Koszty produkcji biopaliw są wyższe od kosztów pozyskiwania paliw mineralnych. Do-datkowo wskaźnik EROEI (Energy Return on Energy Invested)1 wielu roślin wykorzystywa-nych obecnie jako surowce bioenergetyczne jest zdecydowanie poniżej oczekiwań [Biel-ski i in. 2014, ss. 2270–2273; Biel[Biel-ski i in. 2015, ss. 1798–1801]. Dlatego też niektóre pań-stwa (wśród nich Polska), aby upowszechnić stosowanie biopaliw i osiągać założone cele społeczne, dotyczące m.in.: ochrony środowiska, poprawy bezpieczeństwa energetycz-nego, czy też wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez kreowanie dodatkowego źró-dła popytu na produkty rolne, wprowadziły administracyjno-fiskalne regulacje rynku biopaliw [Hryniewicz 2008, ss. 175–183].
W skali globalnej, po 2005 r., na zachwianie rynku surowców rolnych dość istotnie wpłynął rozwój rynku biopaliw i znaczący wzrost ich produkcji z wykorzystaniem ców rolnych. W warunkach rynkowych ekonomiczne możliwości wykorzystania surow-ców rolnych na biopaliwa wyznacza relacja między ceną danego surowca a ceną ropy naftowej oraz współczynniki konwersji poszczególnych surowców. Przy wysokiej relacji mamy do czynienia z brakiem ekonomicznych przesłanek produkcji biopaliw i odwrot-nie. Aktywna rola państwa przyczyniła się do wzrostu popytu przemysłowego, a relacje cenowe nie zawsze uzasadniały przeznaczenie surowców rolnych do produkcji biopaliw [McPhail, Babcock 2012, ss. 505–513].
154
Instrumenty polityki biopaliwowej sprowadzają się przeważnie do subsydiowania konsumpcji (dotacje, ulgi podatkowe), ustanawiania taryf importowych oraz obowiąz-kowych, minimalnych i maksymalnych udziałów domieszek komponentów pochodze-nia organicznego w paliwach płynnych. Polityka prowadzona w poszczególnych krajach i regionach może różnić się pod względem kombinacji i wymiaru stosowanych instru-mentów, niemniej jej efektem jest sztuczne zwiększenie popytu na surowce rolne. Tym samym zmniejszeniu ulega ilość surowca dostępnego na rynkach światowych [Rosiak in. 2011, ss. 1–119; de Gorter i in. 2013].
Regulacje w zakresie polityki biopaliwowej nie tylko prowadzą do wzrostu popy-tu, ale również zmniejszają jego elastyczność (wymóg dotyczący minimalnych udzia-łów domieszek). Popyt na biopaliwa wykazuje się wysoką sztywnością, ponieważ nie może być on obniżony poniżej minimalnych limitów domieszek oraz zwiększony powy-żej poziomów wynikających z technologicznych ograniczeń silników spalinowych. Efek-tem tego może być duży wzrost cen i ich istotna zmienność w warunkach szoków poda-żowych (susza, powódź czy też wysoka nadprodukcja) [Tyner i in. 2012, ss. 1–13]. Wzrost popytu na biopaliwa traktuje się powszechnie jako jeden z najistotniejszych czynników wzrostu cen produktów rolnych [Helbling i in. 2008].
Zależności między cenami ropy a cenami surowców rolnych używanych do produk-cji biopaliw płynnych przedstawiono na rysunku 1. Światowe ceny surowców rolnych są wyraźnie powiązane z cenami ropy naftowej. Założenia polityki biopaliwowej przez przyjęcie wysokich limitów minimalnych udziałów w początkowej fazie wprowadzania produkcji biopaliw najprawdopodobniej doprowadziło uczestników rynku do przeko-nania, że trudno będzie spełnić ilościowe wymagania popytu. Znalazło to odzwiercie-dlenie w silnych wzrostach cen w latach 2007–2008. Natomiast gwałtowny wzrost cen w 2011 r. najprawdopodobniej spowodowany został niekorzystnymi warunkami pogo-dowymi powodującymi klęskę nieurodzaju i znaczące obniżenie plonów w Rosji, Ka-zachstanie oraz Kanadzie. Podkreślenia wymaga również, że wraz ze wzrostem cen ropy naftowej rosną ceny pszenicy, kukurydzy, oleju rzepakowego czy soi. Współzależność ta może występować również w przyszłości.
155 Rysunek 1. Ceny ropy naftowej oraz niektórych surowców pochodzenia rolniczego wykorzystywanych do produkcji biokomponentów
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Index mundi (4.05.2018).
Wysokie ceny ropy naftowej powodują wzrost zainteresowania alternatywnymi źró-dłami energii. Związek między cenami ropy i surowców rolnych w ostatnich latach osła-bił się. Można to wiązać ze spadkami cen ropy, obniżeniem opłacalności produkcji bio-paliw oraz zapowiedziami obniżenia minimalnych udziałów biobio-paliw w bio-paliwach wyko-rzystywanych w transporcie w Unii Europejskiej. Siła związków między cenami wrasta w czasie, ale natura tych powiązań jest niejednoznaczna. Testy przyczynowości w sen-sie Grangera w przypadku większości badań wskazują, że ceny ropy wpływają na ceny kukurydzy, pszenicy, soi czy cukru. Efekt ten jest przenoszony przez ceny bioetanolu i ceny biodiesla [Hamulczuk 2014]. Powiązania między cenami surowców rolnych a ce-nami ropy naftowej można rozpatrywać nie tylko na gruncie poziomów cen, ale rów-nież w aspekcie transmisji zmienności między cenami. Badania Serra i in. [2011, ss. 35–45] w tym zakresie potwierdzają również, że po 2005 r. podwyższonej zmienności cen na rynku ropy towarzyszy wyższa zmienność cen surowców rolnych.
Wpływ rozwoju rynku biopaliw nie ogranicza się tylko do rynków surowcowych. Konkurencja o ziemię oraz zależności substytucyjne powodują, że w tym samym czasie mogą wzrastać ceny innych produktów roślinnych, które w niewielkim stopniu (np. psze-nica) lub w ogóle (m.in. ryż) nie są wykorzystywane do produkcji biopaliw. Dodatkowo
156
efekty kosztowe powodują, że wraz ze wzrostem cen zbóż i roślin oleistych rosną ceny pasz, a co za tym idzie – ceny produktów pochodzenia zwierzęcego [Hamulczuk 2014].
Uwagi końcowe
Zaopatrzenie w nośniki energii poszczególnych państw i regionów odgrywa pierwszo-planową rolę w ich rozwoju i bezpieczeństwie. Ze względu na ścisły związek globalizacji z dynamicznym rozwojem gospodarki stanowi ono ważne wyzwanie dla międzynarodo-wego bezpieczeństwa energetycznego w wymiarze globalnym i regionalnym.
Ważnym elementem strategii UE w zakresie polityki energetycznej, a także zmian kli-matycznych jest uzyskiwanie energii z biopaliw. Wpływ rynku paliw kopalnych na sektor rolniczy, w tym rynek zbóż, w ostatnich latach nasilił się. Rola energii jako środka produk-cji i czynnika generującego koszty produkproduk-cji w rolnictwie nie zmieniła się. Obecnie ma ona jednak znaczny wpływ na popyt na zboża. Nie ulega wątpliwości, że wszelkie dzia-łania mające na celu wspieranie sektora biopaliw (cele wskaźnikowe, ulgi podatkowe, ograniczenia w handlu) poprawiają opłacalność produkcji zbóż i będą określały możli-wości rozwoju tego rynku.
W ostatnich latach coraz silniej akcentowane są opinie dotyczące istotnych zmian w zakresie użytkowania ziemi oraz kształtowania się cen produktów żywnościowych. Corocznie następuje gwałtowny wzrost zainteresowania pozyskiwaniem dodatkowych obszarów ziemi pod uprawy roślin energetycznych. Obserwuje się także wyraźnie wyż-szy poziom cen surowców rolnych i żywnościowych oraz narastanie ich zmienności.
Wykorzystanie bioenergii, w tym biopaliw będzie wzrastać. Zainteresowanie biopa-liwami wynika z potrzeb zachowania bezpieczeństwa energetycznego, zachodzących zmian klimatycznych oraz rosnących cen paliw kopalnych. Dlatego należy oczekiwać zmian w podejściu do relacji biopaliwa–produkcja żywności i szukania równowagi mię-dzy energetycznymi wyzwaniami przyszłości a zachowaniem bezpieczeństwa żywnościowego. Ostatnie lata to okres dynamicznego wzrostu produkcji biopaliw płynnych. W 2016 r. światowa produkcja osiągnęła poziom 155,9 mld l (łącznie bioetanol i biodiesel) i wyko-rzystano 58,2% ziarna kukurydzy, 12,8% ziarna pszenicy, 3,2% ziarna pozostałych zbóż paszowych oraz 13,7% oleju roślinnego.
Pojawiają się także inne, pozażywnościowe, źródła pozyskiwania energii (np. celulo-za). Możemy mieć do czynienia również z szerszym zastosowaniem energii słonecznej, wiatru itp. W takiej sytuacji biopaliwa przestaną być ekonomicznie uzasadnioną alterna-tywą pozyskiwania energii. Również postęp naukowo-techniczny wprowadzany do po-zyskiwania energii z różnych źródeł może bowiem obniżyć koszty energii do poziomu, przy którym produkcja biopaliw przestanie być opłacalna.
157 Biopaliwa pierwszej generacji, kreując dodatkowy popyt na surowce rolne, mają nie-zaprzeczalny wpływ na poziom ich cen, szczególnie w latach słabszych zbiorów i dlate-go, szukając równowagi między energetycznymi wyzwaniami przyszłości a zachowa-niem bezpieczeństwa żywnościowego, należy dążyć do rozwoju biopaliw kolejnych ge-neracji (z surowców niespożywczych).
Bibliografia
Babuchowska K., Marks-Bielska R. (2016), Uwarunkowania rozwoju biogospodarki, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. XVIII, z. 2, ss. 15–20. Bielski S. (2011a), Polityka dotycząca biokomponentów paliw płynnych w Polsce w kontekście uwa-runkowań prawnych, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Polityka
ekono-miczna”, 166, ss. 48–58.
Bielski S. (2011b), Conditions of biomass production for energy generation purposes in Poland, „Fo-lia Oeconomica Stenensia”, 10(18), ss. 238–249.
Bielski S. (2012a). Produkcja surowców energetycznych w Polsce w kontekście Wspólnej Polityki Rol-nej, „Zesz. Nauk. SGGW Polityki Europejskie, Finanse i Marketing”, 8(57), ss. 47–59.
Bielski S. (2012b), Economic and legal aspects of biofuel production for own use, „Acta Scintiarum Polonorum, Oeconomia”, 11 (3), ss. 5–15.
Bielski S., Jankowski K., Budzyński W. (2014), Efektywność energetyczna uprawy roślin oleistych i konwersji ich biomasy na paliwa płynne, „Przemysł Chemiczny”, 93/12, ss. 2270–2273.
Bielski S. (2015), The agricultural production of biomass for energy purposes in Poland, „Agriculture and Forestry”, 61(1),ss. 153–160.
Bielski S., Dubis B., Jankowski K. (2015), Efektywność energetyczna produkcji i konwersji bioma-sy pszenżyta ozimego na biopaliwa, „Przemysł Chemiczny”, 94/10, ss. 1798–1801.
Charles Ch,. Gerasimchuk I., Bridle R. Moerenhout T., Asmelash E., Laan T. (2013), Biofuels - At What Cost? A Review of Costs and Benefits of EU Biofuel Policies, The International Institute for
158
Czerpak P. (2006), Bezpieczeństwo energetyczne [w:] K. Żukrowska, M. Grącik (red.), Bezpie-czeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, Szkoła Główna Handlowa – Oficyna
Wydawni-cza, Warszawa, s. 122.
de Gorter H., Drabik D., Just D.R. (2013), Biofuel Policies and Food Grain Commodity Prices 2006-2012: All Boom and No Bust?, „AgBioForum”, 16(1), ss. 1–13.
Godfray Ch.J., Beddington J.R., Crute I.R., Haddad L., Lawrence D., Muir J. F., Pretty J., Ro-binson S., Thomas S.M., Toulmin C. (2010), Food Security: The Challenge of Feeding 9 Billion Pe-ople, „Science 327”, ss. 812–818.
Hamulczuk M. (2014), Polityka biopaliwowa a ceny surowców rolnych – wybrane problemy, Rocz-niki Naukowe SERiA 16/2, ss. 82–87.
Hamulczuk M. (2016), Ceny surowców energetycznych a ceny produktów rolno-żywnościowych– bezpieczeństwo energetyczne a bezpieczeństwo żywnościowe, „Humanities and Social Sciences”,
vol. XXI, 23, ss. 37–51.
Helbling T., Mercer-Blackman V., Cheng K. (2008), Riding a Wave, „Finance and Development”, vol. 45, nr 1, s. 13.
Hryniewicz M. (2008), Ocena efektywności ekonomicznej produkcji bioetanolu z ziaren zbóż jako komponentu do benzyn według technologii firmy Lurgi, „Problemy Inżynierii Rolniczej”, 2, ss. 175–183. Indeks mundi [online], https://www.indexmundi.com (4.05.2018).
Kowalczyk S. (2009) (red.), Bezpieczeństwo żywności w erze globalizacji, SGH, Warszawa. Kukułka J. (2006), Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa [w:] K. Żukrowska, M. Grącik (red.), Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, Szkoła Główna Handlowa – Oficyna Wydawnicza, Warszawa, ss. 40–41.
Małysz J. (2008) (red.), Bezpieczeństwo żywnościowe strategiczną potrzebą ludzkości, Wyd. ALMA MER – Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa, ss. 7–8.
Marks-Bielska R., Bielski S. (2013), Wzrost roli rolnictwa w zapewnieniu bezpieczeństwa energe-tycznego kraju, „Wieś i Rolnictwo”, 4, ss. 149–160.
159 Marks-Bielska R., Bielski S., Kurowska K., Kryszk H. (2015), Potential ability to increase the area of winter rapeseed cultivation for biofuel production in Poland, „Proceedings Engineering for Rural
Development”, 14, ss. 330–335.
Marzęda-Młynarska K. (2014), Globalne zarządzanie bezpieczeństwem żywnościowym na prze-łomie XX i XXI wieku. Wydawnictwo UMCS, Lublin.
McPhail L.L., Babcock B.A. (2012), Impact of US biofuel policy on US corn and gasoline price varia-bility, „Energy”, 37/1, ss. 505–513.
OECD-FAO Agricultural Outlook [online], https://stats.oecd.org/viewhtml.aspx?Query-Id=84950&vh=0000&vf=0&l&il=&lang=en#, dostęp: 4.05.2018.
Oladosu G., Msangi S. (2013), Biofuel-Food Market Interactions: A Review of Modeling Approaches and Findings, „Agriculture”, 3(1), ss. 53–71
Rosiak E., Łopaciuk W., Krzemiński M. (2011), Produkcja biopaliw i jej wpływ na światowy rynek zbóż oraz roślin oleistych i tłuszczów roślinnych, IERiGŻ-PIB, Warszawa, ss. 1–119.
Serra T., Zilberman D., Gil J.M., Goodwin B.K. (2011), Nonlinearities in the U.S. corn-ethanol-oil-gasoline price system, „Agricultural Economics”, 42, ss. 35–45.
Szajner P. (2013) (red.), Światowa produkcja biopaliw w kontekście bezpieczeństwa żywnościowe-go, Wyd. IEiGŻ, Warszawa, s. 20.
Tyner W.E., Taheripour F., Hurt Ch. (2012), Potential Impacts of a Partial Waiver of the Ethanol Blending Rules, Oak Brook, Farm Foundation, IL, ss. 1–13.
Wajszczak R. (2014), Bezpieczeństwo państwa a ochrona praw i wolności jednostki w Polsce, [w:] J. Jaskiernia (red.), Uniwersalny i regionalny wymiar ochrony praw człowieka. Nowe wyzwania –
nowe rozwiązania, T. 2, Warszawa, s. 384–393.
Wilkin J. (2010), Dobra dostarczane przez rolnictwo w świetle teorii dóbr publicznych [w:] J. Wilkin (red.), Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje
praktycz-ne, Warszawa 2010, s. 47.
Małgorzata Michalcewicz-Kaniowska
I malgosia@utp.edu.plUniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy, Wydział Zarządzania