Ikonografia Moche

Ikonografia Moche przypomina sztukę Egiptu i Grecji pod względem stopnia rozwoju. Kon-cepcja i struktura przedstawień oraz wierzeń była jednak zupełnie inna.

Znane są przedstawienia ścienne zawierające nawet do 50 zróżnicowanych postaci różniących się rangą i pełnioną funkcją. Niektóre sceny składają się z 6 kolejnych epizodów ułożonych narracyjnie, co nie jest spotykane we wcześniejszych ani późniejszych kulturach andyjskich.

Obrzędy przedstawiano w dwóch wersjach – realnej z udziałem mężczyzn, kobiet, kapłanów oraz fantastycznej z bogami o twarzach jaguarów i węży. Sąsiadujące przedstawienia obrzędów w obu wersjach pozwalają powiązać mitologię z określonymi rytuałami. Jedno ze znanych przedstawień ukazuje złożenie do grobu Władcy z Sipán.

Zrekonstruowano cykl roczny obrzędów. Większość motywów nawiązywała do głównego cyklu ceremonialnego. Cykl ten rozpoczynała bitwa rytualna. Cztery grupy wojowników wal-czyły ze sobą na brzegach rzeki. Na każdym brzegu znajdowały się po dwie grupy. Poszczególne grupy mogły różnić się od siebie etnicznie.

Zwycięzcy walk, rozebrani do naga, pozbawieni nausznic, podejmowali bieg przez pustynię w stronę gór, ze sznurami przywiązanymi do szyi, a przegrani w wyścigu byli zabijani. Ci, którzy ulegli słabości w trakcie biegu byli spychani w przepaść i krojeni na kawałki. Ich krew ofiar użyźniała glebę i była podawana do picia bogom. Znaleziono szczątki kości w górach, które potwierdzają ten rytuał. Pozostali biegli dalej. Niektórzy byli niesieni na noszach z nieznanych powodów.

Władca był porównywany do bóstwa nieśmiertelnego. Był więc godny ofiary z ludzkiej krwi. Wojownicy, którzy przeżyli walkę i bieg przynosili krew władcy i razem z nim świętowali. Królo-wie Moche byli ubóstwiani po śmierci. Sceny wykonane cienką linią pokazują ich nieśmiertelne życie.

Na maskach w wyposażeniu grobowym obecny był wizerunek boga z dwudzielnymi uszami, włosami w postaci węży, ustami z zębami jaguara oraz uwypuklonymi łukami brwiowymi. W takim wizerunku bóstwa było dużo analogii do bóstw Cupisnique. Ten sam motyw bóstwa dekorował fasadę Huaca de la Luna. Bóstwo to mogło przybierać postać rybaka lub rolnika.

Heros, ubrany jako myśliwy lub wojownik, występował często w towarzystwie iguany lub psa. Znane są przedstawienia walk herosów.

Od początku konkwisty podejmowano próby odtwarzania wierzeń kultur andyjskich. Utrud-nia to jednak brak pisma. Jedynym źródłem informacji były przedstawieUtrud-nia ikonograficzne. W wierzeniach ludów andyjskich nie istniała abstrakcyjna wizja bóstwa. Do bóstw zwracano się bezpośrednio po imieniu.

Wszystko to, co święte określano jako huaca. Znaczenie terminu huaca było bardzo szerokie. Termin pochodzi z języka quechua. Oznaczał coś, w czym objawia się sacrum. Mogły być to kamień, góra, świątynia, mityczny przodek będący pośrednikiem między ludźmi a bogami, idol, figurka lub sanktuarium. Święte przedmioty wypełniały cały świat i przyrodę. Kamaquen to słowo oznaczające w języku quechua duszę miejscowej ludności. Było w ten sposób używane przez misjonarzy.

Społeczności andyjskie wierzyły w mityczne pochodzenie ludów, plemion i rodów królew-skich. Ludzie, zgodnie z wierzeniami, wyszli z pacarisca – miejsc pochodzenia. Ludzie wy-chodzili spontanicznie z pacarisca, takich jak rzeki, góry, jeziora, groty i dokonywali podbo-jów. Misjonarze europejscy często twierdzili jednak, że to ważne bóstwa tworzyły ludzi, chcąc upodobnić swoje wyobrażenia dawnych wierzeń do religii chrześcijańskiej.

W kulturach andyjskich nie wierzono jednak w stworzenie ludzi przez bogów. W językach andyjskich nie było słów odpowiadających kosmowizji europejskiej. Brak terminologii andyj-skiej utrudnia też opis wierzeń andyjskich Europejczykom.

Źródła kolonialne są zróżnicowane i w różny sposób opisują wierzenia miejscowej ludności. Opisywane były prawie wyłącznie wierzenia Inków. Felipe Guaman Poma de Ayala na przełomie XVI i XVII wieku napisał kronikę zawierająca ponad 300 rycin przedstawiających zwyczaje miejscowej ludności oraz samych Europejczyków w Ameryce.

Istniały stałe zasady dotyczące bóstw. Najważniejsza była zasada dwuwładzy. Każde bó-stwo męskie miało swojego bliźniaka zwanego hermano, który posiadał te same cechy fizyczne i pełnił te same funkcje.

W kronikach z XVI i XVII wieku jest wiele odniesień do bóstw lokalnych, czczonych tylko na wybranych obszarach andyjskich. Takimi bóstwami są np.

• Viracocha, czczony na południowych stokach Andów, • Pachacamac, czczony głównie na środkowym wybrzeżu, • Ai-Apaec, czczony na północnym wybrzeżu.

Opisy bóstw Moche w kronikach kolonialnych występują jedynie w formie szczątkowej. Fer-nando de la Carrera w “Arte de la lengua yunga”, słowniku języka Mochica z 1644 roku, wspo-mina dwa bóstwa męskie. Pierwszym z nich był Ai-Apaec – twórca (el hacedor ), a drugim Chi-capaec – stwórca (el criador ). Znaczenia tych słów w języku Mochica zostało jednak utracone. Różnice między tymi pojęciami można znaleźć w XVI-wiecznym słowniku języka kastylijskiego. El criador był utożsamiany z Duchem Świętym.

Przy analizie bóstw Moche należy unikać porównań do wierzeń Inków i chrześcijan. Program ikonograficzny Moche, w odróżnieniu od ceramiki i architektury, łączył cały obszar kultury Moche i jest spoiwem tej kultury.

Religijny system ikonograficzny Moche był najbogatszy spośród kultur andyjskich. Sceny mitologiczne występowały na zdobieniach ścian świątyń, a także na ceramice, przedstawieniach cienką linią, reliefach, ozdobach z miedzi i innych metali znalezionych w grobie Sipán. Zdo-bienia ścian świątyń przedstawieniami ikonograficznymi nie występowały w innych kulturach andyjskich.

Różnice między postaciami ludzi i bogów były wyraźnie widoczne. Przedstawienia boskie miały zęby jaguarów oraz inne cechy zwierzęce. Bóstwo czasami zamieniało się jednak w czło-wieka, a człowiek o wysokim statusie, np. władca, przekształcał się w bóstwo.

Dwa światy, ludzi i bogów, przenikają się i zazębiają nawzajem. Bogowie mieli często ludzkie ciała, a wyróżniają się tylko kłami, wężowym pasem, warkoczami w formie węży lub promieniami otaczającymi postać. Bóstwa posiadały ozdoby nosa, uszu i nakrycia głowy, które były też oznakami statusu władców ziemskich. Zastanawiano się, czy istniało jedno najwyższe rangą bóstwo lub grupa wysokich rangą bóstw w panteonie Moche.

Rafael Larco Hoyle twierdził, że było tylko jedno najwyższe bóstwo, stojące na czele pan-teonu Moche. Nazwał je Ai-Apaec, opierając się na słowniku Fernando de la Carrera. Bóg ten miał mieć usta z kłami kotowatych, pas z dwugłowego węża oraz nakrycie głowy z motywem paszczy kotowatego, nosił koszulę i krótką spódniczkę.

Julio César Tello na podstawie badań ikonograficznych też uznawał, że istniało jedno główne bóstwo o cechach ludzkich i mocach stwórczych. Dopatrywał się jego powstania już w kulturze Chavín. Artyści Moche mieli powielać wizerunek archaicznego bóstwa o kotowatych cechach ze zwierzęcymi kłami, które wykształciła kultura Chavín.

Z czasem, w latach 70. i 80. XX wieku, badacze zaczęli skłaniać się ku istnieniu wielu bóstw o zróżnicowanej pozycji i statusie. Powstało wiele wersji panteonu Moche. Różnym

bóstwom przypisywano różne domeny. Potwierdzono istnienie bóstwa żeńskiego, które dotąd było marginalizowane.

Zróżnicowanie opinii wynika z różnych narzędzi i podejścia metodologicznego poszczególnych badaczy. Ikonografia Moche jest dla nas nadal niezrozumiała w pełni.

Podejście Patrycji Prządki-Giersz i innych badaczy skupia się na stroju postaci, przedsta-wianych części ciała, atrybutów i elementów scenerii, w której zostały przedstawione. Wybrano do analizy zestaw samych głów ukazanych na naczyniach plastycznych. Starano się wskazać zespół cech stałych i niezmiennych dla określonych bóstw. Większość atrybutów jest zmienna i nie występuje na każdym przedstawieniu danego bóstwa. Wyróżnienie cech rozpoznawczych może doprowadzić do wyjaśnienia, ile różnych bóstw zostało przedstawionych na naczyniach wybranych do analizy.

Do analizy wybrano naczynia z Muzeum Rafael Larco Hoyle z Limy. Kolekcja liczy ponad 12 tysięcy naczyń portretowych. Spośród nich wybrano 95 przedstawień postaci o cechach fantastycznych oraz ponad 300 postaci w formie rzeźb pełnych.

Różne cechy są podkreślone na różnych przedstawieniach. Uszy są czasem przedstawiane z orejeras, czasem w geometrycznej postaci dwudzielnej. Można stwierdzić, że wszystkie przed-stawienia wyobrażają jedno bóstwo, które zmienia swoje oblicze, gdyż jest wszechmogące.

Wyróżniono 100 cech ikonograficznych, m.in. elementy stroju i części twarzy. Z grupy tej usunięto elementy występujące rzadko. Uznano je za inicjatywę własną warsztatów rzeź-biarskich. 30 elementów charakterystycznych twarzy wyróżniono tylko na podstawie naczyń portretowych. Były to m.in. dwa węże na głowie, łysa głowa, trzygłowy wąż na głowie, oczy, ozdoby uszu, kolczyki, naszyjniki, pektorały oraz nakrycia głowy np. turbany. Kolejne 22 ele-menty charakterystyczne wyróżniono na podstawie przedstawień całościowych. Były to m.in. długość włosów i fryzura, trapezoidalne kolczyki, rozbudowane nakrycie głowy, nakrycie głowy z pióropuszem, ozdoba nakrycia głowy w kształcie maczugi oraz strój, np. tunika, spódniczka, opaski na rękach. Stworzono macierz, w której każde naczynie opisano.

Wyróżniono sześć głównych typów ikonograficznych: (a) wyraźnie wystające brwi, (b) uszy o cechach fantastycznych, (c) oczy okrągłe, (d) fale na twarzy, (e) zmarszczki na twarzy, (f ) nakrycie głowy z przedstawieniem kota.

Każdy typ ikonograficzny może występować z różnymi cechami fakultatywnymi, takimi jak malowanie twarzy, łysa głowa, usta w formie kociego pyska z kłami, orejeras, pektorały oraz węże z nakryciem głowy. Każdy typ ikonograficzny posiada cechy fakultatywne najbardziej dlań typowe. Wyróżniono na tej podstawie trzy postaci o cechach fantastycznych.

Na podstawie rzeźb pełnych wyróżniono 8 typów ikonograficznych: (a) fryzura w formie koczków, (b) orejeras, (c) nakrycie głowy z 3 dyskami, (d) nakrycie głowy z nożem, (e) podłużne oczy, (f ) długie proste włosy, (g) twarz ze zmarszczkami, (h) ozdoba nakrycie głowy w kształcie litery V wykonane z dwóch piór.

Na podstawie analizy próbki statystycznej wyróżniono pięć bóstw, w tym jedno bóstwo o cechach kobiecych. Dwa z tych bóstw nie występowały zatem na naczyniach portretowych. Były to następujące postaci:

1. Bóg gór – bóstwo z fryzurą z koczkami i orejeras z węży, z włosami w formie węży, pektorałem i wężem zamiast włosów. Pojawia się także na ścianach świątyń, w tym w Sipán. Występuje w pejzażu górskim z roślinnością górską.

2. Bóstwo “wojownik puszczyka“ – posiada dwie wypustki na głowie w kształcie litery V, ma atrybuty wojownika i charakterystyczne krótkie włosy. Występuje w otoczeniu gwiazd i świata podziemnego, podobnie jak zwierzę puszczyk.

3. Bliźniak ziemski – związany z dniem i postaciami ludzkimi, posiada wężowy pas, wę-żowe kolczyki i kocie nakrycie głowy, występuje na przedstawieniach wspólnie z iguaną. Pojawia się na ściennych przedstawieniach składających się z wielu postaci. Porusza się z pomocą ptaków, z różnymi nakryciami głowy.

4. Bliźniak morski – związany jest ze światem morskim, rybołówstwem, walczy z potwo-rami morskimi, z ciemnością, podziemiem i światem zmarłym. Ma wężowy pas i kolczyki w kształcie główek węży, jako bliźniak bliźniaka ziemskiego. Występuje na przedstawie-niach pod gwiazdami lub dwugłowym wężem. Nosi krótką spódniczkę.

5. Bóstwo promieniste – nie pojawia się na przedstawieniach portretowych samych głów. Występuje w otoczeniu promieni rozchodzących się od niego. Jest wojownikiem, trzyma w dłoni maczugę. Nosi krótką tunikę i pektorał.

6. Bóstwo kobiece – nie pojawia się na przedstawieniach portretowych samych głów. Jest kobietą z długimi włosami sięgającymi do pasa, posiada wystające z twarzy kły oraz orejeras. Znanych jest mało rzeźbiarskich przedstawień tego bóstwa rozpoznawanego głównie na przedstawieniach techniką cienkiej linii.

Religia Moche opierała się na dwudzielności. Bóstwa dzielono na górskie i morskie oraz nocne i dzienne. Bóstwa mogły ożywiać przedmioty, by pomagały one ludziom. Nie należy doszukiwać się istnienia głównego bóstwa Mochica, które pełniłoby rolę stwórcy.