Procesy globalizacyjne spowodowały przewartościowanie postrzegania roli państw na-rodowych. Stały się one jednym z podmiotów na scenie międzynarodowych stosunków gospodarczych. Coraz częściej występują podmioty pozapaństwowe, głównie korpora-cje transnarodowe. Neoliberalizm dominujący od lat 80. XX wieku stał się nie tyle
nur-137 tem w ekonomii, co rodzajem ideologii, którą propagowali kierujący instytucjami rynko-wymi i publicznymi. Można to ostrzec w rozwoju m.in. koncepcji oszczędnego państwa realizowanej w duchu nowego zarządzania publicznego [Leszczyński 2017, ss. 71–72]. U. Beck, znany z koncepcji społeczeństwa ryzyka, charakteryzuje ustrój neoliberalny po-przez wskazanie licznych zagrożeń dla społeczeństwa [Beck 2005, ss. 171–172]:
· wystąpień próby transformacji państw narodowych w kierunku ustanowienia insty-tucji ponadnarodowych umożliwiających akumulację kapitału w wymiarze globalnym, · ustroju neoliberalnego sankcjonującego globalne nierówności, co skutkuje eskala-cją napięć,
· wytworzenia światowego społeczeństwo osiągnięć, w którym każdy kraj jest kowa-lem swego (nie-)pomyślnego losu a państwa, które nie zechcą poddać się neoliberal-nej logice same skazują się na marginalizację.
Beck [2005, s. 172] prezentuje także obraz pożądanej formy polityki państwa z punk-tu widzenia interesów zwolenników globalizacji i neoliberalizacji państwa:
· państwo musi być łatwo zastępowalne i wymieniane (strategie autarkii),
· państwo winno uczestniczyć w walce konkurencyjnej z możliwie największą liczbą innych państw (strategie substytucji),
· państwo powinno zinternalizować neoliberalny ustrój rynku światowego (strategie mo-nopolizacji, które zakładają ekonomiczny monopol gospodarki światowej na racjonalność),
· państwo powinno zrezygnować z militarnych podbojów, a swe narzędzia legitymi-zacyjne wykorzystać do tego, by na użytek aktorów gospodarki światowej politycznie (demokratycznie) usankcjonować autonomię decyzyjną i władzę tworzenia powiązań (strategia prewencyjnej dominacji).
Od co najmniej trzydziestu lat rozwija się koncepcja neoliberalnej polityki gospo-darczej, w której państwo nie znika, lecz funkcjonuje w oparciu o zasady minimalnego państwa. Ma ono redukować swoje funkcje socjalne, akcentować „przedsiębiorczość”, zaradność, zdanie się na własne siły, ale także odmiennie realizować tradycyjne funk-cje związane np. z bezpieczeństwem zewnętrznym. Ma się ono również zachowywać jak przedsiębiorstwo nastawione na zysk, zgodnie z populistyczną koncepcją państwa minimalnego [Beck 2005, s. 218]. Następuje przesunięcie decyzyjne z instytucji naro-dowych w stronę organizacji międzynaronaro-dowych, zatem państwo narodowe powinno podporządkować się regułom „rynków finansowych” i tworzyć takie ramy funkcjonowa-nia, aby sprzyjać włączeniu się w system gospodarki globalnej. Jest to specyficzna forma samoograniczenia władzy państwa, kiedy przyjmuje się, że takie uległe, niedostrzega-jące żadnych innych możliwości przystosowanie się jest najlepszą odpowiedzią na glo-balną ekonomię. Alternatywne teorie państwa musiałyby zdaniem Becka [2005, s. 220]:
· poszukiwać rozwiązań kompromisowych między neoliberalizmem i strategią pa-sywnego dostosowania do jego reguł a protekcjonizmem,
138
· ocenić, zbilansować zasoby niezbędne dla politycznej i instytucjonalnej regulacji konfliktów i rynków finansowych,
· zdiagnozować problemy zaniedbane przez neoliberalną politykę, takie jak nierów-ności i konflikty wzrastające z błędnego podejścia do eksploatacji zasobów przyro-dy i środowiska, bądź też pozornie rozwiązane, a przecież niezmiennie zaprzątające znaczne grupy społeczne, jak rzekoma nieefektywność pełnego zatrudnienia,
· zamiast bezkrytycznego optymizmu na temat sukcesów światowej ekonomii, do-strzec konieczność publicznego mówienia o ryzykach i grożących katastrofach.
„Jedynie obmyślenie nowych, międzynarodowych sposobów regulowania ryn-ku jest w stanie stawić czoło niebezpieczeństwom i wymusić na gospodarce ponowne uznanie prymatu polityki. Tylko nowe określenie na użytek gospodarki światowej praw i odpowiedzialności (czemu towarzyszyć musiałyby odpowiednie kolektywne uzgod-nienia, dotyczące między innymi opieki społecznej) może otworzyć drogę do nowe-go sojuszu między władzą nowe-gospodarki a władzą demokratycznej polityki” [Beck 2005, s. 221]. Zdaniem Becka [2005, s. 223] niezbędne jest nowe podejście do licznych zagro-żeń nieregulowanej gospodarki światowej. Warunkiem sukcesu jest zaprojektowanie od nowa instytucji, które byłyby w stanie kontrolować i antycypować skutki globalnych ka-tastrof przyrodniczych, gospodarczych i humanitarnych. W przeciwnym razie narastać będzie nieufność, konflikty i będzie się zwiększać „globalny potencjał katastrof”.
W warunkach dużej turbulencji gospodarki światowej rozwija się nowy paradygmat w stosunkach międzynarodowych, a mianowicie geoekonomia (traktowana jako mięk-ka siła w przeciwieństwie do instrumentów o charakterze militarnym), która sukcesyw-nie ruguje geopolitykę. Wynika to przede wszystkim z postępującej ekonomizacji sto-sunków międzynarodowych. Strategia oparta o geoekonomię dotyczy w szczególności państw silnych, o względnie stabilnych instytucjach politycznych, społecznych i ekono-micznych. Jak pisze Haliżak [2012, s. 48] strategia państwa realizowana w duchu geoeko-nomii jest ukierunkowana na realizację dwóch celów: siły państwa definiowanej w ka-tegoriach bogactwa i przewagi konkurencyjnej (chodzi tu o zapewnienie jak najwięk-szej atrakcyjności lokalizacyjnej dla inwestycji portfelowych i bezpośrednich w sekto-rze usług i produkcji) oraz uzyskanie jak największego dostępu do pw sekto-rzestw sekto-rzeni (dostęp do zasobów, czynników produkcji, ochrony i wsparcia krajowych podmiotów gospodar-czych oraz możliwość lokalizacji w tej przestrzeni aktywów materialnych w celu wyko-rzystania efektów skali gospodarowania). Geoekonomia wymaga zatem strategicznego podejścia i działań w odniesieniu do polityki gospodarczej państwa. Prekursorem poli-tyki prowadzonej w tym duchu były Stany Zjednoczone, które pod koniec XIX wieku sta-ły się potęgą gospodarczą. Podstawą działania ich polityki ekonomicznej stała się eks-pansja ekonomiczna w świecie w postaci inwestycji za granicą, których źródłem były zakumulowane wpływy z handlu [Haliżak 2012, s. 19]. Na współczesne myślenie
w ka-139 tegoriach geoekonomicznych niemały wpływ miało podejście merkantylne stosowane we XVII-wiecznej Francji [zob. Stankiewicz 1983, ss. 86–104]. Geoekonomia podobnie jak merkantyliści zwraca uwagę na związek między procesem gospodarowania i tworzenia bogactwa kraju a działaniami politycznymi ze strony państwa. „Geoekonomia jest an-tytezą geopolityki, której istotą jest relacja polityki państwa w odniesieniu do danego obszaru geograficznego, a siła militarna to najpoważniejsze instrumentarium działania. W geoekonomii chodzi o konstruowanie przestrzeni geoekonomicznej przez państwo w celu zapewnienia mu lepszych warunków rozwoju. Zarówno cele jak i środki mają cha-rakter ekonomiczny, są więc zmiennymi niezależnymi” [Haliżak 2012, s. 44]. W podejściu geoekonomicznym akcentuje się więc znaczenie dyslokacji i dekoncentracji produkcji i usług w gospodarce światowej oraz zwiększającą się rolę sektora finansowego. W su-mie chodzi jednak o zespół działań służących akumulacji kapitału krajowego z wykorzy-staniem szerokiego instrumentarium oddziaływania państwa i ekspansji krajowych kor-poracji na rynku globalnym [Leszczyński 2018, s. 171]. Wymienia się tu takie instrumenty, jak:
· dyplomację ekonomiczną państw,
· kształtowanie marki państwa w przestrzeni gospodarki światowej, · politykę międzynarodowej konkurencji,
· politykę proeksportową, · politykę sankcji ekonomicznych, · pomoc rozwojową,
· politykę surowcowo-energetyczną.