Dekomunizacja i lustracja w Polsce

Postulaty sprawdzania, która z osób publicznych by³a agentem Urzêdu Bezpieczeñstwa i S³u¿by Bezpieczeñstwa, wysuwa³y w Polsce od prze³omu 1989 r. ró¿ne, g³ównie prawicowe partie i œrodowiska. W maju 1992 r. w³asn¹ uchwa³¹⁶ Sejm zobowi¹za³ ówczesnego Ministra Spraw Wewnêtrznych do ujawnienia, kto z parlamentarzystów i wysokich urzêdników wspó³pracowa³ z UB i SB.⁷

4 czerwca 1992 r. minister Macierewicz przekaza³ listê 66 nazwisk parla-mentarzystów, cz³onków rz¹du i Kancelarii Prezydenta RP, których bezpieka zarejestrowa³a jako agentów. Na liœcie znaleŸli siê m.in. prezydent Lech Wa³êsa i marsza³ek Sejmu Wies³aw Chrzanowski (obydwu s¹d oczyœci³ z za-rzutów).⁸

Wkrótce potem Trybuna³ Konstytucyjny uzna³ uchwa³ê lustracyjn¹ za niezgodn¹ z prawem, gdy¿ – jak stwierdzi³ – nak³ada³a ona na ministra w drodze pozaustawowej obowi¹zek wkroczenia w sferê praw obywateli. Try-buna³ zawiesi³ wykonanie uchwa³y.⁹

Jesieni¹ 1992 r. zaczê³y siê przygotowania do opracowania i wprowadze-nia w ¿ycie jednolitej ustawy lustracyjnej. Niestety, przed rozwi¹zaniem Sejmu w maju 1993 r. nie uda³o siê doprowadziæ procesu legislacyjnego do koñca.

Jednak pewne elementy lustracji wprowadzono ju¿ podczas wyborów parlamentarnych w 1993 r. Kandydaci mieli sk³adaæ komisjom wyborczym oœwiadczenia o ewentualnej wspó³pracy ze s³u¿bami specjalnymi, nie by³o jednak przewidzianych ¿adnych konsekwencji za k³amstwo.

Po raz kolejny sprawa lustracji wróci³a do Sejmu pod koniec 1995 r., gdy ówczesnemu premierowi Józefowi Oleksemu zarzucono kontakty z oficerem wywiadu b. ZSRS i Rosji W³adimirem A³ganowem. Do Sejmu wp³ynê³o kilka projektów ustaw lustracyjnych. Powo³ana w sierpniu 1996 r. komisja nad-zwyczajna przyjê³a jednolity projekt w styczniu 1997 r.

Sejm przyj¹³ ustawê lustracyjn¹ 11 kwietnia 1997 r. Zobowi¹zywa³a ona wszystkich kandyduj¹cych do wa¿nych urzêdów w pañstwie lub osoby urzê-dy te sprawuj¹ce do sk³adania oœwiadczeñ, czy byli funkcjonariuszami b¹dŸ

tajnymi i œwiadomymi wspó³pracownikami s³u¿b specjalnych PRL. Ich praw-dziwoœæ mia³ badaæ specjalny prokurator – Rzecznik Interesu Publicznego.

Podejrzewaj¹c, ¿e ktoœ zatai³ swe zwi¹zki ze s³u¿bami PRL, kierowa³ sprawê

6 Uchwa³a Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 maja 1992 r. (M.P. nr 20, poz. 157).

7 Gazeta Wolni i Solidarni. Dziennik Polonii w Kanadzie, Archiwum spraw najciekaw-szych, Lustracja w Polsce – 20 lat za póŸno, 23 marca 2007 r., [on line], [dostêp 02 czerw-ca 2010]. Dostêpny w World Wide Web:

8 W. Czuchnowski, Z dziejów lustracji w Polsce, Gazeta Wyborcza.pl, 19 stycznia 2009 r., [on line], [dostêp 02 czerwca 2010]. Dostêpny w World Wide Web:

9 Orzeczenie Trybuna³u Konstytucyjnego z dnia 19 czerwca 1992 r., sygn. akt U 6/92 (OTK 1992, poz. 13).

do S¹du Lustracyjnego.¹⁰ W przypadku stwierdzenia przez s¹d fa³szywoœci oœwiadczenia – wymierzano 10-letni zakaz pe³nienia funkcji publicznych.

Ustawa nie zakazywa³a jednak pe³nienia stanowisk tym, którzy sami siê przyznaj¹ do zwi¹zków z tajnymi s³u¿bami.

Autorzy ponad 200 oœwiadczeñ przyznali siê do ró¿nego rodzaju zwi¹z-ków ze s³u¿bami PRL. Nie wiadomo, ile osób od 1997 roku powstrzyma³o siê od dzia³alnoœci publicznej, nie chc¹c sk³adaæ oœwiadczeñ lustracyjnych.

Nowy wymiar lustracji nada³o powo³anie, ustaw¹ z 1998 r.¹¹, Instytutu Pamiêci Narodowej – instytucji, która m.in. gromadzi i udostêpnia dokumen-ty organów bezpieczeñstwa PRL. Do 2005 r. dostêp do teczek wi¹za³ siê z nadaniem przez IPN statusu pokrzywdzonego (by³a nim osoba, o której organy PRL „zbiera³y informacje na podstawie celowo gromadzonych da-nych, w tym w sposób tajny”, a nie by³a agentem). W 2005 r. Trybuna³ Konstytucyjny¹² uzna³, ¿e dostêp do akt IPN wytworzonych na swój temat powinni mieæ wszyscy, w tym tak¿e oficerowie i agenci.¹³

Dyskusja na temat lustracji rozgorza³a na nowo, gdy w styczniu 2005 r.

do Internetu trafi³ IPN-owski spis katalogowy 160 tys. nazwisk funkcjona-riuszy i agentów oraz osób wytypowanych przez ni¹ do wspó³pracy. Potocznie nazwano go „list¹ Wildsteina”.

4. „Ustawa lustracyjna” z 18 paŸdziernika 2006 r.

Zmieniona ustawa lustracyjna z 18 paŸdziernika 2006 r.¹⁴ zast¹pi³a do-tychczasow¹ ustawê z 1997 r. Likwidacji uleg³y m. in. dzia³aj¹cy od 1999 r.

S¹d Lustracyjny oraz urz¹d Rzecznika Interesu Publicznego.

Z 27 tys. do kilkuset tys. zwiêkszy³a siê natomiast liczba osób, które musz¹ obecnie sk³adaæ oœwiadczenia o ewentualnych zwi¹zkach z tajnymi s³u¿bami. Teraz prawdziwoœæ ich oœwiadczeñ o tym, czy by³y funkcjonariu-szami, pracownikami lub tajnymi wspó³pracownikami s³u¿b specjalnych PRL

10 Z. Romaszewski, Historia lustracji w Polsce od roku 1991 do roku 1998, oficjalna strona senatora Zbigniewa Romaszewskiego, [on line], [dostêp 12 czerwca 2010]. Dostêpny w World Wide Web: http://www.romaszewski.pl/podstrony/awantury_lustracja_do_1998.

.html#wprowadzenie

11 Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamiêci Narodowej – Komisji Œciga-nia Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Dz.U.07.63.424.

12 Wyrok Trybuna³u Konstytucyjnego w sprawie ograniczenia dostêpu do dokumentów IPN z dnia 26 paŸdziernika 2005, sygn. K 31/04 (Z.U. 2005 / 9A / 103), Dz.U.05.222.1914 z dnia 4 listopada 2005.

13 Gazeta Wolni i Solidarni. Dziennik Polonii w Kanadzie, Archiwum spraw najciekaw-szych, Lustracja w Polsce – 20 lat za póŸno, 23 marca 2007 r., [on line], [dostêp 02 czerw-ca 2010]. Dostêpny w World Wide Web:

14 Ustawa z dnia 18 paŸdziernika 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeñstwa pañstwa z lat 1944–1990 oraz treœci tych dokumentów, tekst jed-nolity Dz.U.07.63.425.

od 22 lipca 1944 r. do 31 lipca 1990 r. bada nowy pion lustracyjny Instytutu Pamiêci Narodowej oraz s¹dy powszechne.¹⁵

Zgodnie z art. 56. 1. nowej ustawy, „osoba urodzona przed dniem 1 sierpnia 1972 r., która w dniu wejœcia w ¿ycie niniejszej ustawy pe³ni funkcjê publiczn¹ (…) ma obowi¹zek z³o¿enia oœwiadczenia (…) w terminie jednego miesi¹ca od dnia dorêczenia powiadomienia…”. Oznacza to równie¿,

¿e osoby, które na mocy poprzedniej ustawy z³o¿y³y oœwiadczenie lustracyjne, lub prowadzone wobec nich postêpowanie w sprawie zgodnoœci oœwiadczenia z prawd¹ oczyœci³o je z zarzutów wspó³pracy – równie¿ ponownie musz¹ z³o¿yæ oœwiadczenie!

Osoba, która przyzna siê do zwi¹zków z tajnymi s³u¿bami PRL, nie bêdzie automatycznie traciæ swej funkcji. Ustawa pozostawia decyzjê w tej kwestii pracodawcy lub wyborcom.¹⁶

Zgodnie z art. 57, w przypadku niez³o¿enia w terminie oœwiadczenia lustracyjnego, osoba która zaniedba³a ten obowi¹zek lub spóŸni³a siê ze

z³o-¿eniem oœwiadczenia, zostaje pozbawiona funkcji publicznej z mocy prawa z dniem, w którym up³yn¹³ termin do jego z³o¿enia.¹⁷

Pytanie zatem: co ma karaæ nowa ustawa lustracyjna? Brak wspó³pracy ze s³u¿bami bezpieczeñstwa czy w³aœnie tê wspó³pracê? W przypadku

niez³o-¿enia oœwiadczenia lustracyjnego nie mo¿na mówiæ o spe³nieniu jakiejkol-wiek z tych przes³anek. Brak z³o¿enia oœwiadczenia w ogóle lub niez³o¿enia go w terminie s¹ traktowane surowiej ni¿ z³o¿enie fa³szywego oœwiadczenia, a wiêc zatajenie faktu wspó³pracy z tajnymi s³u¿bami PRL w dzia³aniu na szkodê poszanowania praw cz³owieka.

Przy takiej konstrukcji przepisu nie ma równie¿ miejsca na zastosowa-nie zasady domzastosowa-niemania zastosowa-niewinnoœci, ze wzglêdu na brak dochodzenia winy.

Pozbawienie pewnych praw jednostki nastêpuje niejako „odgórnie”, bez pro-cesu i bez udzia³u stron.

Wed³ug orzecznictwa Europejskiego Trybuna³u Praw Cz³owieka do naru-szenia wspomnianej zasady dochodzi ju¿ nawet w momencie w¹tpliwych wypowiedzi czy sugestii organów procesowych przed formalnym ustaleniem winy¹⁸. Tak¿e poza formalnymi czynnoœciami procesowymi mamy do czynie-nia z uwzglêdnieniem i przestrzeganiem zasady domniemaczynie-nia niewinnoœci.¹⁹ Ta gwarancja procesowa, zapewniona art. 6 EKPC, ma na celu ochronê osoby przed implikowaniem jej winy, bez wczeœniejszego jej udowodnienia, co

15 Gazeta Wolni i Solidarni. Dziennik Polonii w Kanadzie, Archiwum spraw najciekaw-szych, Lustracja w Polsce – 20 lat za póŸno, 23 marca 2007 r., [on line], [dostêp 02 czerw-ca 2010]. Dostêpny w World Wide Web:

16 Ibidem.

17 Ustawa z dnia 18 paŸdziernika 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeñstwa pañstwa z lat 1944–1990 oraz treœci tych dokumentów, tekst jed-nolity Dz.U.07.63.425.

18 Sprawa Allenet de Ribemont przeciwko Francji, wyrok z 10 lutego 1995 r., pkt 35–36.

19 Np. w trakcie oœwiadczeñ przekazywanych na konferencji dla prasy – sprawa Dak-taras przeciwko Litwie, wyrok z 10 paŸdziernika 2000 r., pkt 41–44.

niew¹tpliwie wyra¿a obowi¹zek „uznawania za niewinn¹, a nie „zakaz do-mniemania winy”.²⁰

Mimo, ¿e art. 57. wspomnianej ustawy lustracyjnej, w czêœci odnosz¹cej siê do niektórych osób wymienionych w ustawie (prezydent RP, wójt, bur-mistrz, prezydent miasta), jest niezgodny z Konstytucj¹ oraz Konwencj¹, do pozosta³ych osób mo¿e byæ swobodnie stosowany!