Specyfika gmin górskich charakteryzowanych jako obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) i ich odmienność względem jednostek terytorialnych położo-nych w inpołożo-nych regionach kraju wymagają podejmowania ze strony władz – tak lokalpołożo-nych, jak i szczebla centralnego – działań uwzględniających liczne bariery rozwojowe wpływa-jące na jakość życia mieszkańców i możliwości poprawy funkcjonowania we wszystkich sferach aktywności społeczno-gospodarczej. Aktywność ta związana jest z szeroko rozu-mianym rozwojem regionalnym, definiowanym jako: „zmiany w regionalnej produktyw-ności mierzone wielkością populacji, zatrudnieniem, dochodem i wartością produkcji, ale także rozwojem społecznym związanym z poziomem opieki zdrowotnej, dobroby-tem czy jakością środowiska” [Nelson 2013, s. 29]. Analizy dokonywane w różnych regio-nach Unii Europejskiej dowodzą konieczności stosowania zindywidualizowanych kon-cepcji w procesach zmierzających do utrzymania trwałości rozwoju lokalnego i regional-nego na obszarach wiejskich – w tym peryferyjnych [Terluin 2003, ss. 327–344]. Często podkreślany jest też fakt, iż przyczyny utrzymywania się, a w wielu przypadkach pogłę-biania się różnic w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego regionów są zróżnico-wane, co niesie ze sobą konieczność dostosowania podejmowanych działań do specyfiki poziomu regionalnego i geograficznego [Dwyer, Baldock i in. 2002].
Charakteryzując cechy szczególne przedmiotowych terenów stosuje się szereg okre-śleń, takich jak [Churski, Hanke, 2002, ss. 161–176]: obszary peryferyjne, obszary depresyj-ne, obszary konfliktowe, obszary upośledzodepresyj-ne, obszary niedostatku, obszary truddepresyj-ne, szary rezerw produkcyjnych, obszary zagrożeń, obszary słabiej rozwinięte czy wręcz
ob-33 szary opóźnione w rozwoju. Pomimo takiej różnorodności pojęć (wynikającej z interdyscy-plinarnego podejścia do omawianej problematyki badawczej) elementem scalającym wy-daje się niski poziom rozwoju gospodarczego, słaba dynamika przemian ekonomicznych i występowanie negatywnych skutków społecznych w procesie transformacji zachodzą-cej na tych terenach.
A. Zagożdżon [1980, s. 817] podkreśla istotną rolę przedsiębiorczości w rozwoju lo-kalnym, uznając za obszar problemowy „układ peryferyjny w przestrzenno-funkcjonal-nej strukturze określow przestrzenno-funkcjonal-nej całości […] i, położony poza strefą największej aktywności go-spodarczej”. Kwestie strukturalne związane z powstawaniem i funkcjonowaniem obsza-rów problemowych dostrzega S. Ciok [1994, s. 11], uznając, iż przestrzeń tę stanowią: „obszary o niskiej efektywności struktur społeczno-gospodarczych i przestrzennych, wymagające ze strony planowania i polityki regionalnej specjalnych posunięć potrzeb-nych do rozwiązania zaistniałych tu problemów”. Podkreślona zostaje tu zatem szcze-gólna rola jednostek administracji centralnej i lokalnej w procesach transformacji tych obszarów. W koncepcjach dotyczących przyszłości obszarów peryferyjnych podkreśla się często konieczność wielofunkcyjnego rozwoju gmin wiejskich, równoważących dzia-łalność typowo rolniczą z innymi elementami aktywności gospodarczej [Renting i in. 2009, ss. 112–123, Ilbery i in. 2004, ss. 331–334]. Przeobrażenia obszarów wiejskich w kie-runku wielofunkcyjnego modelu rozwoju powodują znaczące różnicowanie charakteru tych jednostek, determinowane rodzajem dominujących na ich obszarze funkcji. Zda-niem B. Kutkowskiej [2012, s. 101] wśród czynników mających zasadniczy wpływ na przy-porządkowanie gminy do określonego typu rozwojowego należą struktura lokalnej go-spodarki oraz walory krajobrazowo-przyrodnicze charakterystyczne dla danego obszaru. Definiując procesy zarządzania rozwojem lokalnym i regionalnym warto podkreślić, iż terytorialny wymiar polityki rozwoju wynika z roli, jaką przypisuje się dynamicznym relacjom funkcjonalno-przestrzennym zachodzącym we współczesnym świecie. Wymu-szają one konieczność zmiany sposobu współdziałania władz samorządowych na rzecz rozwoju, przekraczającego często powszechnie obowiązujące granice istniejących for-malnych podziałów administracyjnych [Markowski 2011, s. 75].
Na bazie wywiadów przeprowadzonych z udziałem przedstawicieli samorządów lo-kalnych reprezentujących gminy górskie, można wyodrębnić 2 zasadnicze grupy ele-mentów związanych z peryferyjnym umiejscowieniem przedmiotowych jednostek [Cy-manow 2018, ss. 42–43]. Wśród najistotniejszych, najczęściej wskazywanych czynników świadczących o potencjale badanych obszarów, wyróżnić można:
a) Walory przyrodnicze i związaną z tym różnorodność fauny i flory, często w unikal-nych niespotykaw unikal-nych nigdzie siedliskach.
b) Utrzymanie naturalnego stanu środowiska – powietrza, wód, gleb – stanowiące do-skonałą bazę dla rozwoju ekstensywnych form produkcji żywności (tzw. ekologicznej).
34
c) Preferencje w zakresie dopłat i politykę pomocową, umożliwiającą utrzymanie tere-nów użytkowanych rolniczo oraz w celach rekreacyjnych we właściwej kulturze agrarnej. d) Różnorodność krajobrazową, stanowiącą naturalny element przyciągający, sprzyja-jącą lokalizowaniu inwestycji z zakresu usług turystycznych i branż pokrewnych. e) Możliwość uczestniczenia w projektach celowych nakierowanych na poprawę in-frastruktury społecznej i gospodarczej obszarów peryferyjnych.
f) Utrzymanie i kultywowanie tradycji, ochronę tożsamości i dziedzictwa kulturowego. Warto zauważyć, iż wymienione powyżej czynniki, wpływające na rozwój obszarów górskich, mają charakter komplementarny. Ich wzajemne przenikanie się i uzupełnia-nie wymagają zatem prowadzenia całościowej i spójnej polityki, w której kluczową rolę odgrywają właśnie podstawowe jednostki terytorialne. Strategia działania znakomitej większości analizowanych gmin zakłada jako priorytet rozwój usług związanych z tury-styką i rekreacją oraz bazujący na uzyskanym potencjale wzrost znaczenia sektora usług poprawiających jakość funkcjonowania mieszkańców i gości. Badania autora wskazują, iż szereg gmin w swojej dalekosiężnej polityce kładzie istotny akcent na zwiększenie na swoim terenie osadnictwa jako elementu warunkującego utrzymanie istniejącej bazy podatkowej. Czynnik ten ogranicza niekorzystny wpływ tendencji migracyjnych, sprzy-jających depopulacji obszarów górskich, przeciwdziała też deformacji istniejącego pro-filu demograficznego.
W drugiej grupie – elementów decydujących o ograniczeniu perspektyw rozwojo-wych gmin górskich, wyróżniono następujące elementy:
a) Niedoinwestowanie w obszarze infrastruktury społecznej i technicznej, związane między innymi z peryferyjnością oraz wyższymi kosztami prowadzenia infrastruktural-nych inwestycji liniowych (zmienna konfiguracja terenu, duże rozproszenie sieci osadniczej). b) Znacząco wyższe, aniżeli na terenach nizinnych, koszty utrzymania infrastruktury drogowej, energetycznej czy wodno-kanalizacyjnej.
c) Następstwa klęsk żywiołowych, powodujące istotne straty w infrastrukturze gmin-nej, nie w pełni rekompensowane ze strony władz centralnych.
d) Duże oddalenie gmin górskich od szlaków komunikacyjnych i ośrodków przemy-słowych (w tym determinujących rozwój rynków pracy).
e) Niski poziom dochodów mieszkańców, przekładający się na małą siłę nabywczą lo-kalnej społeczności oraz brak możliwości akumulacji kapitału zwiększającego rozwój lokalnej przedsiębiorczości.
f) Liczne ograniczanie wykorzystania gruntów na cele nierolnicze (w tym turysty-kę i rekreację), związany ze wzrostem wymagań w zakresie z prawnych form ochrony przyrody (parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary Natura 2000). g) Niekorzystne warunki klimatyczne, determinujące skrócenie okresu wegetacji i dużą zmienność czynników atmosferycznych (susze, powodzie).
35 h) Trudne warunki agrotechniczne – duże nachylenie terenu, rozdrobnienie gruntów i ich niekorzystną konfigurację, niską klasę bonitacyjną gleb, brak dróg dojazdowych do pól. i) Zanik tradycyjnego rolnictwa stanowiącego bazę dla produkcji żywności ekologicznej. j) Postępujące procesy dezagraryzacji – zwłaszcza w odniesieniu do gruntów słabej ja-kości i o niekorzystnym usytuowaniu, zmieniające układ przyrodniczy obszarów górskich. Wskazane powyżej elementy mają zasadniczy wpływ na obecny oraz przyszły kie-runek rozwoju gmin górskich. Aktywne działania władz samorządowych mogą w zna-czącej części ograniczać negatywny wpływ wymienionych powyżej czynników – do-prowadzając do wzrostu aktywności gospodarczej, będącej chociażby konsekwencją zwiększonego napływu mieszkańców wskutek migracji osadniczych czy powrotnych. Jednocześnie właściwie przemyślana i konsekwentnie realizowana polityka, zapewnia-jąca możliwość rozwoju gminy w obszarze turystyki, rekreacji czy innych pokrewnych obszarów, może zbudować szereg przewag strategicznych na bazie istniejącej unikalno-ści, tworząc tym samym markę utożsamianą z konkretnym miejscem przy wykorzysta-niu wymienionych wcześniej walorów.