Historia i archeologia Inków

Imperium Inków, zwane Tawantinsuyu, istniało w latach 1470-1532 n.e. W środkowych An-dach na początku XV w. istniało wiele niezależnych państw rozwijających się w pojedynczych dolinach. W okolicach jeziora Titicaca powstało wtedy państwo, które dało początek imperium Inków. Inkowie zbudowali złożony system administracyjny, przy tworzeniu którego korzystali z osiągnięć wcześniejszych kultur.

Tawantinsuyu rozwinęło się na przełomie XV i XVI wieku. Liczyło około 10 mln mieszkań-ców i zajmowało obszar 1-1,5 mln km2. Szacunki te powstały na podstawie kronik hiszpańskich z czasów konkwisty, które spisano opierając się na relacjach rodów inkaskich.

Do roku 1400 Inkowie tworzyli jedno z wielu wodzostw znajdujących się na obszarze andyj-skim. Ekspansja ich państwa była dziełem trzech władców i konsekwencją zbiegu okoliczności. Inkowie wykorzystali osiągnięcia państw Tiahuanaco i Huari. Podbili obszary od Kolumbii po rzekę Maule w Argentynie. Ich kraj rozciągał się od oceanu do selvy. Obszar selvy nigdy nie został jednak objęty administracją państwową.

Tawantinsuyu w języku quechua oznacza “całość złożoną z czterech części”. Inkaskie impe-rium było podzielone na cztery ćwiartki:

1. Chinchaysuyo – północne wybrzeże, 2. Antisuyo – wschodnie stoki Andów, 3. Collasuyo – południowe wybrzeże,

Z czasów Inków przetrwały kroniki i legendy spisane przez XVI-wiecznych kronikarzy. Nie-wiele wiadomo o początkach imperium Inków. Istniało ono krótko ze względu na podbój doko-nany przez Hiszpanów.

O powstaniu królewskiej dynastii i założeniu Cuzco mówią dwie grupy mitów. Jedna z nich wiąże Inków z regionem jeziora Titicaca i Tiahuanaco. Według mitów należących do tej grupy słońce zesłało na ziemię dwoje założycieli – Manco Cápaca i Mama Ocllo. Druga grupa mitów wiąże ich pochodzenie z miejscem nazywanym Maucallacta, co oznacza “stara osada”, i jaskinią Pacaritambo. Z jaskini tej mieli wyjść czterej bracia i cztery siostry, wśród których byli Manco Cápac i Mama Ocllo. Wszyscy ruszyli szukać miejsca dogodnego do zasiedlenia. Jeden z braci był wyposażony w pręt. Wbił go w ziemię po wybraniu miejsca pod przyszłą stolicę. Wtedy słońce nakazało temu bratu zmienić imię na Manco Cápac. Obie tradycje wskazują, że założycielem dynastii był Manco Cápac. W rzeczywistości nie było to imię władcy, ale tytuł noszony przez dawnych władców Tiahuanaco.

Inca Garcilaso de la Vega stworzył listę 19 władców imperium Inków. Na liście tej znaleźli się m.in. Manco Cápac, Sinchi Roca, Lloque Yupanqui, Mayta Cápac, Cápac Yupanqui, Inca Roca, Yáhuar Huaca, Viracocha Inca, Pachacútec, Amaru Inca Yupanqui, Túpac Inca Yupa-nqui, Huayna Cápac, Huáscar i Atahualpa. Pachacútec i Inca Yupanqui to prawdopodobnie imiona tego samego Inki. Po podboju Cuzco przez Hiszpanów czterej Inkowie panowali w Vilca-bamba. Ostatnim władcą z Vilcabamby był Túpac Amaru. Występują rozbieżności pomiędzy poszczególnymi listami Inków związane z różnicami między ustnymi przekazami.

Inkowie musieli w początkowym okresie ekspansji stawić czoła licznym ludom i ich księ-stewkom zwanym curacazgo. Były wśród nich ludy Ayamarca z okolic Cusco i Chanka z okolic Ayacucho, których przedstawiciele byli pod silnym wpływem kultury Huari. W XII i XIII wieku Inkowie zajęli obszary znajdujące się wokół Cuzco. Stolicę podzielono na Hanan Cusco – górne miasto, i Hurin Cusco – dolne miasto.

Viracocha Inca opuścił ze swoim rodem Cuzco w obliczu najazdu Chanków. Obroną kierował przedstawiciel rodu arystokratycznego, który upozorował istnienie większej liczby wojsk obroń-ców poprzez wystawienie kukieł. Po odparciu ataku młody dowódca przyjął imię Pachacútec i postanowił sam pokierować losami państwa. Przeprowadził on największe podboje. O władzę ubiegał się też Inca Urco, syn Viracocha Inki. Doszło do walk o sukcesję między Pachacutekiem a Inca Urco. Do decydującego starcia doszło do starcia w Yucay nad Urubambą.

Po zwycięstwie Pachacútec wybudował fortecę w Pisaq w Valle Sagrado. Pachacútec zbudo-wał też Machu Picchu. Stanowisko to odkrył Hiram Bingham w 1911 roku. Miasto położone było na wschodnich stokach Andów. Charakteryzowało się piękną kamieniarką imperialną.

Pachacútec przeprowadził wyprawy, w czasie których podbił ziemie położone na północ i po-łudnie od Cuzco. W kolejnych latach podjął się przebudowy stolicy, Cuzco. Sprowadził w tym celu kamieniarzy z Collasuyo, z dawnego Tiahuanaco, oraz rzemieślników z odległych obszarów imperium. Wybierano fachowców będących potomkami przedstawicieli wcześniejszych kultur, które miały największe osiągnięcia w poszczególnych dziedzinach. Zatrudniano ich okresowo za wynagrodzeniem. Dzięki temu możliwe było wzniesienie miasta z doskonałą kamieniarką. Cha-rakterystyczna kamieniarka imperialna charakteryzuje się doskonałym dopasowaniem bloków skalnych.

Twierdza Sacsayhuamán została wzniesiona z kamienia bez zastosowania zaprawy murar-skiej, podobnie jak wszystkie budowle imperialne, np. pałace królewskie. Charakterystycznym elementem twierdzy były mury monolityczne wzniesione z zastosowaniem monolitów o masie sięgającej 300 ton. Monolity te obrabiano zaawansowanymi technikami kamieniarskimi. In-tensywne deszcze niszczą poszczególne tarasy twierdzy. Inkowie zabezpieczyli twierdzę przed działaniem wód deszczowych, zaś cechy konstrukcyjne sprawiają, że Sacsayhuamán jest odporne

na trzęsienie ziemi. Monumentalna architektura zachowała się też w Pisaq i Ollantaytambo. Cuzco jest położone na wysokości około 3400 m n.p.m. Położone jest strategicznie w dolinie trzech rzek, które przez cały rok dostarczają wodę pitną. Rozkwit Cuzco zawdzięcza Pachacu-tekowi. Większość budowli wkomponowanych w architekturę np. Coricancha-Santo Domingo pochodzi z czasów panowania Pachacuteca.

Hanan Cuzco było najważniejszą częścią miasta, w której znajdowała się Coricancha, w której składano mumie władców. Zostały one później spalone przez Hiszpanów. Coricancha w języku quechua oznacza “zagroda słońca“. W świątyni tej znajdował się najważniejszy idol słoneczny nazywany Punchao. Z Coricanchy wychodziło promieniście 41 seques, czyli linii, na których znajdowały się najważniejsze huaki. W Corinachy drzwi i okna miały formę trapezo-idalną.

Hiszpanie zachowali siatkę urbanistyczną stolicy i inkaskie fundamenty budowli. Plaza de Armas znajduje się na miejscu głównego placu z czasów Inków. Cuzco miało przypominać pumę, która była symbolem władzy i często była przedstawiana na kubkach kero. Typowe dla stanowisk Inków były trapezoidalne place, na których odbywały się główne ceremonie religijne. W czasie ceremonii religijnych na placach gromadziły się elity społeczeństwa i mumie władców, z którymi rozmawiali kapłani. Mumie posiadały swoje ziemie, służbę i sprawowały władzę. Noszone były na lektykach.

Podbój inkaski odbywał się głównie za pomocą metod militarnych. Był ideologicznie wspie-rany kultem słońca. Po podboju Inkowie zakładali garnizony wojskowe i świątynie słońca. Po dokonaniu podboju nie ingerowano w strukturę wewnętrzną podbitych państewek, a jedynie podporządkowywano ich przywódców kontroli namiestników inkaskich i zawierano z lokalnymi władcami sojusze wojskowe. Lokalne państwa musiały dostarczać żołnierzy do armii imperialnej i pracowników do budowy dróg.

Początkowo wojsko nie miało charakteru zawodowego, a wyprawy wojenne organizowano tylko w czasie przerw w pracach rolnych. Z czasem zorganizowano regularne wojsko, które mogło interweniować w przypadku buntów przez cały rok.

Powstał system przesiedlania podbitej ludności, który nazywany był mitmaq. Słowem mit-maq określano przesiedleńców lub ich grupy. Ludność była przesiedlana na obszary położone daleko od miejsca ich pochodzenia, często należące do innych pięter ekologicznych. Przeno-szono całe rodziny wyspecjalizowanych rzemieślników, co pozwalało wyrównać poziom rozwoju w różnych dziedzinach na obszarze imperium. System przesiedleń umożliwił też stworzenie regularnego wojska.

Bardzo często przesiedlano tkaczy, gdyż tkactwo na obszarze górskim nie było wysoko roz-winięte w odróżnieniu do wybrzeża. Prawie cała sztuka tkacka Inków powstała pod wpływem ludności z wybrzeża. Posługiwano się zarówno wełną, jak i bawełną.

Typowa dla Inków była polichromowana ceramika imperialna zdobiona motywami trycznymi. Naczynia miały kielichowaty wylew. Pokryte były malowanym motywem geome-trycznym w formie zygzaka. Dzbany ceramiczne ariballos były wykorzystywane do transportu wody do osiedli mieszkalnych. Przywiązywano je do pleców tragarzy.

Kubki ceremonialne keros były zdobione złożonymi polichromowanymi scenami oraz moty-wami geometrycznymi. Podobne kubki tworzono jeszcze w czasach kolonialnych. Keros były czasami rzeźbione i zdobione przedstawieniem pumy lub innego kotowatego w postaci twarzy. Pojawiły się nowe formy ceramiczne – czarki i garnki zdobione motywami geometrycznymi. Maczugi i inną broń wytwarzano z kamienia. Produkowano siekierki i noże metalowe.

W sztuce inkaskiej duże znaczenie miały tkaniny ze wzorkami zwanymi tocapu. Tocapu znajdowały się także na kubkach keros. Były to wzory geometryczne oraz zgeometryzowane

przedstawienia roślin i zwierząt. Tkaniny z tocapu produkowano dla członków elit oraz rodów panujących.

Pacha, czyli czasoprzestrzeń, dzieliła się na Hanan Pacha – górny świat, Kay Pacha – ten świat i Ukhu Pacha – dolny świat. Pacha jest podstawowym pojęciem światopoglądu Inków. Podziały wyrażały się poprzez antagonizm, przeciwieństwa między dolnym a górnym, prawym a lewym, męskim a żeńskim. Każdy element z jednego pacha miał swój odpowiednik w drugim aspekcie pacha.

Części pacha były powiązane kanałami umożliwiającymi niematerialny przepływ energii kama. Energię kama dystrybuował Wirakocza, który występował w wielu różnych wcieleniach, w tym jako wędrowca. Po konkwiście utożsamiano go ze św. Bartłomiejem lub św. Tomaszem. Wirakoczami nazwano także hiszpańskich najeźdźców. Istniał cały panteon bóstw astralnych. Głównym bóstwem był Inti – Słońce, a inne bóstwo to Wenus, Piorun, Księżyc i gwiazdy.

Huaca to miejsca, w którym gromadziła się moc. Huakami były bóstwa mające swoją sie-dzibę w górach, jaskiniach i jeziorach, ale też relikwiach oraz stanowiskach. Każda huaca miała przypisany obszar, na którym mogła rozdawać swoją moc. Ludność zamieszkująca okoliczne obszary podlegała huakom.

Jednym z ważnych sanktuariów było Pachacamac koło Limy. Było to sanktuarium, które pełniło szczególną rolę jako wyrocznia. Dowódcą armii był często główny kapłan sanktuarium. Wyprawom wojennym towarzyszył idol pochodzący z wyroczni. Pachacamac było najwięk-szym sanktuarium na wybrzeżu. Pozostałe ważne sanktuaria znajdowały się w górach. Huaca przekazywała przepowiednie, a w zamian oczekiwała ofiar. Niedopełnienia ofiary to ucha, czyli grzech, niedopełnienie zasady wzajemności ayni.

Cápac ucha oznaczało królewski kontrakt. Był to zwyczaj składania przez nowego władcę ofiar we wszystkich ważniejszych sanktuariach kraju w celu nawiązania kontaktu z huakami. Ofiarami tymi były często młode kobiety składane na szczytach wysokich gór. Jedną z nich była Juanita z Arequipy złożona w ofierze na górze Ampato.

Jeśli rozmowa huaki z władcą nie przebiegała pomyślnie, władca mógł uznać huakę za wroga. Stało się tak, gdy wyrocznia Apocatequil opowiedziała się po stronie Huáscara w czasie wojny domowej. Atahualpa przybył do huaki na czele armii i zniszczył ją. Siekierą odrąbał głowę idolowi i zabił jej kapłana. Następnie idola i ciało kapłana spalono.

Tawantinsuyu było jednym z najdoskonalszych aparatów państwowych w Nowym Świecie. Po drogach przemieszczali się posłańcy chasqui, którzy przekazywali informacje oraz dobra na duże odległości. Grupy chasqui obsługiwały tylko jeden odcinek drogi, a następnie przekazy-wały swój towar lub wiadomość chasqui obsługującym sąsiedni fragment drogi.

Poziom rozwoju państwa Inków był wyższy niż państwa Azteków pod względem organi-zacyjnym, administracyjnym i komunikacyjnym. Inkowie stworzyli sieć mostów nad dolinami rzecznymi. Niektóre mosty są do dziś corocznie odbudowywane dawną techniką z wykorzy-staniem lin wykonanych z materiału organicznego. Technika ta pochodzi z czasów Inków lub nawet wcześniejszych.

Na czele państwa stał anjwyższy władca, który posiadał tytuł Sapa Inca. Nie był to jednak władca autorytarny. Zawsze musiał liczyć się ze zdaniem rodów cuzkeńskich oraz zabiegać o ich poparcie. Władza opierała się na systemie wzajemności andyjskiej zwanym ayni. Relacje wzajemności między władcą a poddanymi musiały być stale odnawiane poprzez dystrybucję dóbr luksusowych, a także zaopatrywanie ludności w żywność z królewskich magazynów w czasie głodu. Mieszkańcy imperium i żołnierze korzystali masowo z królewskich magazynów w trakcie konkwisty hiszpańskiej, gdy zapanował czasowy chaos. Władca osobiście uczestniczył w wyprawach wojennych.

Według obowiązującej religii władzy nie dziedziczyło się według starszeństwa, ale według boskiej elekcji. Kandydat musiał udowodnić, że bóstwo nawiązało z nim kontakt. Faktyczny wpływ na wybór władcy mieli kapłani oraz rody cuzkeńskie. Ród matki kandydata zabiegał o osadzenie go na tronie i starał się pozyskać sojuszników wśród innych rodów.

Ziemia imperium podzielona była między majątki państwowe, prywatne oraz należące do poszczególnych bóstw. Obowiązkiem chłopów było uiszczanie daniny na rzecz państwa. Istniały też rzemieślnicze grupy ludności, które pełniły funkcję służebną wobec władcy w zamian za utrzymanie i opiekę z jego strony.

Inkowie sprawnie wykorzystywali możliwość rozwoju różnorodnego rolnictwa na różnych piętrach ekologicznych. Prowadzili także wymianę dóbr pochodzących z różnych ekosystemów. Przy uprawie wykorzystywali kanały nawadniające, które sami rozbudowali. Pola uprawne mieściły się często na andenes, czyli tarasach uprawnych.

Uprawiano kukurydzę, ziemniaki, rośliny bulwiaste, dynię, fasolę i paprykę. Hodowano świnki morskie, kaczki i pszczoły, co zostało poświadczone w kronikach. Wielbłądowate, głów-nie lamy, wykorzystywano jako źródło mięsa, wełny i zwierzęta juczne. Alpaki były źródłem luksusowej wełny.

Inkowie znani są z systemu rachunkowo-sprawozdawczego nazywanego kipu. Nie znano sys-temu pisma, ale za pomocą węzełków kodowano informacje ilościowe i wykonywano rachunki. Jednak to nie Inkowie opracowali kipu. Występowało ono już od 1000 roku n.e. Kipu wykony-wano z wełny. Wykorzystywykony-wano system dziesiątkowy. Najdalej od głównego sznura umieszczano węzły jednostkowe, a następnie dziesiątki, setki, tysiące, itd. W miarę zbliżania się do sznura głównego rosły rangi węzełków. Główny sznur miał długość dochodzącą do dwóch metrów. Największa znana zapisana liczba przekraczała 97 tysięcy.

Kipu służyło do działalności ewidencyjno-rachunkowej, która była potrzebna do administro-wania imperium rozciągającym się na tak dużym obszarze. Ponad 90% mieszkańców imperium stanowili przedstawiciele innych grup etnicznych niż inkaska. Obowiązkowa praca, nazywana mita, była podstawowym świadczeniem na rzecz władcy. Po podbiciu prowincji na jej teren wkraczali mistrzowie kipu, którzy zapisywali dane dotyczące stanu prowincji.

Indiańscy rachmistrzowie liczyli za pomocą kamyków układanych na ziemi lub na specjal-nych tablicach nazywaspecjal-nych yupana. Obliczenia prowadzono także w systemie dziesiętnym o podstawie 10. Tworzono makiety budowli i magazynów.

Jednym z największych otwartych problemów związanych z zapisami stosowanymi przez Inków, jest potwierdzenie lub wykluczenie możliwości zapisywania danych liczbowych na tka-ninach w postaci znaczków graficznych tocapu. Tocapu zachowały się jako elementy ozdobne kubków oraz tkanin. Każda rodzina miała swoje ”węzły i tkaniny“, które ułatwiały lepsze zapamiętanie historii rodu.

W latach 1532-39 Hiszpanie podbili imperium Inków. Ostatnia reduta w Vilcabamba upadła w 1572 roku. Stanowisko to było badane przez Elżbietę Dzikowską. Inkowie zajęli góry oraz wybrzeże, na którym położone były kolonie.

Jednym ze stanowisk inkaskich położonych na północnym wybrzeżu Peru jest Huanuco-pampa. Zawierało ono kamieniarkę imperialną, a jego układ urbanistyczny był typowy dla stanowisk inkaskich. Centralną konstrukcję tworzył ołtarz ushnu. W obrębie stanowiska znaj-dowały się pomieszczenia dla wojska oraz karawan. Trapezoidalne wejścia zachowały się tylko częściowo. Istniał też sektor rezydencjonalny z łaźniami i basenami. Stanowisko jest położone na wypłaszczeniu na wysokości 2000 m n.p.m., z dala od szlaków turystycznych. Wyróżnia się dobrym stanem zachowania.