstwa z berłami. Dolne wykończenie fryzu stanowił meander z symbolami słońca. Relief był prawdopodobnie wzorowany na ceremo-nialnych tkaninach i jego kojarzonych z ich dekoracjami. Zgeometryzowane postaci są typowe dla sztuki Tiahuanaco.

Stanowisko Tiahuanaco badał archeolog Krzysztof Makowski. Twierdził, że bóstwo z ber-łami może być przedstawieniem jednego z władców Tiahuanaco. Uskrzydlone postaci po bokach mają twarze ukazane z profilu, zaś bóstwo z berłami jest przedstawione en face. Brama Słońca

nie była wkomponowana w inną budowlę architektoniczną. Nie miała też wrót, pełniła wyłącz-nie funkcję symboliczną. Była wolnostojącym elementem architektonicznym. Bramę Słońca chciano przenieść do muzeum w La Paz, ale porzucono te plany i zabytek pozostał na stanowi-sku.

Na stanowisku znajduje się też Brama Księżyca, mniej zdobna i monumentalna niż Brama Słońca. Wykonana została z andezytu, miała wysokość 220 cm, zaś grubość jedynie ok. 20 cm. Jest zdobiona dekoracją w płaskim, głębokim reliefie przedstawiającą zgeometryzowane postaci fantastyczne o cechach i twarzach rybich. Brama nie została odnaleziona przez archeologów in situ. Oryginalnie mieściła się przy wejściu na cmentarz. Została jednak przewrócona i przesunięta. Była prawdopodobnie symbolicznym przejściem na cmentarz. Ludność lokalna wykorzystywała miejscowe budowle prekolumbijskie do wznoszenia swoich konstrukcji.

Na stanowisku znajdują się też andezytowe posągi przedstawiające postać męską w pozycji stojącej, które zostały pokryte złożoną dekoracją w płaskim reliefie. Statuy te zostały odkryte już w pierwszych latach po konkwiście przez kolonizatorów hiszpańskich. Dopiero w latach 60. XX wieku zyskały one znaczący rozgłos. Statua-posąg Ponce, nazwany od nazwiska badacza Carlosa Ponce Sanginésa, ma wysokość ponad 3 metrów. Z jej oka wypływały “łzy”, czyli zge-ometryzowane elementy zoomorficzne i geometryczne. Na ciele Ponce przedstawiono kondory, elementy schodkowe, motywy geometryczne i zoomorficzne. Na nakryciu głowy, toczku lub przepasce, umieszczono elementy wspólne z dekoracją Bramy Słońca.

Inny posag andezytowy z Tiahuanaco o wysokości 3 metrów nazwano Posągiem Księdza. Postać ta niosła w jednej ręce berło, a w drugiej kubek kero. Kubki kero mają swój początek właśnie w kulturze Tiahuanaco.

Mała Świątynia jest najlepiej zachowaną budowlą stanowiska. Miała formę zagłębionego placu otoczonego murem z elementami w postaci wystających głów, przypominających cabezas-clavas z Chavín de Huántar. Głowy wystające ze ścian zostały jednak wykonane inaczej i w innym stylu niż ich starsze odpowiedni z Chavín. Są to głowy antropomorficzne, proste sty-listycznie. Nie przypominają paszcz kotowatych znanych z cabezas-clavas w Chavín. Przed-stawiały one wojowników lub władców Tiahuanaco. W centralnej części placu znajdował się obelisk z dekoracją w płytkim reliefie. Cała struktura była zaopatrzona w kanały odpływowe transportujące nadwyżki wody poza teren stanowiska. Kanały te umożliwiły dobre zachowanie stanowiska archeologicznego.

Poszczególne części stanowiska połączone były drogą ceremonialną. Drogą taka prowadziła też do Pałacu Putuni zwanego też Pałacem Sarkofagów. Putuni, to “miejsce, w którym znajdują się dziury”. Był to pałac, w którym znajdowały się sarkofagi władców Tiahuanaco. Miejsce to było wielokrotnie rabowane. Założenie w postaci niskiej platformy o wysokości 120 cm miało regularny plan. Istniał system zamykający kamienne wrota prowadzące na centralny plac kompleksu. Wrota zamykane w oparciu o zjawisko poślizgu po polaniu płyty kamiennej wodą. Działał cały system umożliwiający efektywny poślizg. Sarkofagi znajdowały się w ścianach kompleksu. Wejście do kompleksu prowadziło przez schodki i portyk. Kompleks Pałacu Putuni wyposażony w kanały odwadniający.

Pumapunku było kompleksem o powierzchni 2 ha oddalonym od centralnej części Tiahu-anaco o niecały kilometr na południe. W skład kompleksu wchodziły trzy platformy wychodzące na dziedziniec. Kompleks powstał w okresie klasycznym kultury Tiahuanaco, po VI w. n.e., o czym świadczy perfekcyjna kamieniarka. Struktura znana jest z bardzo dobrego wykończenia detali. Kamienie były perfekcyjnie dopasowane do siebie i łączone ze sobą za pomocą nacięć. Na szczycie platformy znajdowała się mała budowla z systemem odwadniającym. Do świątyni prowadziły schody i bramy, które przypominały monolityczne wrota. Główne pomieszczenie znajdowało się w północno-wschodnim narożniku budowli.

Kompleks Pumapunku był rabowany wielokrotnie od czasów konkwisty aż do współcze-snych. W ostatnich latach stanowisko Pumapunku jest intensywnie badane przez badaczy amerykańskich. Podzielono je na sektory. Badania utrudnia obecnie wymóg udziału i zgody miejscowej ludności i kacyków na badania archeologiczne. Miejscowa ludność narzuca rytm i godziny pracy. Prace nadzorują często miejscowe kobiety. Odsłaniana jest wierzchnia war-stwa, która przykrywa bardzo dobrze zachowane mury. Pumapunku składało się z platformy z wejściem prowadzącym na zagłębiony plac.

Elementy dekoracji architektonicznych i rzeźbiarskich były podobne do dekoracji ceramiki kultury Tiahuanaco. Na kubkach pojawiały się postaci wojowników oraz elementy geome-tryczne, takie jak meandry. Ceramika była malowana, podobna do ceramiki Huari. Pozyski-wany na miejscu materiał ceramiczny nie występuje obficie ze względu na klimat, mokre śro-dowisko oraz intencjonalne tłuczenie. Polichromowane dekoracje zachowane są również bardzo słabo, ze względu na klimat. Na ceramice pojawiały się też, charakterystyczne dla Tiahuanaco, dekoracje w postaci twarzy przypominające głowy wystające ze ścian Małej Świątyni.

Ludność Tiahuanaco zajmowała się zbieraniem i sprzedażą trzciny totora, z której wykony-wano łodzie o charakterystycznych kształtach.

Jezioro Titicaca jest podzielone na strefy należące do poszczególnych społeczności miesz-kających na wyspach. Obecnie wprowadzane są opłaty za żeglugę i powstają liczne porty, co ogranicza tradycyjną żeglugę na trzcinowych łodziach. Miejscowa ludność, która wywodzi się wciąż od potomków kultury Tiahuanaco, jest wyzyskiwana przez koncerny turystyczne.

Mieszkańcy Tiahuanaco opanowali cały basen Titicaca oraz wyspy na jeziorze. Jedną z takich wysp jest Pariti, na której odkryto komory ofiarne. Jest to mała wysepka w południowej części jeziora, na której znaleziono dobrze zachowane i ładnie wykończone figurki. Odkryto je w latach 2004-2005 w ramach badań projektu fińsko-boliwijskiego. W jednej z wiosek wyspy Pariti, na boisku do gry w piłkę, zidentyfikowano komory grobowe z ponad 400 przedmiotami ceramicznymi, datowanymi na okres klasyczny kultury Tiahuanaco, na VII w. n.e.

Jedno z naczyń było naczyniem antropomorficznym w kształcie starszego człowieka. Znale-ziono wiele naczyń portretowych, głównie kubków, ukazujących morfologię miejscowej ludności. Ludność wyspy posługuje się do dziś egzotycznym językiem. Mogła przybyć z Argentyny lub z selvy amazońskiej. Ich twarze antropologicznie różnią się od twarzy mieszkańców Tiahuanaco. Ludność Tiahuanaco, oprócz hodowli i handlu lamami, znana była z konstrukcji waru waru, nazywanych też camellones. Były to wyniesione pola rozmieszczone dookoła jeziora Titicaca wśród kanałów. Są one uprawiane do dziś. Pola te tworzyły labirynt naprzemiennie położonych pasów wody i wyniesionej ziemi uprawnej. Pola waru waru miały na celu umożliwienie uprawy pól zalewowych, które przez większą część roku stały pod wodą. W tym celu podniesiono poziom pól, aby zapewnić dostęp do ziemi niezalanej. Pozostawione kanały zapewniały stały dostęp wody. Na waru waru uprawiano rośliny wymagające dużo wody. Pola waru waru miały różne kształty i formy. Były wśród nich pola koncentryczne i prostokątne. Pomiędzy polami waru waru można było przemieszczać się na łódkach.

Kubki kero kultury Tiahuanaco ozdobione były motywami geometrycznymi. Malowano je na czerwono, czarno i biało. Czasem zdobiono je motywami rytymi. Dekoracje na kubkach przypominały dekorację z Bramy Słońca w ośrodku Tiahuanaco. Z ceramiki wykonywano też naczynia w kształcie stóp ludzkich, lam i innych zwierząt.

Na krótko przed upadkiem Tiahuanaco nastąpiła unifikacja kulturowa Huari-Tiahuanaco. Kubki kero i motywy zdobnicze Tiahuanaco pojawiły się wtedy na całym obszarze andyjskim.