Kosowo jako przypadek sui generis?

Secesja Kosowa jest przypadkiem wyj¹tkowo trudnym do oceny i kwali-fikacji, zarówno z punktu widzenia prawa miêdzynarodowego, jak i polityki.

Jak zosta³o to zaznaczone w niniejszej pracy, praktycznie wszystkie

okolicz-97 Ibidem.

98 Ibidem, 688.

99 A. Aust, Handbook of International Law, Cambridge University Press, New York 2005, s. 18; przyk³adowo, mimo deklaracji o poszanowaniu praw mniejszoœci Chorwacja dokona³a w 1995 roku ataku na Republikê Serbska Kraina, dokonuj¹c tam czystki etnicz-nej ludnoœci serbskiej; por. M. Waldenberg, op. cit., s. 142–151.

100 Human Rights Watch przedstawia przekonuj¹ce dane o zbrodniach kosowskich Albañ-czyków dokonanych na mniejszoœciach etnicznych i narodowych w latach 1999 oraz 2004,

<http://www.hrw.org/en/news/2008/12/16/kosovo-ethnic-crimes-top-priority-eu-mission>, dostêp:

30 maja 2010 r.

101 M. Goodwin, op. cit.

102 Przyk³adowo w drodze decyzji RB nast¹pi³ podzia³ Palestyny w 1947 r., czy te¿

ustalenie granic miêdzy Kuwejtem a Irakiem po I wojnie w Zatoce Perskiej; por. M. Go-odwin, op. cit.

noœci prowadz¹ce do niepodleg³oœci Kosowa mog¹ powodowaæ sprzeczne in-terpretacje. Ponadto ich wzajemne relacje zwielokrotniaj¹ mo¿liwe kwalifi-kacje.

Pañstwa uznaj¹ce Kosowo bardzo wyraŸnie podkreœla³y unikalny cha-rakter secesji tego regionu i ³¹czy³y z tym faktem zastrze¿enie, ¿e nie mo¿e byæ on traktowany jako precedens dla innych ruchów secesyjnych. Condole-ezza Rice, sekretarz stanu USA, u¿y³a nastêpuj¹cych s³ów: „Niezwyk³e po-wi¹zanie czynników zaistnia³ych w Kosowie nie wyst¹pi³o nigdzie wiêcej, dlatego sytuacja Kosowa jest przypadkiem wyj¹tkowym. Kosowo nie mo¿e zostaæ uznane za sprawê precedensow¹ dla ¿adnej innej sytuacji istniej¹cej obecnie na œwiecie”¹⁰³. Czy zatem przypadek Kosowa tworzy swoj¹ odrêbn¹ kategoriê jako sprawa wyj¹tkowa i czy tym samym wyklucza to mo¿liwoœæ traktowania go jako precedensu w innych podobnych sytuacjach?

Autorzy zwracaj¹ uwagê na kilka powodów, wyró¿niaj¹cych Kosowo

spo-œród innych separatystycznych ruchów. Po pierwsze ludnoœæ kosowska

zosta-³a poddana represjom na olbrzymi¹ skalê, co zmusi³o si³y NATO do inter-wencji humanitarnej¹⁰⁴. Po drugie, w konflikt zaanga¿owa³a siê ONZ, przejmuj¹c praktycznie ca³kowicie kontrolê nad terytorium Kosowa. Po³¹cze-nie faktu zbrojnej interwencji z nastêpuj¹c¹ po Po³¹cze-niej misj¹ ONZ stworzy³y niejako polityczn¹ odpowiedzialnoœæ spo³ecznoœci miêdzynarodowej za wy-pracowanie rozwi¹zania, które poprawi sytuacjê kosowskich Albañczyków¹⁰⁵. Wskazano tak¿e, i¿ ze wzglêdu na stopieñ wzajemnych krzywd Kosowo nie mo¿e powróciæ pod zarz¹d Serbii.

Serbscy prawnicy miêdzynarodowi próbowali zbijaæ przedstawione argu-menty. Miodrag Jovanoviæ wskazuje, ¿e powa¿ne naruszenia praw cz³owieka nie s¹ z pewnoœci¹ sytuacj¹ wyj¹tkow¹ i, jak pokazuje praktyka pañstw, mo¿na rozwi¹zaæ tego typu konflikt pokojowo, w drodze szerokiej autonomii dla pokrzywdzonej ludnoœci¹⁰⁶. Obecnoœæ misji ONZ na spornym terenie rów-nie¿ nie musi oznaczaæ utraty suwerennoœci przez nadzorowane pañstwo.

Obrazuje to œwietnie przyk³ad Tureckiej Republiki Pó³nocnego Cypru czy Slawonii, Baranji i Sremu Zachodniego, które znajdowa³y siê pod admini-stracj¹ ONZ, a w 1997 r. zosta³y przekazane pokojowo Chorwacji¹⁰⁷.

Jak siê wydaje, mo¿na zakwestionowaæ wyj¹tkowoœæ przypadku Kosowa neguj¹c kolejne argumenty z osobna, jednak ich po³¹czenie tworzy sytuacjê rzeczywiœcie unikaln¹¹⁰⁸. Czy jednak ta sytuacyjna wyj¹tkowoœæ przekreœla mo¿liwoœæ powo³ywania siê na przypadek Kosowa przez inne grupy

ludno-œci? Jak podaje Chris Borgen, Kosowo mo¿e byæ jednoczeœnie unikalne i

za-103 WypowiedŸ dostêpna na stronie: <http://www.america.gov/st/peacesec-english/2008/

February/20080218144244dmslahrellek0.9832117.html>, dostêp: 25 maja 2010 r.

104 M. A. Jovanovic, op. cit., s. 1–2.

105 C. Warbrick, op. cit., s. 680.

106 Autor przytacza przypadek Acehu, którego ludnoœæ uzyska³a szerok¹ autonomiê w ramach Indonezji w drodze rozmów pokojowych.

107 M. Goodwin, op. cit.

108 C. Warbrick, op. cit., s. 680.

razem tworzyæ precedens¹⁰⁹. Có¿ bowiem za znaczenie bêdzie mia³a obecnoœæ interwencji zbrojnej czy d³ugotrwa³ej misji ONZ, jeœli dana grupa u¿yje sece-sji Kosowa jako przyk³adu rozszerzenia pojêcia „lud” na potrzeby prawa do samostanowienia. Co wiêcej, „wyj¹tkowoœæ” przypadku Kosowa mo¿e byæ rozpatrywana w kategoriach czysto historycznych, gdzie ¿adne wydarzenie nie jest identyczne z innym. Prawnie bowiem precedens sk³ada siê z czêœci tworz¹cej pewn¹ normê, daj¹c¹ siê zastosowaæ w innych sytuacjach (ratio decidendi) oraz czêœci bêd¹cej dodatkowymi okolicznoœciami (obiter dicta).

W omawianym przypadku mo¿liwe wydaje siê wyci¹gniêcie swoistej „esen-cji”, która mo¿e byæ zastosowana w innych przypadkach.

Jak pokaza³a praktyka pañstw, tego typu sytuacje mog¹ byæ wykorzysta-ne politycznie bez wzglêdu na to, czy takie by³o ¿yczenie pañstw znakuj¹cych Kosowo jako przypadek sui generis. Rosyjska Duma jasno wyrazi³a powy¿sze obawy: „prawo ludów do samostanowienia nie mo¿e usprawiedliwiaæ uznania niepodleg³oœci Kosowa przy jednoczesnym sprzeciwie, aby rozwa¿aæ inne sa-mozwañcze pañstwa, które uzyska³y niepodleg³oœæ de facto wy³¹cznie w³a-snymi si³ami”¹¹⁰. Co wiêcej, Rosja niejako wprowadzi³a swoje obawy w czyn, odrywaj¹c Osetiê Po³udniow¹ i Abchazjê od Gruzji. Schemat dzia³ania by³ podobny do tego zastosowanego w 1999 r. – Stany Zjednoczone nie licz¹ siê z g³osem Rosji i interweniuj¹ zbrojnie w Kosowie, zatem Rosja podejmuje dzia³ania zbrojne w Czeczenii. Federacja Rosyjska bardzo szybko uzmys³owi³a stronie zachodniej, ¿e niepodleg³oœæ Kosowa bêdzie nosi³a cechy precedensu.

Siergiej £awrow, minister spraw zagranicznych Rosji, szybko powi¹za³ tak¿e zamieszki w Tybecie z proklamacj¹ niepodleg³oœci Kosowa¹¹¹. Nie wy-daje siê to zupe³nie bezpodstawne, gdy przeœledzimy wypowiedzi aktywistów ró¿nych ruchów separatystycznych. Daniel Turp, jeden z przedstawicieli Par-tii Quebeckiej, stwierdzi³, ¿e Kosowo mo¿e pokazywaæ drogê, jak omin¹æ referendum w sprawie secesji¹¹². Jeden z cz³onków nacjonalistycznej partii Republiki Serbskiej stwierdzi³ natomiast, ¿e jeœli nielegalny parlament Koso-wa ma prawo og³osiæ niepodleg³oœæ, nie ma powodów s¹dziæ, ¿e legalny parla-ment Republiki Serbskiej nie posiada takowego prawa¹¹³.

Podsumowuj¹c, secesja Kosowa jest z pewnoœci¹ wynikiem z³o¿onych procesów, które tworz¹ przypadek unikalny. W¹tpliwe natomiast jest, czy ta wyj¹tkowoœæ musia³a koniecznie prowadziæ do niepodleg³oœci. W tym

kontek-œcie charakterystyczn¹ cech¹ Kosowa, niespotykan¹ zbyt czêsto w relacjach miêdzypañstwowych, jest wola du¿ej czêœci spo³ecznoœci miêdzynarodowej,

109 Ch. Borgen, op. cit.

110 Cyt. za Ch. Bergen, op. cit.

111 Zob. R. Skidelsky, op. cit.

112 Zasugerowa³, ¿e wybory do organów przedstawicielskich Quebeku poprzedzaj¹ce secesjê mog¹ byæ skuteczniejsze ni¿ powtarzaj¹ce siê referenda; zob. National Post, Faces No Threat over Kosovo: Experts.

113 SETimes, Bosnian Serb Nationalists Threaten Secession, dostêpne na stronie:

<http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/en_GB/features/setimes/features/2008/02/15/

feature-01>, dostêp: 30 maja 2010 r.

aby pozbawiæ jednego z cz³onków ONZ czêœci swojego terytorium bez jego zgody.

Druga cecha, która mia³a wynikaæ z wyj¹tkowoœci przypadku Kosowa to brak mo¿liwoœci potraktowania go jako sprawy precedensowej. To „pobo¿ne

¿yczenie” zw³aszcza USA i pañstw UE zosta³o prawie natychmiast sprowa-dzone na ziemiê wraz z deklaracjami pañstw wieloetnicznych (m.in. Rosji, Chin, Indii, Hiszpanii, Gruzji, Cypru, Boœni i Hercegowiny, Ukrainy, Izra-ela), ¿e nie uznaj¹ one Kosowa w zwi¹zku z obawami o zintensyfikowanie ruchów separatystycznych na ich w³asnych terytoriach. Tak¿e wielu prawni-ków miêdzynarodowych, na czele z Jamesem Crawfordem (obecnie jednym z najwiêkszych autorytetów w kwestii powstawania nowych pañstw), wypo-wiada siê wprost o Kosowie jako o sprawie precedensowej¹¹⁴. Profesor Craw-ford stwierdza: „Miêdzynarodowe uznanie niepodleg³oœci Kosowa – z pomi-niêciem protestów Serbii – tworzy k³opotliwy precedens”¹¹⁵. Autor podkreœla nastêpnie negatywne konsekwencje z tym zwi¹zane: „Na œwiecie jest sto ruchów separatystycznych. Niektóre przypadki s¹ klarowniejsze ni¿ inne, lecz wiêkszoœæ spraw jest wyraŸnie trudnych. Destabilizacja i tak ju¿ w¹-t³ych pañstw w œwiecie nie jest zasadniczo dobrym pomys³em”¹¹⁶.

Przypadek Kosowa tworzy zatem niebezpieczny precedens, który za-miast wprowadzaæ stabilizacjê na Ba³kanach ju¿ zd¹¿y³ przyczyniæ siê do zaognienia sytuacji na œwiecie (vide: Gruzja).

5. Podsumowanie

Deklaracja niepodleg³oœci Kosowa jest dokumentem niezwyk³ym. Jest to bowiem ¿¹danie organu o w¹tpliwym statusie, skierowane do spo³ecznoœci miêdzynarodowej, aby ta uzna³a powstanie nowego pañstwa na terytorium innego pañstwa. Jednak¿e organ ów nie posiada efektywnej kontroli nad terytorium, do którego roœci sobie prawa, a prawowity suweren nie zgadza siê na takie rozwi¹zanie. Zostaje jednak pozbawiony mo¿liwoœci obrony swo-ich praw przez spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹, która jednak nie potrafi zaj¹æ jednoznacznego stanowiska wobec zaistnia³ej sytuacji.

Bezsprzecznie rysuje siê przed oczami obraz upokorzonego pañstwa, pod którym chwiej¹ siê fundamenty prawa miêdzynarodowego. Colin Warbrick wskazuje, ¿e nie istnieje w tym prawie norma zezwalaj¹ca na ukaranie pañstwa poprzez utratê terytorium, nawet jeœli mia³y miejsce powa¿ne naru-szenia tego¿ prawa¹¹⁷. Komisja Prawa Miêdzynarodowego zrezygnowa³a zkoncepcji „zbrodni pañstw” w projekcie dotycz¹cym odpowiedzialnoœci

tych-114 Zob. Canada Faces no Threat over Kosovo: Experts; R. Skidelsky, op. cit.; M. A. Jovano-vic, dz. op. cit.; Ch. Borgen, op. cit.

115 Cyt. za Canada Faces no Threat over Kosovo: Experts.

116 Tam¿e.

117 C. Warbrick, op. cit., s. 680, 685.

¿e. A w sprawie naruszeñ praw cz³owieka w Kosowie jednostki zosta³y posta-wione w stan oskar¿enia i w du¿ej mierze ju¿ os¹dzone przez Miêdzynarodo-wy Trybuna³ Karny dla by³ej Jugos³awii; mimo to Serbia, która ju¿ dawno przesta³a byæ Serbi¹ Miloševicia, pokutuje jako kraj za grzechy swoich

by-³ych przywódców.

Powy¿sze konstatacje s¹ jednak prawdziwe tylko w sytuacji, gdy mamy do czynienia z secesj¹ de facto. W przypadku zaœ, gdy uznamy, ¿e ludnoœæ Kosowa wykona³a prawo do samostanowienia w drodze remedial secession, przed oczami powinien zarysowaæ siê zupe³nie odmienny obraz. Oto przeœla-dowany lud, pozbawiony swoich praw i mo¿liwoœci porozumienia z poprzed-nim suwerenem tworzy nowe pañstwo, co jest jego przyrodzonym uprawnie-niem. W tej sytuacji inne regu³y prawa miêdzynarodowego musz¹ ust¹piæ.

I tu jednak powstaje powa¿ny dylemat, gdy¿ teoretyczna koncepcja sece-sji jako remedium nie daje siê zastosowaæ bez zastrze¿eñ do przypadku Kosowa. Mo¿emy zatem uznaæ, ¿e uleg³a ona zasadniczemu poszerzeniu i, de facto, rozmyciu lub odrzuciæ mo¿liwoœæ zastosowania omawianej teorii w tej sytuacji.

Bior¹c pod uwagê powy¿sze okolicznoœci, najbardziej trafne wydaje siê zastosowanie analogii pojêciowej do przypadku Bangladeszu. James Craw-ford u¿y³ zwrotu fait accompli, okreœlaj¹c wybicie siê na niepodleg³oœæ tego kraju¹¹⁸. A zatem by³ to „fakt dokonany, utrudniaj¹cy powrót do stanu po-przedniego”¹¹⁹, zaistnia³y w wyniku zewnêtrznej interwencji zbrojnej w to-warzystwie wyj¹tkowych okolicznoœci. Stopieñ represji stosowany przez ar-miê pakistañsk¹ spowodowa³ przekroczenie progu, po którym ponowne przy³¹czenie tego regionu do Pakistanu by³o niemo¿liwe do zaakceptowania.

Zatem spo³ecznoœæ miêdzynarodowa zaczê³a uznawaæ niepodleg³oœæ Bangla-deszu jeszcze przed uznaniem jej przez Pakistan – mo¿e nie by³o to legalne (legal), lecz z pewnoœci¹ s³uszne (legitimate).

Podobieñstwa Bangladeszu i Kosowa w kwestii zarówno zaistnia³ych okolicznoœci jak i reakcji pañstw s¹ uderzaj¹ce. Przy kwalifikacji prawnej powstania pierwszego z nich, ONZ nie odnios³a siê do zasady samostanowie-nia, mimo solidnych ku temu powodów¹²⁰. Ju¿ na pierwszy rzut oka widaæ tu najwa¿niejsze przes³anki, konstytuuj¹ce koncepcjê remedial secession. Chro-nologicznie rzecz bior¹c, to jednak secesja Bangladeszu przyczyni³a siê do ukszta³towania powy¿szej koncepcji, a nie na odwrót. Jednak¿e przypadek Kosowa mia³ miejsce wówczas, gdy wskazana teoria by³a ju¿ ugruntowana.

Có¿ zatem stanê³o na drodze takiej kwalifikacji przez ONZ? Jak siê wydaje, by³a to obawa przed daleko id¹cymi konsekwencjami, a tak¿e brak konsensu-su wœród kluczowych pañstw odnoœnie do zgodnoœci z prawd¹ wydarzeñ, które mia³y mieæ miejsce w Kosowie, i które mia³y tak¹ kwalifikacjê umo¿liwiæ.

118 J. Crawford, op. cit., s. 415–416.

119 W. Kopaliñski, S³ownik wyrazów obcych i zwrotów obcojêzycznych, dostêpny na stronie: <http://www.slownik-online.pl/kopalinski/D1088AA9EABE1376412565BF002A4DAB.php>, dostêp: 31 maja 2010 r.

120 Zob. J. Crawford, op. cit., 415.

Zatem tak jak w przypadku Bangladeszu, na drodze prawa miêdzynaro-dowego staj¹ „wyj¹tkowe okolicznoœci”, które czyni¹ z secesji Kosowa fait accompli. Powstanie Kosowa wymyka siê zatem z ram stricte prawnych, bêd¹c rozwi¹zaniem po prostu moralnie s³usznym. A jak wiemy, pañstwa jako spo³ecznoœæ s¹ dysponentami prawa miêdzynarodowego i to, co dziœ jest niezgodne z tym systemem prawnym, za spraw¹ globalnego konsensusu staje siê uprawnione. W myœl tej zasady mo¿na odczytywaæ treœæ opinii doradczej MTS. Trybuna³, jak siê wydaje, swoj¹ powœci¹gliwoœci¹ chcia³ unikn¹æ sytuacji, w której musia³by stan¹æ w roli prawodawcy.

Na koniec, w kontekœcie sprawy Kosowa zasadne wydaje siê poczynienie kilku uwag o miejscu, w którym znajduje siê obecnie prawo miêdzynarodowe oraz stosunki miêdzynarodowe. Po czasach dwupodzia³u œwiata na obóz ka-pitalistyczny i obóz socjalistyczny spo³ecznoœæ miêdzynarodowa wydaje siê ci¹gle borykaæ z problemem przystosowania instytucji ponadnarodowych do nowej sytuacji. Rada Bezpieczeñstwa jest ci¹gle niewydolna decyzyjne, gdy chodzi o sprawy dotykaj¹ce bezpoœrednio obszarów bêd¹cych dawn¹ stref¹ wp³ywów mocarstw w niej zasiadaj¹cych. Zatem dwupodzia³ œwiata nie zo-sta³ wcale zniwelowany, a prawo miêdzynarodowe – ponad dwadzieœcia lat po upadku muru berliñskiego – nie jest w stanie uporaæ siê z jego konse-kwencjami. Kolejnym problemem, który bêdzie z pewnoœci¹ narasta³ jest kwestia odnalezienia realnych, skutecznych i sprawiedliwych regu³, które pozwol¹ na pokojowe funkcjonowanie pañstw wieloetnicznych. Rozwi¹zañ obu wskazanych problemów prawo miêdzynarodowe wydaje siê coraz wyraŸ-niej poszukiwaæ w powrocie do koncepcji prawnonaturalnych, które przeni-kaj¹ i „rozpuszczaj¹” dosyæ skostnia³e i sztywne zasady, bêd¹ce podstaw¹ stosunków miêdzynarodowych w poprzednim wieku (jak choæby zasada su-werennoœci, integralnoœci terytorialnej czy zakaz u¿ycia si³y).

INDEPENDENT KOSOVO, INTERNATIONAL LAW AND HUMAN RIGHTS – AN ATTEMPT TO FIND A COMMON GROUND

Key words: Kosovo, human rights, territorial integrity, sovereignty, precedent, state recogni-tion, remedial secession.

Summary

The aim of this article is to find the legal basis for Kosovo statehood in international law.

The author, taking into consideration the restrained opinion of ICJ on the legality of Kosovo declaration of independence, analyses the possible legal qualifications of the secession. Firstly, the Security Council Resolution 1244 (1999) is being examined in order to find regulations allowing the People of Kosovo to establish their own country without consent of Serbia and international society. In the next section, the author introduces the concept of remedial seces-sion. Within this concept it is analyzed whether Albanian Kosovars may be treated as a „pe-ople” and whether the humanitarian situation before the NATO intervention in 1999 was severe enough to use the concept of remedial secession. Lastly, the possible different ways of solving the discussed problem are being examined. In the next part the author considers the

possible qualification of Kosovo secession as a de facto secession. The criteria of statehood taken from Montevideo Convention from 1933 and the principle of effectiveness are being considered in relation to Kosovo situation.

The next paragraph is dedicated to the institution of state recognition and the reaction of international society on the Kosovo declaration of independence. In the end of the article the author contemplates the case of Kosovo as sui generis and fait accompli. In closing remarks there are some notices concerning the contemporary condition of international law.

UWM w Olsztynie 2011 ISSN 2082-1786

Mariusz Lewandowski

doktorant w Katedrze Praw Cz³owieka Uniwersytetu Miko³aja Kopernika w Toruniu