Europejska Konwencja Praw Cz³owieka expressis verbis w art. 5 stano-wi, i¿ ka¿dy ma prawo do wolnoci i bezpieczeñstwa osobistego. Dodatko-wo, nikt nie mo¿e byæ pozbawiony wolnoci, z wyj¹tkiem [m.in.] [...] zgodne-go z prawem pozbawienia wolnoci w wyniku skazania przez w³aciwy s¹d
lub [...] zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawie-nia przed w³aciwym organem, je¿eli istnieje uzasadnione podejrzenie pope³-nienia czynu zagro¿onego kar¹ [...]67. Z przytoczonej treci wynika, ¿e EKPCZ legalizuje enumeratywnie wymienione przypadki zamachów na wol-noæ jednostki; do takich przyk³adowo nale¿¹: prawomocne orzeczenie kary pozbawienia wolnoci przez s¹d oraz uzasadnione zastosowanie tzw. rodków zapobiegawczych zatrzymania lub tymczasowego aresztowania.
Maj¹c na uwadze powy¿sze ustalenia, nie sposób traktowaæ pozbawienia wolnoci per se jako naruszenia art. 3, mimo i¿ przebywanie w takich warun-kach samo w sobie mo¿e powodowaæ cierpienie i uczucie upokorzenia. Tak uwa¿a tak¿e ETPCZ, który w orzeczeniu Ka³asznikow przeciwko Rosji pod-kreli³, ¿e dla naruszenia art. 3 cierpienie i poni¿enie musi byæ wiêksze ni¿
zwykle spotykane w zwi¹zku ze zgodnym z prawem traktowaniem lub kara-niem w warunkach pozbawienia wolnoci68. Oczywiste jest, i¿ nie zwalnia to pañstwa od powinnoci zapewnienia pobytu skazanego lub aresztowanego w warunkach umo¿liwiaj¹cych zachowanie ludzkiej godnoci, a sposób i prze-bieg odbycia odpowiednio kary lub aresztowania nie mog¹ prowadziæ do zagro¿enia lub niewygód wiêkszych ni¿ nieuniknione. Z uwzglêdnieniem
66 Orzecz. Moldovan i inni przeciwko Rumunii z dnia 12 lipca 2005r., Izba (Sekcja II), skarga nr 41138/98, § 88114.
67 EKPCZ, art. 5 ust. 1 lit. a, b, c.
68 Orzecz. Ka³aszników p-ko Rosji, § 95.
praktycznych warunków pozbawienia wolnoci, nale¿y odpowiednio dbaæ o zdrowie i dobro aresztowanego69.
Do analogicznych wniosków Trybuna³ doszed³ w sprawie Melnik prze-ciwko Ukrainie70, w której stwierdzi³, i¿ pozbawienie wolnoci nie usprawie-dliwia poni¿aj¹cego traktowania, a skazani powinni odbywaæ karê w rodo-wisku zapewniaj¹cym poszanowanie ludzkiej godnoci.
Po skonfrontowaniu pozbawienia wolnoci z dyspozycj¹ art. 3 EKPCZ oraz ogólnym wskazaniu, jakie obowi¹zki przywo³any artyku³ nak³ada na pañstwa strony w kontekcie prawid³owego wykonywania kary detencyjnej i tymczasowego aresztu, warto zbadaæ konkretne przypadki naruszeñ tego artyku³u w pañstwach by³ego bloku wschodniego. Tytu³em wstêpu, nale¿y zauwa¿yæ, i¿ stan wiêziennictwa w Europie rodkowo-Wschodniej budzi wie-le zastrze¿eñ na twie-le standardów europejskich. G³ównymi jego mankamenta-mi s¹ przeludnione cele oraz, tym samym, ma³a powierzchnia cel (niezgodna z normami Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom), brak odpowied-nich warunków sanitarnych czy brak odpowiedniej opieki zdrowotnej71. W tej czêci Starego Kontynentu (Ukraina do roku 97, Rosja) aktualny pozostaje problem orzekania kary mierci, a w konsekwencji ekstremalna sytuacja skazanego osadzonego w tzw. celi mierci, w której oczekuje on na wykonanie wyroku72. Jego sytuacja wymaga szczególnej pieczy i ochrony na podstawie przedmiotowego przepisu EKPCZ.
Niepokoj¹cy jest fakt, i¿ tak¿e w Polsce, bêd¹cej cz³onkiem Rady Europy i od niedawna Unii Europejskiej, stan wiêziennictwa daleki jest od spe³nia-nia wymogów Konwencji. Signum specificum polskiego systemu penitencjar-nego jest wyrany rozdwiêk miêdzy liter¹ prawa krajowego, w pe³ni reali-zuj¹cego standardy europejskie, a codzienn¹ praktyk¹73. Zosta³o to bezporednio wyartyku³owane w raportach Europejskiego Komitetu Zapobie-gania Torturom z jego wizyt w RP w latach 1996, 2000 i 2004 oraz w wyroku Trybuna³u Konstytucyjnego, który orzekaj¹c w kwestii zgodnoci przepisów Kodeksu Karnego Wykonawczego z Konstytucj¹74, nakreli³ rzeczywisty ob-raz polskiego wiêziennictwa.
69 Ibidem, § 98.
70 Orzecz. z dnia 28 marca 2006 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 72286/01.
71 Na podstawie: Ka³asznikow przeciwko Rosji, § 92121 ; Melnik przeciwko Ukrainie,
§ 92125; Dorokhow przeciwko Rosji, orzecz. z dnia 14 lutego 2008 r., V Sekcja, nr skar-gi 66802/01, § 4460; Nevmerzhitsky przeciwko Ukrainie, § 78106; wyrok TK z dnia 26 maja 2008 r., sygn. akt SK 25/07; Sprawozdanie dla Polskiego Rz¹du z wizyty w Polsce Europejskiego Komitetu ds. Zapobiegania Torturom lub Poni¿aj¹cemu Traktowaniu lub Karaniu 819 maja 2000 r., Przegl¹d Wiêziennictwa Polskiego nr 36, Warszawa 2002.
72 Na podstawie: Poltoratskiy przeciwko Ukrainie, orzecz. z dnia 29 kwietnia 2003 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 38812/97, § 71 i n.
73 Por. J. Karaniewicz, System polskiego wiêziennictwa na tle europejskich standar-dów resocjalizacji i readaptacji skazanych. Europejskie standardy praw cz³owieka a ustawo-dawstwo polskie, Rzeszów 2005, s. 598.
74 Dz.U. 2008 nr 96, poz. 620.
Zgodnie z wytycznymi Europejskiego Komitetu Zapobiegania Torturom, ka¿da z osób pozbawionych wolnoci powinna mieæ do swojej dyspozycji 7 m2 75. Dla przyk³adu, w skardze Melnik przeciwko Ukrainie podniesiono,
¿e skazany przebywa³ w 44 m2 celi wraz z 60 innymi osobami, a w kazusie Ka³asznikow przeciwko Rosji odpowiednio w 1720 m2 celi z 8 skazanymi.
Bezsprzeczne jest, i¿ zat³oczone wiêzienia sprzyjaj¹ demoralizacji, deprawa-cji potrzeb, strêczycielstwu ze strony wspó³wiêniów, nerwowoci i wielu innym uci¹¿liwym zjawiskom, wp³ywaj¹cym destrukcyjnie na osoby odbywa-j¹ce karê76. Odbycie kary w takich warunkach nie pozwali wiêniowi na readaptacjê, innymi s³owy, nie dokona siê odbudowa hierarchii wartoci ska-zanego, jego resocjalizacja, która na tle KKW jest g³ównym celem izolacji penitencjarnej77. Tym samym, zasadne jest stwierdzenie ETPCZ, ¿e ju¿ samo w nich przebywanie bêdzie stanowiæ traktowanie poni¿aj¹ce78.
W podobnym tonie Trybuna³ wypowiada³ siê w sprawie Dorokhov prze-ciwko Rosji, wskazuj¹c, i¿ powa¿ne przeludnienie celi wyklucza jak¹kolwiek prywatnoæ aresztowanego w ¿yciu codziennym, co samo w sobie jest trau-matyzuj¹cym dowiadczeniem79.
W przedmiocie ochrony zdrowia, z art. 3 nie wynika ogólny obowi¹zek zwolnienia aresztowanego ze wzglêdów zdrowotnych lub umieszczenia go wszpitalu cywilnym z powodu koniecznoci okrelonej terapii80. Nie jest
tak-¿e nieludzkim traktowaniem odmowa konsultacji z okrelonym lekarzem specjalist¹, jeli pomoc medyczn¹ zapewniono wiêniowi w inny sposób81. Przytoczony przepis nie nak³ada równie¿ obowi¹zku spe³nienia ka¿dej pro-by w tym zakresie ani wyboru leczenia, a wiêzieñ musi zaakceptowaæ
okre-lone ograniczenia. Natomiast wymaga, aby wiêzieñ odbywa³ karê w warun-kach higienicznych i sanitarnych, które umo¿liwi¹ opiekê medyczn¹ i leczenie82, zw³aszcza w okresie izolacji penitencjarnej, skutkuj¹cej zerwa-niem wiêzi spo³ecznych.
Nieludzkie warunki, w jakich skazani odbywaj¹ karê pozbawienia wol-noci, zwi¹zane z przestarza³¹ infrastruktur¹ wiêzienn¹, nie mog¹ byæ usprawiedliwiane brakiem rodków finansowych pañstwa. ETPCZ zazna-czy³ w sprawie Poltoratskiy przeciw Ukrainie, ¿e problemy ekonomiczne pañstwa nie mog¹ s³u¿yæ w ¿adnym wypadku za wyjanienie lub usprawie-dliwienie warunków tak z³ych, ¿e staj¹ siê traktowaniem sprzecznym z art. 3 Konwencji83.
75 Orzecz. Melnik przeciwko Ukrainie, § 6472.
76 Por. Andrzej Marek, Prawo karne, Warszawa 2007, s. 251.
77 Kodeks Karny Wykonawczy z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz.U. nr 90, poz. 557, art. 67.
78 Orzecz. Melnik przeciwko Ukrainie, § 113.
79 Orzecz. Dorokhov przeciwko Rosji, § 58.
80 Orzecz. Ka³asznikow przeciwko Rosji, § 95.
81 Orzecz. Kud³a przeciwko Polsce z dnia 26 padziernika 2000 r., Wielka Izba, skarga nr 30210/96, § 12.
82 Orzecz. Nevmerzhitsky przeciwko Ukrainie, § 93.
83 Orzecz. Poltoratskiy przeciwko Ukrainie, § 148.
Sytuacja skazanego w powy¿szej sprawie, jak i w sprawie Ilascu i inni przeciwko Mo³dawii i Rosji84, wymaga dok³adniejszej analizy, z tej racji, i¿
obejmuje problem kary mierci, orzekanej jeszcze na Ukrainie (do 1997 r.) i Rosji, oraz oczekiwania przez skazanego na egzekucjê. W przywo³anych orzeczeniach ETPCZ przypomnia³, ¿e ze wzglêdu na rozwój polityki karnej pañstw cz³onkowskich Rady Europy i powszechnie akceptowanych standar-dów w tej sferze, kara mierci mo¿e rodziæ problem na tle art. 3. Osobiste warunki skazanego na karê mierci, jej proporcjonalnoæ i warunki pozba-wienia wolnoci przed wykonaniem wyroku s¹ przyk³adowymi czynnikami prowadz¹cymi do uznania, ¿e traktowanie lub karanie jest objête zakazem zawartym w art. 385. W tym miejscu wymaga podkrelenia, ¿e dyspozycji art. 3 nie mo¿na interpretowaæ w sposób, z którego wynika³by zakaz kary mierci, bo w ten sposób brzmienie art. 2 ust 1 EKPCZ sta³oby siê martw¹ liter¹.
Ponadto, Trybuna³ wskaza³, ¿e nieodzowny okres miêdzy wymierzeniem kary a jej wykonaniem jest ród³em powa¿nego stresu dla skazanego. Tym samym, skazanie na karê mierci w pewnych okolicznociach jest to¿same z naruszeniem art. 3, kiedy np. wiêzieñ musi spêdziæ d³ugi okres w koryta-rzu mierci w ekstremalnych warunkach, z ci¹gle rosn¹cym udrêczeniem w oczekiwaniu na egzekucjê86. Lêk i cierpienie wiênia s¹ dodatkowo wzma-gane zakazem kontaktowania z innymi skazanymi; co prawda taki zakaz mo¿e byæ w czêci uzasadniony wzglêdami ochronnymi, ale trzeba pamiêtaæ, i¿ kompletna izolacja prowadzi do zniszczenia ludzkiej osobowoci i jest form¹ nieludzkiego traktowania, nieusprawiedliwionego wymaganiami bez-pieczeñstwa87. Na marginesie, Ilascu autor badanej skargi, w celi mierci spêdzi³ 8 lat (19932001).
W kontekcie deportacji cudzoziemców, ETPCZ wypowiedzia³ siê, ¿e ani Konwencja, ani jej protoko³y nie zawieraj¹ prawa do azylu politycznego, ale bezporednio stwierdzi³, i¿ pañstwa maj¹ obowi¹zek powstrzymania siê przed ekstradycj¹ lub wydaleniem, w tym tak¿e osoby zwracaj¹cej siê o azyl, jeli istniej¹ powa¿ne i uzasadnione argumenty, pozwalaj¹ce na przekonanie o istnieniu rzeczywistego ryzyka traktowania sprzecznego z art. 3 EKPCZ88. Ten obowi¹zek pozostaje aktualny równie¿ w obliczu walki z terroryzmem i ochrony ludnoci przed przemoc¹ terrorystyczn¹, gdy¿ powy¿szy przepis generuje ochronê bezwzglêdn¹, absolutn¹, niezale¿n¹ od okolicznoci89
Dla kontrastu z dotychczas przedstawionymi sprawami, w których Try-buna³ nie mia³ w¹tpliwoci co do naruszenia wolnoci od tortur albo poni¿a-j¹cego lub niegodnego traktowania, nale¿y wskazaæ na przypadek, gdzie
84 Orzecz. z dnia 8 lipca 2004 r., Wielka Izba, skarga nr 48787/99.
85 Orzecz. Poltoratskiy przeciwko Ukrainie, § 120149, Ilascu i inni przeciwko Mo³da-wii i Rosji, § 376399.
86 Orzecz. Ilascu i inni przeciwko Mo³dawii i Rosji, § 430.
87 Ibidem, § 432.
88 Orzecz. Shamayew i 12 innych przeciwko Rosji i Gruzji z dnia 12 kwietnia 2005 r., Izba (Sekcja II)), skargi nr 36378/02, § 316, 345353.
89 Ibidem, § 335.
takiego naruszenia Trybuna³ nie stwierdzi³. W kazusie Valasinas przeciwko Litwie, Trybuna³, po dok³adnym zbadaniu sytuacji skar¿¹cego, orzek³, i¿
warunki pozbawienia wolnoci, w jakich skar¿¹cy przebywa i sposób, w jaki jest traktowany przez w³adze penitencjarne, nie wyczerpuj¹ cechy
dotkliwo-ci traktowania i tym samym nie stanowi¹ naruszenia art. 3 EKPCZ (the conditions of the applicant«s detention under the normal regime did not attain the minimum level of severity amonuting to «degrading« treatment within the meaning of Article 3 of the Conwention90).
Podsumowuj¹c, stan wiêziennictwa w pañstwach Europy rodkowo-Wschodniej mocno odstaje od standardów europejskich. Genezy takiego sta-nu nale¿y upatrywaæ w reliktach dawnego ustroju politycznego, w którym wiêzienia by³y wykorzystywane do prowadzenia polityki kraju i stanowi³y formê politycznej represji obywateli. W okresie hegemonii poprzedniego sys-temu, w tej czêci Starego Kontynentu prawa cz³owieka by³y systematyczne
³amane; a minori ad maius prawa wiênia nie by³y w najmniejszym stopniu respektowane.
Pocieszaj¹cy jest fakt, i¿ wraz z upadkiem komunizmu w tej czêci Euro-py, zmieniono podejcie do problemu kary pozbawienia wolnoci. Powszechne uznanie zdoby³y Europejskie Regu³y Wiêzienne91, stanowi¹ce sui geris mo-ralno-polityczny apel do pañstw i wyznaczaj¹ce minimalne standardy trakto-wania wiêniów92. Ich motywem przewodnim jest filozofia wykonywania kary pozbawienia wolnoci, która opiera siê na za³o¿eniu, i¿ uwiêzienie stanowi z powodu pozbawienia wolnoci karê sam¹ w sobie. W zwi¹zku z tym, warunki pozbawienia wolnoci oraz rygory nie mog¹ [...] zwiêkszaæ cierpienia nieod³¹cznie zwi¹zanego z uwiêzieniem93. Kolejnym krokiem dla pañstw wschodniej Europy jest implementacja takich regu³ do codziennej praktyki, w taki sposób, by s³owa, ¿e do wiêzienia wchodzi cz³owiek, a prze-stêpca pozostaje poza bram¹ (...)94 oraz podstawowe resocjalizacyjne cele pozbawienia wolnoci by³y urzeczywistniane.