W pañstwach Europy rodkowo-Wschodniej art. 3 Konwencji Europej-skiej jest notorycznie naruszany przez si³y policyjne i wiêzienne przy inter-wencjach s³u¿bowych, w szczególnoci przy zatrzymaniach. Wielokrotnie funkcjonariusze u¿ywaj¹ nadmiernej si³y do zatrzymania osoby i tym samym dopuszczaj¹ siê pobicia podejrzanego. Przyk³adem takiej tendencji jest spra-wa Rehbock przeciwko S³owenii37, w której trzynastu policjantów podczas planowanej akcji dokona³o zatrzymania trzech obywateli s³oweñskich, dotkli-wie bij¹c jednego z nich. Znamienne jest, i¿ osoby podejrzane nie zagra¿a³y policjantom, nie nosi³y ostentacyjnie broni ani nie stawia³y czynnego oporu, a operacja policji by³a sumiennie przygotowana i nie obra³a nieoczekiwanego obrotu, co mog³oby w czêci uzasadniæ u¿ycie przez w³adze si³y o du¿ym natê¿eniu.
Oczywicie, nie mo¿na wykluczyæ stosowania rodków przymusu
bezpo-redniego przez si³y prewencyjne, jednak¿e jak podkrela Trybuna³ u¿y-cie si³y przy zatrzymaniu musi byæ nieodzowne i nie mo¿e byæ nadmierne.
Takiego testu nie zda³a interwencja policjantów bu³garskich, którzy podczas patrolu dotkliwie pobili czternastoletniego ch³opca, którego to przypadku dotyczy³a sprawa Vasilev przeciwko Bu³garii38. Maj¹c na uwadze stopieñ doznanych przez niego obra¿eñ, przewagê fizyczn¹ policjantów nad nim oraz okolicznoci sprawy, nie mo¿na nie zgodziæ siê z Trybuna³em, który
jednog³o-nie stwierdzi³, i¿ zastosowane rodki przymusu by³y nadmierne, zarówno pod wzglêdem ich intensywnoci, jak i okresu ich stosowania, w
szczególno-ci, ¿e art. 3 zakazuje nieludzkiego traktowania w sposób absolutny, nieza-le¿nie od zachowania ofiary.
Na terytorium przedmiotowych pañstw maj¹ miejsce przypadki stosowa-nia przemocy wobec pozbawionych wolnoci, in primis, zatrzymanych czy
36 M. A. Nowicki, op. cit., s. 114.
37 Orzecz. z dnia 28 listopada 2000 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 29462/95, § 6581.
38 Orzecz. z dnia 12 kwietnia 2007 r., Izba (Sekcja V), skarga nr 48130/99, § 5565.
tymczasowo aresztowanych. Trybuna³ w sprawie Dzwonkowski przeciwko Polsce39 wskaza³, i¿ siêganie po si³ê fizyczn¹, która nie by³a cile konieczna w stosunku do osoby pozbawionej wolnoci ze wzglêdu na jej w³asne zacho-wanie, uderza w ludzk¹ godnoæ i stanowi w zasadzie naruszenie prawa zagwarantowanego w art. 3. Rz¹d musi wykazaæ przy pomocy wiarygodnych argumentów, ¿e intensywne rodki, które doprowadzi³y do licznych obra¿eñ, nie by³y nadmierne40. Nale¿y zauwa¿yæ, i¿ przy ich ocenie ETPCZ nie lekce-wa¿y ani potencja³u przemocy w rodowisku wiêziennym, ani tego, ¿e ryzyko niepos³uszeñstwa ze strony aresztowanych mo¿e doprowadziæ do przelewu krwi i wymagaæ siêgniêcia przez w³adze po pomoc si³ porz¹dkowych41.
Przy rozpatrywaniu skarg z tytu³u nieludzkiego traktowania aresztan-tów Trybuna³ pos³uguje siê konstrukcj¹ domniemania, z której wynika, ¿e jeli osoba pozbawiona wolnoci lub pozostaj¹ca pod kontrol¹ policji dozna³a obra¿eñ, sugeruje to powa¿ne domniemanie stosowania wobec niej przemocy.
Tym samym, je¿eli jednostka zosta³a przyjêta do aresztu w stanie dobrym, a przy zwolnieniu zanotowano lady obra¿eñ, na pañstwie ci¹¿y obowi¹zek przedstawiæ uzasadnione wyjanienia ich ród³a. Takie domniemanie znala-z³o zastosowanie w przytoczonym ju¿ przypadku Dzwonkowskiego i w spra-wie Colibaba przeciwko Mo³dawii42.
Zdarza siê, i¿ stosowanie nadmiernych rodków przymusu bezporednie-go przez w³adze porz¹dkowe ma miejsce na tle rasowym. W kazusie Osman (Bu³gar pochodzenia tureckiego) przeciwko Bu³garii43, policjanci uczestnicz¹-cy w eksmisji dopucili siê u¿ycia si³y do opanowania protestu skar¿¹uczestnicz¹-cych.
Jednak¿e intensywnoæ ich reakcji by³a nieproporcjonalna, dodatkowo towa-rzyszy³y temu niszczenie mienia przy pomocy ciê¿kich maszyn i obrazy s³ow-ne, poczynione na tle pochodzenia ofiar. Co do ostatniego, Trybuna³ nie by³ przekonany, czy zosta³y w pe³ni wyczerpane przes³anki postawy rasistow-skiej i powi¹za³ obel¿ywe wypowiedzi bezporednio ze sporem zwi¹zanym z zajmowaniem terenu. Natomiast ETPCZ nie mia³ ju¿ ¿adnych w¹tpliwoci w sprawie Cobzaru (Roma) przeciwko Rumunii44, w której stanowi³, ¿e prze-moc na tle rasowym jest szczególnym zamachem na godnoæ ludzk¹ i wyma-ga od w³adz pañstwa specjalnej czujnoci oraz stanowczej reakcji. S¹ one zobligowane wszelkimi dostêpnymi rodkami zwalczaæ rasizm i zwi¹zane z nim akty przemocy oraz dbaæ w ten sposób o demokratyczn¹ wizjê spo³e-czeñstwa, w którym ró¿norodnoci nie postrzega siê jako zagro¿enia, ale jako
ród³o bogactwa45. Trybuna³ doda³, i¿ obowi¹zek pañstwa dotycz¹cy badania
39 Orzecz. z dnia 12 kwietnia 2007 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 46702/99, § 4367.
40 Ibidem, § 51.
41 Orzecz. Shamayev i 12 innych osób przeciwko Rosji i Gruzji z dnia 12 kwietnia 2005 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 36378/02, § 375.
42 Orzecz. z 23 padziernika 2007 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 29089/06, § 43.
43 Orzecz. z 16 lutego 2006r., Izba (Sekcja I), skarga nr 43233/98, § 56.
44 Orzecz. z 26 lipca 2007r., Izba (Sekcja III), skarga nr 48254/99, § 97.
45 Podane za M. A. Nowicki, Europejski Komitet Praw Cz³owieka. Wybór orzeczeñ 2007, s. 66.
mo¿liwych elementów rasistowskich w aktach przemocy nie jest absolutny, ale wymaga daleko id¹cej starannoci.
Cech¹ charakterystyczn¹ dla przypadków naruszeñ art. 3, aktualn¹ dla funkcjonariuszy wszystkich pañstw, w tym pañstw rodkowo-wschodniej
czê-ci Starego Kontynentu, jest brak przeprowadzenia odpowiedniego ledztwa w przedmiocie poci¹gniêcia do odpowiedzialnoci tych funkcjonariuszy.
W przypadku pogwa³cenia art. 3 wymagane jest skuteczne urzêdowe ledz-two, pozwalaj¹ce na ustalenie i ukaranie osób odpowiedzialnych. W innym przypadku, ogólny zakaz tortur oraz nieludzkiego i poni¿aj¹cego traktowa-nia i karatraktowa-nia, w oderwaniu od jego fundamentalnego znaczetraktowa-nia, by³by nie-skuteczny w praktyce, a w skrajnych wypadkach umo¿liwia³by funkcjonariu-szom ca³kowicie bezkarne naruszanie praw osób pozostaj¹cych pod ich kontrol¹46. W wielu sprawach ETPCZ stwierdza³, i¿ wskazane standardy nie zosta³y wype³nione, ledztwa by³y nieskuteczne, powierzchowne, nieobiek-tywne, a ich konkluzje nie mia³y oparcia w starannej analizie faktów47. Powy¿sza nieprawid³owoæ silnie zwi¹zana jest z negatywnymi zjawiskami, towarzysz¹cymi grupie zawodowej funkcjonariuszy, tj. z hermetycznoci¹, wyalienowaniem oraz ich najczêciej nieetyczn¹ solidarnoci¹ zawodow¹.
Nie ulega zatem w¹tpliwoci, i¿ konieczne i zasadne jest wprowadzenie kon-troli przedmiotowej dzia³alnoci funkcjonariuszy prowadzonej przez niezawi-s³y i bezstronny organ, która to kontrola przyczyni³aby siê do efektywnego prowadzenia postêpowania wyjaniaj¹cego.
Istotnym mankamentem jest równie¿ czêstokroæ nieuzasadnione unie-mo¿liwienia wiêzionym kontaktowania siê z adwokatem, jak w sprawie Sha-mayeva i 12 innych osób przeciwko Rosji i Gruzji. Signum specificum tej sprawy by³o równie¿ powa¿ne utrudnianie przez w³adze rosyjskie sprawowa-nia miêdzynarodowego monitoringu nad prawami wiêzionych, co jest noto-ryczne w przypadku aresztowañ w zwi¹zku z konfliktem czeczeñskim. Nad-to, Trybuna³ z niepokojem odebra³ raport Miêdzynarodowej Helsiñskiej Fundacji Praw Cz³owieka, i¿ miêdzynarodowa pomoc na pó³nocnym Kauka-zie staje siê coraz bardKauka-ziej sporadyczna, co powoduje prawie ca³kowity brak niezbêdnych rodków i pomocy z zewn¹trz48.
Trybuna³ wielokrotnie podkrela³, i¿ z racji absolutnego charakteru za-kazu tortur i nieludzkiego lub poni¿aj¹cego traktowania ka¿dorazowo ci¹¿y nad w³adzach powinnoæ przedstawienia przekonuj¹cych i wiarygodnych argumentów pozwalaj¹cych wyjaniæ lub usprawiedliwiæ postêpowanie, w szczególnoci si³ê, u¿yt¹ podczas interwencji policyjnej49. Ten obowi¹zek jest konsekwencj¹ przywo³anego wczeniej domniemania z³ego traktowania osoby, która dozna³a obra¿eñ podczas pozostawania pod kontrol¹ s³u¿b mun-durowych. W tym kazusie ETPCZ przypomnia³ tak¿e, ¿e organa Konwencji
46 Orzecz. Colibaba przeciwko Mo³dawii, § 53; Cobzaru przeciwko Rumunii, § 65.
47 Orzecz. Dzwonkowski przeciwko Polsce, § 48.
48 Orzecz. Shamayev i inni przeciwko Gruzji i Rosji, § 234244.
49 Por. orzecz. Rehbock przeciwko S³owenii, § 67.
maj¹ swobodê nadania kwalifikacji prawnej faktom uznanym za ustalone na podstawie przedstawionych dowodów w sposób odmienny ni¿ skar¿¹cy lub mog¹ inaczej te fakty postrzegaæ i w ¿adnym wypadku nie s¹ zwi¹zane dokonan¹ przez niego kwalifikacj¹ prawn¹50.
Na szczególn¹ uwagê zas³uguje zagadnienie sytuacji prawnej ofiar stoso-wania przemocy przez s³u¿by mundurowe, które jako osoby podejrzane, za-trzymane czy te¿ tymczasowo aresztowane s¹ w wietle prawa nadal niewin-ne. Wynika to expressis verbis z tzw. zasady domniemania niewinnoci, która obowi¹zuje do chwili uprawomocnienia siê orzeczenia stwierdzaj¹cego odpo-wiedzialnoæ karn¹ sprawcy51. Maj¹c na uwadze powy¿szy standard oraz okolicznoæ, ¿e aresztowani pozostaj¹ pod ca³kowitym nadzorem w³adz, spo-sób ich traktowania musi byæ poddany skrupulatnej kontroli na podstawie EKPCZ52.
W przedmiocie poni¿aj¹cego traktowania osób pozbawionych wolnoci nale¿y przywo³aæ sprawê Jankow przeciwko Bu³garii53, która jest nietypowa z tej racji, i¿ dotyczy przymusowego ogolenia g³owy wiêniowi. Trybuna³ zaznaczy³, i¿ prowadzi to do przymusowej zmiany wygl¹du jednostki, która z du¿ym prawdopodobieñstwem mo¿e ³¹czyæ siê z uczuciem poni¿enia i za-machu na jej godnoæ. W zale¿noci od sytuacji takiej osoby oraz okolicznoci dzia³ania sprawców i jego celu, taki zamach mo¿e spe³niæ przes³anki poni¿e-nia. Oprócz tego, w przywo³anym orzeczeniu zosta³o podniesione, ¿e kara-nie54 wiêniów za rzekomo fa³szywe oskar¿enia dotycz¹ce warunków panuj¹-cych w wiêzieniu oraz dzia³añ administracji penitencjarnej, uwzglêdniaj¹c sui generis zale¿noæ osób pozbawionych wolnoci, jeli ma byæ uznane za konieczne w demokratycznym spo³eczeñstwie, wymaga szczególnie solidnego uzasadnienia55. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, i¿ granice krytyki funkcjo-nariuszy wymiaru sprawiedliwoci, jak i zwyk³ych urzêdników, z uwagi na pe³nione przez nich funkcje, s¹ bardziej elastyczne ni¿ w odniesieniu do osób prywatnych56.
Cechy nietypowoci nie mo¿na odmówiæ tak¿e kazusowi Nevmerzhitsky przeciwko Ukrainie57, w którym ETPCZ rozwa¿a³, czy przymusowe karmie-nie mo¿e byæ w pewnych okolicznociach poni¿aj¹cym traktowakarmie-niem, zaka-zanym w oparciu o art. 3 Konwencji Europejskiej, oraz analizowa³ konflikt,
50 Ibidem, § 6264.
51 Zob. EKPCZ, art. 6 ust. 2.
52 Orzecz. Iwañczuk przeciwko Polsce z dnia 15 listopada 2001 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 25196/94, § 53; podobnie orzecz. Ka³asznikow przeciwko Rosji z dnia 15 lipca 2002 r., Izba (Sekcja III0, skarga nr 47095/99, § 95.
53 Orzecz. z dnia 11 grudnia 2003 r., Izba (Sekcja I), skarga nr 39084/97, Reports of Judgments and Decisions 2003-XII .
54 Na marginesie: Jankow zosta³ ukarany kar¹ dyscyplinarn¹ za wypowiedzi zawarte w rêkopisie ksi¹¿ki.
55 Orzecz. Jankow przeciwko Bu³garii, podane za M. A. Nowicki, Nowy , s. 312.
56 Por. Orzecz. Janowski przeciwko Polsce z dnia 21 stycznia 1999 r., skarga nr 25716/
/94, § 33.
57 Orzecz. z dnia 5 kwietnia 2005 r., Izba (Sekcja II), skarga nr 54825/00, § 89.
którego Konwencja sama nie rozwi¹zuje, a mianowicie, miêdzy prawem jed-nostki prowadz¹cej g³odówkê do integralnoci fizycznej a obowi¹zkiem pañ-stwa na podstawie art. 2 (ochrony ¿ycia). Jako konkluzjê z przeprowadzo-nych rozwa¿añ przedstawi³ stanowisko, ¿e rodek wymagany ze wzglêdu na potrzebê okrelonej terapii nie mo¿e byæ co do zasady uznany za nieludzki lub poni¿aj¹cy58. Analogicznie nale¿y podejæ do kwestii przymusowego kar-mienia, niezbêdnego dla ratowania ¿ycia aresztanta, wiadomie odmawiaj¹-cego przyjmowania pokarmu59. Owa niezbêdnoæ musi znaleæ potwierdzenie w niezale¿nej i sumiennie przygotowanej opinii medycznej.
Dla uzyskania pe³nego obrazu ochrony praw z art. 3 EKPCZ warto wskazaæ sprawê, przy rozpoznaniu której Trybuna³ nie dopatrzy³ siê naru-szenia tego artyku³u. Jedn¹ z takich spraw jest case Berliñski przeciwko Polsce; który dotyczy³ z³ego traktowania skar¿¹cych przez policjantów, w tym pobicia ich podczas zatrzymania.60 ETPCZ przypomnia³ w tej sprawie, i¿
zarzut odnonie do nieprawid³owego traktowania musi byæ poparty stosow-nymi dowodami. Nadto, przy ocenie tych dowodów Trybuna³ przyjmuje stan-dard ponad rozs¹dn¹ w¹tpliwoæ61. Kluczowa dla uznania, i¿ w badanym przypadku nie dosz³o do poni¿aj¹cego lub niegodnego traktowania jest okolicz-noæ, ¿e skar¿¹cy stawiali czynny opór podczas operacji policyjnej i w kon-sekwencji nadali jej nieoczekiwany obrót62. Trybuna³, uwzglêdniaj¹c gwa³-towny przebieg akcji policyjnej zatrzymania, doszed³ do wniosku, i¿ powa¿-ny stopieñ obra¿eñ, których doznali skar¿¹cy per se nie mo¿e przes³oniæ faktu, i¿ u¿ycie przemocy fizycznej w niniejszej sprawie by³o konieczne z uwagi na ich postêpowanie63. Tym samym, zastosowan¹ wobec nich si³ê nie mo¿na uznaæ za nadmiern¹. Co istotne, zdaniem Trybuna³u w sprawie Berliñ-ski nie dosz³o do naruszenia art. 3 tak¿e w aspekcie przeprowadzenia sumien-nego, rzetelnego ledztwa krajowego w sprawie pobicia skar¿¹cych64. Prokura-torskie postêpowanie przeciwko policjantom obfitowa³o w przes³uchania niezale¿nych wiadków i sporz¹dzenie oddzielnych opinii przez bieg³ych, co przes¹dzi³o o spe³nieniu przez w³adze krajowe gwarancji przeprowadzenia dok³adnego i skutecznego ledztwa, skutkuj¹cego sprawiedliwym rozpozna-niem i ewentualnym ukararozpozna-niem osób odpowiedzialnych za naruszenia65.
Reasumuj¹c, w pañstwach by³ego bloku wschodniego nagminnie docho-dzi do naruszania praw cz³owieka, w szczególnoci wolnoci wynikaj¹cych z art. 3. Te negatywne zjawiska s¹ najczêciej generowane godnym potêpienia postêpowaniem funkcjonariuszy publicznych w stosunku do zatrzymywanych
58 Ibidem, § 90.
59 Ibidem, § 91.
60 Orzecz. Berliñski przeciwko Polsce z dnia 20 czerwca, nr skargi 27715/95 i 20309/96,
§ 5771.
61 Ibidem, § 59.
62 A contrario sprawa Rehbock przeciwko S³owenii, gdzie 13 policjantów dokonywa³o zatrzymania i dotkliwie pobi³o 2 osób w ogóle nie stawiaj¹cych oporu osób.
63 Orzecz. Berliñski przeciwko Polsce, § 64.
64 Ibidem, § 68.
65 Ibidem, § 69.
lub aresztowanych. Szczególnie niepokoj¹cy jest fakt, ¿e nieludzkie, poni¿a-j¹ce traktowanie ze strony w³adz ma miejsce nie tylko podczas zatrzymañ czy aresztowañ, które w pojedynczych wypadkach, przybrawszy nieoczekiwa-ny obrót, mog¹ uzasadniaæ nadmiern¹ reakcjê funkcjonariuszy. Lwia czêæ skarg skierowanych do Strasburga dotyczy dotkliwych pobiæ, poni¿eñ oraz innych przejawów niedopuszczalnego traktowania osób pozbawionych ju¿
wolnoci, przebywaj¹cych w aresztach ledczych lub zak³adach karnych. Nie-pokój wzronie, je¿eli bêdziemy pamiêtaæ o tym, ¿e zakaz z art. 3 jest abso-lutny i obowi¹zuje niezale¿nie od zachowania cz³owieka.
Na tle przywo³anych spraw, widoczne jest, i¿ przedmiotowa czêæ Europy nie jest wolna od uprzedzeñ rasowych. Szczególnie aktualny staje siê w tym kontekcie problem dyskryminacji spo³ecznoci romskiej66.