Kultura Lambayeque-Sicán

Późny okres przejściowy, zgodnie z chronologią stylistyczną, trwał w latach 900/1000-1470 n.e. W chronologii procesualnej odpowiadał mu okres rozwoju lokalnych państw, trwający w latach 1200-1470 n.e. Okres od X do XV wieku n.e. określany jest jako okres późny.

Około roku 1000 n.e. upadły państwa Huari i Tiahuanaco. Ich upadek był związany z katastroficznym zjawiskiem El Niño. W warsztatach nie produkowano już ceramiki o dotych-czasowych formach, nie powstawały też nowe centra władzy. Po upadku Huari i Tiahuanaco nastąpiły poważne zmiany społeczno-kulturowe.

Nastąpił kolejny okres regionalizacji kulturowej. Imperium rozpadło się i powstało wiele mały państewek ograniczonych często tylko do pojedynczych dolin. Rozwijały się regionalne państwa Lambayeque, Chimú, Chancay, Ychma, Chincha, zajmujące tereny wcześniejszej kul-tury Nasca, Colla, Lupaca ze stolicą w Chucuito nad jeziorem Titicaca oraz Inca ze stolicą w Cuzco. Państwa te istniały aż do czasów konkwisty, choć część z nich została wchłonięta przez państwo Inków. Poszczególne państwa utrzymywały ze sobą kontakty handlowe.

Pojawiły się nowe, regionalne style artystyczne, nowe rodzaje pochówku i nowe strategie osadnicze. Ośrodki zakładano na szlakach handlowych prowadzących wzdłuż dolin rzecznych oraz wzdłuż wybrzeża. Rozwinięta została sieć dróg umożliwiająca podróże karawan. Przyspie-szyło to migracje ludzi oraz technik stylistycznych. Na północnym wybrzeżu istniały kultury Lambayeque i Chimú. Najważniejszymi stanowiskami były Farfán i Chan Chan. Na północnym wybrzeżu aż do czasów konkwisty żyła społeczność będąca potomkami twórców tych kultur. Przez cały okres późny, od X do XV w. n.e., na północnym wybrzeżu zachowana została ciągłość kulturowa.

Kultura Lambayeque charakteryzowała się indywidualnym stylem artystycznym. Przed jej wydzieleniem przez wiele wszystkie kultury północnego wybrzeża wiązano z fenomenem Chimú, zaś państwa lokalne uważano za prowincje imperium Chimú. Jednym z takich państw było Lambayeque-Sicán. Choć kultura ta również była początkowo uważana za część kultury Chimú, w rzeczywistości to kultura Chimú rozwijała się w oparciu o osiągnięcia kultury Sicán. Dawniej uważano, że kultura Lambayeque istniała pomiędzy upadkiem kultury Moche a powstaniem kultury Chimú.

Od lat 90. XX wieku badano stanowisko Batán Grande w dolinie rzeki okresowej La Leche, które było jednym z najważniejszych stanowisk kultury Lambayeque. Stwierdzono, że obszar między dolinami Lambayeque a Piurą w latach 900-1050 n.e. był zarządzany przez jednego władcę rezydującego w pobliżu Batán Grande nad La Leche. Siedzibami władzy były pałace znajdujące się wokół Batán Grande. Słowo “batán” oznacza “żarno”. Kulturę zaczęto nazywać też Sicán, co również oznacza “żarna”. Wokół Batán Grande znajduje się rezerwat archeologiczny chroniący las huarango.

Izumi Shimada zaproponował periodyzację dla kultury Lambayeque-Sicán. Wyróżnił nastę-pujące fazy chronologiczne:

1. 700-900 – wczesny Sicán

2. 900-1100 n.e. – środkowy Sicán 3. 1100-1350 n.e. – późny Sicán

Okres środkowego Sicán był okres największego rozkwity. Powstało wtedy najwięcej stano-wisk oraz wyrobów ceramicznych. W okresie środkowego Sicán założono także stanostano-wisko Batán Grande. Wytworzył się wtedy charakterystyczny styl Lambayeque. Kultura Lambayeque-Sicán objęła swoim zasięgiem ziemie od południowego Ekwadoru do środkowego wybrzeża Peru.

W ikonografii popularna była postać męska ukazana frontalnie z fantastycznymi, stożkowa-tymi uszami zakończonymi orejeras, a także przedstawienie migdałowatych, wygiętych oczu. Oczy takie nie występowały się w żadnym innym stylu oprócz Lambayeque.

Bóstwo przedstawiane w ikonografii miało kocie łapy, ptasi dziób i skrzydła. Czasem było bardziej antropomorficzne, ale miało wtedy zoomorficzną maskę. Bóstwo to pojawiało się po-wszechnie na ceremonialnych nożach tumi. Nóż tumi pochodzi w najbardziej znanej formie z kultury Lambayeque. Wykonywano je ze złota lub stopu złota z miedzią i zdobiono misternie za pomocą inkrustacji szlachetnymi kamieniami. Bóstwo na nożach tumi miało charakterystyczne oczy oraz półkoliste nakrycie głowy. Często wokół nakrycia głowy pojawiały się fale morskie. Strój bóstwa z noży przypomina stroje stosowane przez kulturę Moche.

Przedstawienia bóstwa występowały nie tylko na ceramice i wyrobach metalowych, ale także na ścianach budynków, na których malowano postaci bóstwa z półokrągłymi nakryciami głowy. Bóstwo z atrybutami władcy znaleziono w dekoracji jednej ze świątyń w Batán Grande.

Batán Grande było stolicą państwa Lambayeque. Zostało przebadane przez Izumi Shi-madę. Badania Batán Grande były jednym z największych projektów archeologicznych prze-prowadzonych w Peru w ciągu ostatnich lat. Stanowisko znajduje się w lesie huarango, wśród bujnej roślinności. Składa się z 8 huacas, czyli kompleksów monumentalnych. Noszą one nazwy La Merced, Ingeniero, Las Ventanas, Oro, Loro (“papugi”) i Corte. W kompleksie są nadal dwie nienazwane piramidy. Piramidy są znacznie od siebie oddalone. Całe stanowisko zajmuje obszar 20 km2. Stanowisko i ośrodek były połączone dużym kanałem nawadniającym pobli-skie pola rolne, który ze względu na rozmiary przypominał bardziej koryto rzeczne niż kanał irygacyjny.

Architektura Sicán wyróżnia się występowaniem założeń świątynno-pałacowych. Charakter tych budowli nie został ostatecznie określony do dziś. Mogły być to świątynie lub pałace wład-ców. Miały charakter piramid, na których szczycie znajdowały się zabudowania, do których prowadziły monumentalne rampy. Rampy oraz małe pomieszczenia audiencyjne były nowator-skimi rozwiązaniami w architekturze. Rampy znajdowały się po zachodniej stronie piramidy i prowadziły bezpośrednio na szczyt budowli. Stanowisko Batán Grande nie zostało dotąd dokładnie przebadane. Nie znaleziono mniejszych zabudowań znajdujących się między budow-lami monumentalnymi, w szczególności domów mieszkalnych, które świadczyłyby o gęstości zaludnienia.

Struktury w całości były wykonane z cegieł adobe, które były produkowane przez różne warsztaty. Cegły adobe kultury Lambayeque były oznakowanie symbolem warsztatu, który je wyprodukował. Cegły adobe produkowane przez różne warsztaty różniły się w pewnym stopniu wielkością i modelem. Za czasów kultury Chimú nastąpiło całkowite ujednolicenie produkowanych cegieł adobe.

Ludność kultury Lambayeque budowała po raz pierwszy w dziejach andyjskich złożone, monumentalne kanały irygacyjne. Kanały te znajdowały się nie tylko w dolinach, ale także łączyły trzy doliny rzeczne – Lambayeque, Saña i La Leche. Kanały łączące te rzeki uznawano dawniej za naturalne rzeki. Upadek dynastii Batán Grande nastąpił około roku 1100 n.e. w wyniku powodzi wywołanych przez El Niño.

Monumentalne założenia kultury Lambayeque-Sicán miały zdobione mury i fasady. Wszyst-kie budowle były posiadały polichromowane sceny religijne na ścianach. Znaleziono ceramiczne modele architektoniczne budowli Lambayeque.

Formy naczyń ceramicznych przypominały naczynia znane z kultury Moche. Nadal wystę-powała butla o strzemiączkowatym wylewie, ale dwa stożkowate wylewy zwężały się ku górze. Na strzemiączku pojawiały się elementy rzeźbiarskie o znaczeniu symbolicznym, np. architek-toniczny motyw tronu znajdującego się przy ważniejszych budowlach.

Domy mieszkalne zwykłych ludzi wznoszono techniką quincha. Zadaszone były dwuspadzi-stym dachem umożliwiającym spływanie deszczu. Wszystkie czynności domowe, np. produkcja ceramiki i tkanin, odbywały się na patio. Pomieszczenie zamknięte służyło tylko do spania i przyrządzania posiłków.

Groby władców Lambayeque w Batán Grande ilustrują wiarę w przeistoczenie się władcy po śmierci w bóstwo o cechach astralnych. Przedstawieniom stale towarzyszyła symbolika ptasia. Stanowisko Batán Grande jest wielowarstwowe, co utrudnia jego eksplorację oraz stanowiska. Szyby wykopaliskowe muszę mieć dużą głębokość.

Wyróżniono cztery rodzaje pochówków, w zależności od klasy społecznej pochowanych osób. Najbiedniejszych chowano w fosach, na leżąco, bez darów grobowych. Klasę średnią chowano na leżąco lub na siedząco, z darami wykonywanymi z brązu arszenikowego i hematytu, którym malowano też ciała zmarłych. Osobnicy wysoko urodzeni chowani byli w pozycji siedzącej, z pochówkami towarzyszącymi oraz darami grobowymi ze złota i hematytu.

Czwartą grupę stanowili rządzący, których chowano w bardzo bogatych grobach z licznymi darami grobowymi ze złota, bursztynu sprowadzanego z Kolumbii, muszli tropikalnych, a także z pochówkami towarzyszącymi. Postać władcy znajdowała się w centralnej części rozległej ko-mory grobowej. Wokół centralnej koko-mory znajdowały się mniejsze koko-mory dla kobiet, rodziny, najwyższych kapłanów, dostojników i służby, których chowano wraz ze zmarłym. Władca umieszczany był w grobie w pozycji siedzącej, a jego ciało było podtrzymywane przez tkaniny w formie mumii. Komorę grobową po przeprowadzeniu pochówku zamykano na stałe i, w od-różnieniu od regionów górskich, ze zmarłym władcą nie kontaktowano się fizycznie. Przestrzeń wewnątrz komory grobowej była pusta, co powodowało, iż komory często zawalały się w trakcie trzęsień ziemi.

Komory grobowe władców znajdowały się w obrębie ramp prowadzących do świątyń. Naj-bogatsze pochówki odkryto w obrębie piramidy Huaca Loro. Znajdowały się w czworokątnej komorze z niszami w ścianach. Komora znajdowała się na głębokości od 8 do 15 metrów. Zbadanie takiej komory, czego dokonał Izumi Shimada, było bardzo trudne technicznie. Izumi Shimada oszacował, iż komorę grobową budowało kilkanaście osób przez dwa tygodnie. Pochó-wek przeprowadzano zaraz po śmierci władcy.

Tumba Oeste, grób zachodni, znajdował się na głębokości 12 metrów. Pochówki w Huaca Loro zostały odkryta nienaruszone, ze względu na głębokie położenie grobu. Komory grobowe miały plan prostokątny z niszami. Ściany głównej komory grobowej ozdobione były malowi-dłami. Pochowany osobnik miał nałożoną na głowę olbrzymią maskę oraz nakrycie głowy. Czasami ludzi chowano także głową do dołu, a nogami do góry. Znaleziono jeden pochówek tego rodzaju. Towarzyszyły mu kobiety i setki kilogramów wyrobów metalowych.

Rekonstrukcja grobów Lambayeque w Batán Grande przypomina groby Sipán, ale pozycja głównych zmarłych jest siedząca, a nie leżąca. W grobach wyróżniają się wyroby z metalu. Osoby towarzyszące zawijano czasami w tkaninę.

W jednym z grobowców przy zmarłym znaleziono tkaninę pokrytą dwoma tysiącami pla-kietek ze złota. W grobach znajdowano około 180 importowanych muszli spondylusa. W żadnych wcześniejszych pochówkach nie znajdowano tak dużej liczby muszli. Świadczy to o statusie zmarłego władcy, który, zgonie z wierzeniami, stawał się po śmierci najwyższym bó-stwem. Wysoki status zmarłego był odzwierciedlony także w ofiarowanych mu sztandarach oraz pióropuszach, które wykonano z piór ptaków z selvy i złożono do grobu.

W grobie znaleziono bardzo cenną maskę inkrustowaną szmaragdami i bursztynami tworzą-cymi oczy. Ze względu na obecność bursztynu dopatrywano się kontaktów ludności Lambayeque z ludnością Mezoameryki. Okazało się jednak, że bursztyn sprowadzano z Kolumbii, a nie z

Meksyku. Orejeras były zdobione motywami geometrycznymi. W grobach znaleziono także noże tumi, dyski, złote inkrustowane kubki oraz postaci bóstwa.

Znaleziono także ażurowe korony zakładane na głowy. W jednym z grobów było ich aż osiem. Nakrycia głowy były wysokie, ciężkie i znacznie różniły się od nakryć głowy kultury Moche. Na nakryciach głowy występował motyw fali morskiej. Władcy mieli zakładane także pióropusze, naszyjniki oraz kolczyki.

W najbogatszym grobie znaleziono dwie kobiety w wieku około 20 lat, które były najważniej-szymi żonami zmarłego władcy. Wysoki status tych kobiet był obrazowany obecnością darów ofiarnych, w tym noży tumi. Jedna z kobiet została pochowana w pozycji siedzącej, na tym samym poziomie co władca, a druga w pozycji leżącej, przypominającej pozycję porodową.

Mit o Naymlapie, założycielu dynastii Lambayeque panującej w Batán Grande, został spi-sany w 1586 roku przez kronikarza Miguela Cabello Valboa. Istniało ośmiu władców, którzy zarządzali księstwami. Naymlap przybył, według mitu, na północne wybrzeże Peru na tratwie z morza i być otaczany kultem podobnym do najwyższych bóstw. Wraz z nim przybyła jego świta. Założył dynastię panujących władców. Naymlap przybył z mitycznym idolem wykona-nym z zielonego kamienia. Po jego śmierci posążek zniknął, gdyż władca zamienił się w ptaka i odleciał do nieba. Z mitem tym wiązał się pośmiertny kult władców Lambayeque.

Wierzono, że mityczny władca Naymlap mógł przypłynąć z innej krainy, np. z Kolumbii lub Ameryki Środkowej. Badania nie przyniosły jednak żadnego potwierdzenia dla takiej hipotezy. Drugim królem Lambayeque był syn Naymlapa o imieniu Cium. Władza przekazywana była z pokolenia na pokolenie. Ostatniego władcę, według kroniki kolonialnej, ukazano wrzucając do morza ze związanymi rękami i nogami.

Stanowisko Chornancap znajduje się blisko linii brzegowej, wśród pól uprawnych. Znajduje się tam jedna piramida zorientowana względem kierunków kardynalnych. Prowadzi na nią rampa. Na jednej ze ścian zachował się polichromowany fryz, na którym przedstawiono głowy-trofea. Może być to wpływ kultury Nasca.

Stanowisko Chotuna znajduje się 1 km Chornancap. Rampa prowadząca na piramidę Huaca Mayor, największą strukturę stanowiska, znajduje się od strony zachodniej, zaś rampa prowadząca na drugą piramidę przylega do niej od wschodu. W pobliżu korytarza łączącego dwie piramidy znajdował się warsztat rzemieślnicy oraz trzecia, mniejsza piramida nazywana Huaca de los Frisos lub Huaca de Gloria.

Na stanowisku znaleziono też małą świątynię Templo de los Frisos położoną w pobliżu Hu-aca de los Frisos. Świątynia jest obecnie badana przez rządu Peru. W jej obrębie znaleziono bogato zdobione filary podtrzymujące sklepienie, które pokryte było fryzami. Zidentyfikowano także drewniane elementy konstrukcyjne. Zbudowano drewniane tymczasowe zadaszenie zabez-pieczające konstrukcję przez warunkami atmosferycznymi.

Cały kompleks centralny stanowiska Chotuna jest zwarty, połączony rampami i korytarzami umożliwiającymi sprawną komunikację. Spora część piramidy w Chotuna została rozmyta przez wody deszczowe. Na stanowisku trwa poszukiwanie grobu najwyższego władcy. W 2011 roku w komorze grobowej odkryto pochówek należący do jednego z pierwszych władców z dynastii Lambayeque. Ściany komory grobowej były bogato zdobione reliefami i fryzami z polichromiami. Na ścianach występowały te same motywy, które obecne były na ceramice oraz na wyrobach metalowych. Na murach pojawiał się płytki relief oraz małe grafiki.

Stanowisko Túcume było kolejną stolicą Lambayeque. Stanowisko rozwijało się intensywnie i uległo znacznej przebudowie w czasach kultury Chimú, dlatego trudne jest określenie jego wyglądu z czasów cywilizacji Lambayeque-Sicán. Piramidy z adobe zostały także rozmyte przez wodę.

Pacatnamú było czwartym ośrodkiem władzy kultury Lambayeque. Znajdowało się w dolinie Jequetepeque, tuż nad brzegiem oceanu. Władców panujących w poszczególnych stoli-cach łączyły prawdopodobnie więzy pokrewieństwa. Rodowód władców wywodził się jeszcze z czasów Moche. Pacatnamú pozbawione jest wielkich monumentalnych założeń piramidalnych. Stanowisko ma złożony plan składający się z budowli o wielu pomieszczeniach sąsiadujących ze sobą. Podbicie doliny Jequetepeque było jedną z pierwszych aspiracji władców Chan Chan.

Ceramika Lambayeque. Ludność kultury Lambayeque wytworzyła charakterystyczną ce-ramikę, która zaczęła pojawiać się w latach 900/1000 n.e., wraz z nastąpieniem skoku techno-logicznego. W garncarstwie wykorzystywano dwuczęściową formę ceramiczną.

Wytwarzano naczynia masowo. Nie różniły się one dekoracją plastyczną, która wykonywana była seryjnie w formach. Obecnie kolekcje ceramiki kultury Lambayeque znajdują się w więk-szości muzeów w Peru. Rozpoczęcie produkcji ceramiki Lambayeque wiązało się z rewolucją technologiczną. Masowo powstawała ceramika użytkowa, domowa, a także ceramika grobowa, produkowana specjalnie w celu złożenia w grobie. Ceramika grobowa nigdy nie była używana, a jej cechy konstrukcyjne uniemożliwiały inne jej zastosowanie.

Formy do wytwarzania naczyń wykonywano ręcznie z gliny. W Andach nigdy nie wyko-rzystywano koła garncarskiego aż do okresu kolonialnego. Formy wykonywane była bardzo starannie, czasami były nawet zdobione. Formy składano czasami do grobów rzemieślników-garncarzy. Dekoracje plastyczne naczyń były jednolite, a liczne naczynia w obrębie tej kultury były wręcz identyczne.

Kultura Lambayeque-Sicán, jako jedyna, opracowała charakterystyczną technikę zdobie-nia naczyń w mokrej glinie za pomocą specjalnych palet drewzdobie-nianych posiadających motyw zdobniczy. Paletę przykładano wielokrotnie do mokrego naczynia, tworząc odbicia motywu dekoracyjnego w wielu miejscach naczynia. Technika nazwana została palateado lub paletowa-niem. Do dziś zachowały się zarówno naczynia wykonane tą techniką, jak i palety drewniane stosowane przy produkcji. Technikę tę przejęło później księstwo Chimú.

Często na paletach znajdował się motyw sieci, motyw zoomorficzny lub antropomorficzny, podobny do dekoracji murów i tkanin kultury Lambayeque. Palety przechowywano w trzcino-wych skrzyneczkach, co świadczy o ich znaczeniu oraz prestiżu garncarstwa. Dzięki zastosowa-niu masowej produkcji naczyń i techniki palateado ceramika użytkowa po raz pierwszy w historii andyjskiej posiadała tak bogate zdobienia. We wcześniejszych kulturach ceramika użytkowa nie była bogato zdobiona.

Warsztaty garncarskie znajdowały się w pobliżu domostw, na patio, ze względu na koniecz-ność zapewnienia dostępu światła i powietrza. W warsztatach seryjnie wytwarzano naczynia pracując na matach. Wypał odbywał się w piecach przy wysokich temperaturach. Tempera-tura wypału była ściśle kontrolowana. Glinę rozdrabniano na żarnach kamiennych. W dużej ilości, oprócz ceramiki czerwonej, występowała także ceramika czarna – wypalana w atmosferze redukcyjnej.

Osobnik z migdałowatymi oczami, pod dwugłowym wężem trzymanym nad głową i z pasem wężowym wokół bioder był charakterystycznym dla kultury Lambayeque przedstawieniem. Bu-tle z uchwytami w kształcie piramidalnym, dekoracją malowaną i plastyczną oraz dekoracjami morskimi, np. falami i ptakami, były typową dla kultury Lambayeque formą ceramiczną. Pro-dukowano misy służące do przechowywania pożywienia, których wewnętrzne ścianki pokrywano wypustkami nazywanymi “gęsią skórką”. Również one były charakterystyczne dla Lambayeque. Podobne motywy zdobnicze do występujących na ceramice pojawiały się na reliefach w postaci stiuków. Miały formę fal morskich, ptaków, a także półkolistych dwugłowych węży, pod którymi znajdowały się przedstawienia bóstw. Reliefy takie znaleziono m.in. na stanowisku

Chotuna w Huaca Mayor. Na tkaninach, reliefach i ceramice występowały te same postaci bóstw pod dwugłowymi półkolistymi wężami. Wytwarzano też naczynia ze złota i srebra zdobione postaciami tych samych bóstw. Motywy zapożyczano ze sztuki Moche oraz Recuay.

Cała sztuka mogła być pod silną kontrolą państwa. Świadczy o tym wytwarzanie naczyń jednolitych w formach i dekoracjach przez różne warsztaty garncarskie.

Charakterystyczną formą naczyń były butle strzemiączkowate z dwoma wylewami, pozio-mymi wypustkami po bokach oraz motywami piramidy schodkowej i motywami morskimi. W butli strzemiączkowatej jeden z wylewów zastępowano czasami przedstawieniem zoomorficz-nym. W dekoracji ceramiki Lambayeque pojawiał się motyw osobnika niesionego na lektyce, występujący obok ryb oraz ptaków morskich.

Dużą rolę odgrywała produkcja brązu. Monopol w dziedzinie metalurgii posiadało pań-stwo. W materiale archeologicznym w Batán Grande znaleziono piece służące do wytapiania brązu. Działalność warsztatów metalurgicznych w całości kontrolowało państwo. W warszta-tach metalurgicznych wykorzystywano duże kamienne żarna. Piece składały się z jednej komory. Lokalizowane były na zboczach wzgórz, w celu osłonięcia ich przed silnymi popołudniowymi wiatrami wiejącymi znad oceanu.

Każdy piec mógł pomieścić od 5 do 8 kilogramów surowca metalowego. Były to duże, w skali andyjskiej, piece. Temperaturę kontrolowano dmuchając w tubę zakończoną glinianym dyszlem. Osiągano temperaturę 1100-1250 stopni Celsjusza. Wytapianie metalu trwało około 3 godzin. Znajomość technik metalurgicznych mogła pochodzić z terenów dzisiejszej Kolumbii, o czym świadczy zastosowanie podobnych rozwiązań technologicznych.

Proces produkcji metalu wymagał wydobycia surowców metalicznych z miejscowych kopalń oraz pozyskania drewna z miejscowych lasów. Drewno było zasobem trudno dostępnym i defi-cytowym. Istniały grupy zajmujące się kontrolą pozyskiwania drewna i odtwarzaniem zasobów leśnych.

W Batán Grande, w kompleksach Huaca La Merced i Huaca Las Ventanas, w obrębie gro-bów, znaleziono wyroby metalowe oraz odpadki z produkcji metalurgicznej. Były wśród nich płytki naipes nazywane siekierkami-monetami. Były to płaskie płytki, które mogły służyć do handlu jako środek płatniczy. Ludność kultury Lambayeque mogła sprzedawać złoto przedsta-wicielom kultur Kolumbii, w zamian uzyskując inne metale.

Naipes miały kształt zbliżony do noża tumi lub przypominały klepsydrę z szerokim środ-kiem. Znajdowano je w grobach zmarłych przedstawicieli elity. Nazwa naipes jest nazwą lokalną, zapisaną w źródłach kolonialnych, co może świadczyć o ich długotrwałym zastosowa-niu w roli pieniądza. Zwyczaj magazynowania metali, a zwłaszcza miedzi, w postaci sztabek i płytek znany jest także z Ekwadoru i Meksyku. Jednak sztabki tam spotykane miały inną formę niż płytki naipes kultury Lambayeque z północnego wybrzeża Peru. Przypuszcza się, że mógł istnieć kontakt kulturowy między Peru, Ekwadorem i Meksykiem.

Na przełomie VIII/IX w. n.e. nastąpiła zmiana sposobów prowadzenia handlu towarami z regionem zatoki Guayaquil w Ekwadorze. Wzrosła liczby muszli spondylusa sprowadzonych z Ekwadoru w kulturach Lambayeque i Chimú. W Ekwadorze pojawiło się wtedy dużo ceramiki w stylu Lambayeque. Muszle spondylusa sprowadzano do Peru od późnego okresu preceramicz-nego. Intensywność importu znacząco wzrosła w okresie kultury Lambayeque. Sprowadzone