W literaturze przedmiotu brak jest uniwersalnej definicji bezpieczeństwa energetyczne-go. Często bezpieczeństwo energetyczne lub bezpieczeństwo dostaw energii określa się jako dostępność energii w każdym czasie, w różnych formach, w wystarczającej ilości i po cenie możliwej do zapłacenia. Bezpieczeństwo energetyczne ma charakter wewnętrzny (zrównoważenie popytu i podaży z uwzględnieniem środowiska, konsumentów, a także politycznych i ekonomicznych wymogów) oraz zewnętrzny (zapełnienie luki wynikającej z różnicy między krajową produkcją a krajowymi potrzebami). Istnieją następujące za-grożenia tego rodzaju bezpieczeństwa: fizyczne (np. krótkoterminowe lub nawet trwałe przerwy w dostawach energii z jednego źródła lub jednego regionu), ekonomiczne (np. zależność od cen energii) oraz inne (np. wysokie wymogi związane z ochroną
środowi-147 ska, które wpływają na produkcję, zużycie i dostawy ropy naftowej) [Czerpak 2006, s. 22]. Zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego z wykorzystaniem surowców żywnościo-wych może zaś zakłócać bezpieczeństwo żywnościowe.
Szczególne znaczenie potrzeby zachowania bezpieczeństwa żywnościowego tkwi nie tylko we wpływie na jakość egzystencji człowieka, ale również w istotnym powią-zaniu jej z innymi kategoriami bezpieczeństwa (silnie odczuwanymi także przez spo-łeczeństwo), takimi jak: bezpieczeństwo ekonomiczne, energetyczne, socjalne i ekolo-giczne [Małysz 2008, ss. 7–8]. Wilkin [2010, s. 47] bezpieczeństwa żywnościowe, żywno-ści i energetyczne sklasyfikował w jedną grupę – ekonomicznych dóbr publicznych i me-rytorycznych.
Bardzo ważnym czynnikiem kształtującym popyt na produkty rolne są rosnące za-kupy ze strony podmiotów działających poza sektorem rolno-spożywczym. Wśród nich szczególne znaczenie mają koncerny paliwowo-energetyczne, które wykorzystują pro-dukty rolnictwa w procesie produkcji biopaliw, co powoduje to wiele skutków dla rol-nictwa. Z jednej strony rolnictwo zyskało m.in. znaczenie w dostawie energii odnawial-nej (pożądaodnawial-nej z punktu widzenia ochrony środowiska), co przyczynia się do zwiększe-nia poziomu zatrudniezwiększe-nia, z drugiej – nasiliła się konkurencja o areał ziemi uprawnej po-między wykorzystaniem jej na potrzeby żywnościowe i poza żywnościowe [Zegar 2007, ss. 9–28].
Przyjmuje się, że konkurencja w wykorzystaniu surowców rolniczych na biopaliwa ujemnie wpływa na ceny żywności i w związku z tym przyczynia się do pogłębiania zja-wiska głodu na świecie. W latach 2006–2008 produkcja biopaliw wymieniana była jako jeden z podstawowych czynników wywołujących kryzysy żywnościowe. W ciągu ostat-nich 50 lat ilość żywności przypadająca na osobę wzrosła o 20%. Biorąc pod uwagę skalę globalną, fizyczny dostęp do żywności nie jest więc problemem. W ostatnich latach po-jawiły się również analizy, przypisujące biopaliwom mniejszą niż dotychczas rolę w ne-gatywnym wpływie na ceny produktów rolnych [Oladosu, Msangi 2013, ss. 53–71].
Przeznaczenie części zasobów glebowych na potrzeby produkcji biomasy ogranicza potencjał produkcji żywności, co może skutkować wzrostem jej ceny. Od rolnictwa ocze-kuje się dalszego wzrostu produktywności, w celu zabezpieczenia potrzeb żywnościo-wych dla prognozowanej liczby 9 mld ludności na świecie w połowie obecnego stulecia. Wzrost produktywności w rolnictwie miałby osiągnąć poziom w zakresie od 70 do 100% obecnej produkcji, co wymaga znaczących innowacyjnych zmian w technologiach pro-dukcji oraz strukturze upraw [Godfray i in. 2010, ss. 812–818].
Ostatnia dekada charakteryzuje się znaczącym wzrostem poziomu cen produktów rolno-żywnościowych oraz podwyższoną zmiennością tych cen. Zgodnie z prezento-wanymi w literaturze poglądami, wśród najważniejszych przyczyn leżących u podstaw takiego przebiegu cen wskazuje się m.in.: wzrost popytu na żywność, pojawiające się
148
okresowo negatywne konsekwencje zmian klimatycznych, finansyzację rynków surow-cowych i związane z nią działania o charakterze spekulacyjnym oraz coraz silniejsze po-wiązanie cen rolnych z cenami surowców energetycznych [Hamulczuk 2016].
Unia Europejska jest wiodącym regionem, promującym i wprowadzającym odna-wialne źródła energii. Wspólnota Europejska, oprócz zachęt w postaci dopłat do produk-cji surowców energetycznych, stworzyła też szereg obligatoryjnych aktów prawnych zo-bowiązujących państwa członkowskie do wprowadzenia w życie wspólnotowych decy-zji. W Polce, w wykorzystaniu bioenergii pochodzenia rolniczego doszukiwano się szan-sy na dywerszan-syfikację i wzrost dochodów rolniczych i poprawę bezpieczeństwa energe-tycznego wsi, jednakże wykorzystując w tym celu surowce konsumpcyjne stwarzano realne zagrożenie bezpieczeństwa żywnościowego [Bielski 2012a, ss. 47–59]. Rolnictwo polskie charakteryzuje się jednym z największych potencjalnych zasobów surowców energii odnawialnej w Europie [Bielski 2011b, ss. 238–249; Marks-Bielska, Bielski 2013, ss. 149–160; Bielski 2015, ss. 153–160; Marks-Bielska i in. 2015, ss. 330–335; Babuchowska, Marks-Bielska 2016, ss. 15–20].
Wśród najważniejszych powodów usprawiedliwiających politykę rozwoju biopaliw wymienia się m.in.: narastające zapotrzebowanie na energię i wzrost jej cen, dywersyfi-kację źródeł energii oraz poprawę bezpieczeństwa energetycznego w kierunku samo-wystarczalności energetycznej, aspekty środowiskowe, wykorzystanie nadwyżek pro-dukcji rolnej, a także dywersyfikację dochodów producentów rolnych. Produkcja bio-paliw postrzegana jest zwykle jako pożądane i korzystne zjawisko wpisujące się w nurt działań na rzecz tworzenia alternatywnych, odnawialnych źródeł energii, a zarazem nie-jednokrotnie uznawanych za proekologiczne i sprzyjające ochronie środowiska. Z tego też względu w wielu krajach wprowadzono aktywną politykę wspierania rozwoju pro-dukcji biopaliw [Bielski 2011a, ss. 48–58; Bielski 2011b, s. 238–249; Bielski 2012a, ss. 47–59; Bielski 2012b, ss. 5–15], uznawanych wciąż za jeden z rodzajów innowacji społecznych.
Metodyka
Podjęto próbę identyfikacji instytucjonalnych uwarunkowań produkcji biopaliw na świe-cie, przeanalizowano tendencje światowych cen surowców rolnych oraz implikacje ce-nowe wybranych instrumentów wspierania produkcji tego rodzaju paliw. Opracowanie oparto na przeglądzie literatury przedmiotu, wykorzystano informacje z literatury eko-nomiczno-rolniczej dotyczące rynku produktów rolnych i biopaliw oraz relacji między nimi. Całość uzupełniono ilustracją empiryczną z wykorzystaniem danych statystyki pu-blicznej (m.in. EUROSTAT-u i FAOSTAT-u). Zakres czasowy analizy objął lata 2005–2016. Górna granica wyznaczona była dostępnością danych statystycznych, a dolna gwałtow-nym rozwojem produkcji biopaliw płynnych z surowców rolniczych. W analizach
wyko-149 rzystano wskaźniki struktury i dynamiki. Szczególną uwagę zwrócono na bezpieczeń-stwo żywnościowe i energetyczne w wymiarze międzynarodowym.