Asymilacja/odrębność

Asymilacja jest złożonym procesem, w którego trakcie i wyni­ ku dochodzi do częściowego albo całkowitego zmieszania bądź zlania się elementów składowych co najmniej dwóch, lub więk­ szej ilości kultur. Asymilacja jest procesem, w którego następ­ stwie w cyklu kilku generacji (najczęściej trzech pokoleń), do­ chodzi do łańcucha zmian konfiguracji kultur grup składowych uczestniczących w kontakcie kulturowym, powodujących two­ rzenie się nowego systemu wartości i ładu. Zmiany te zachodzą zarówno w strukturze społecznej, kulturze jak i osobowości uczestników procesów asymilacji {Gordon 1964, Kubiak 1980}.

Asymilacja strukturalna obejmuje procesy integracji obywatel­ skiej i zawodowej (akomodacji); na asymilację kulturową skła­ dają się w największym stopniu zjawiska amalgamacji (miesza­ nia się grup etnicznych, rasowych czy wyznaniowych w wyniku zawieranych małżeństw międzygrupowych), akulturacji (przyję­ cia wartości, w tym języka i często religii jednej, zwykle domi­ nującej w kontakcie grupy społecznej), w sferze osobowości zaś zachodzą zjawiska asymilacji behawioralnej (dostosowania wzorców zachowań do kanonów społeczeństwa asymilującego), symbolicznej i emocjonalnej. {Gordon 1964}.

Asymilacja może zachodzić w wyniku kontaktu kulturowego stanowiącego rezultat podboju, kolonizacji, aneksji czy imigracji, ale w przeważającej mierze przypadków, podbój, dominaqa ko­ lonialna czy aneksja nie sprzyjają asymilacji i upodabnianiu się kultur grup uczestniczących w kontakcie, lecz raczej separacji i odrębności kulturowej.

Na temat asymilacji, przeciwstawianej często wielokulturowo­ ści i pluralizmowi nie tylko w warstwie teoretyczno-pojęciowej, wypowiadało się wielu, zwłaszcza amerykańskich socjologów. {Child 1943, Gans 1997, Glazer 1993, Lieberson 1981, Portes 1997, Rumbaut 1997}. W klasycznych ujęciach {Gordon 1964}, domi­ 182

nujących w socjologii stosunków etnicznych właściwie do końca lat osiemdziesiątych, asymilacja traktowana była jako antonim wielokulturowości. Pluralizm stanowił pojęcie pozornie wyklu­ czające się z procesem asymilacji, czyli upodabniania się i prze­ nikania dwu lub większej ilości kultur grupowych - w tym ję­ zyków i systemów wyznaniowych - prowadzącego do powsta­ wania nowego układu aksjonormatywnego, zorganizowanego na bazie elementów grupy dominującej. Różne wersje teorii asymi­ lacji zakładały długo jej jednokierunkowość i kumulatywność, oznaczające, że w krótszym lub dłuższym okresie czasu asymila­ cja i upodobnienie się kultur grup słabszych - czytaj imigracyj- nych i etnicznych - musi nastąpić. Klasyczny model asymilacji, wywodzący się ze „szkoły chicagoskiej" autorstwa R. E. Parka i E.W. Burgessa zakładał nieuchronność tak rozumianej akultura- cji. {Park i Burgess 1969}.

Asymilacja miała redukować i znosić zróżnicowanie kulturo­ we, zwłaszcza językowe i religijne. Przekonanie takie okazało się to fikcją {Gans 1997, Lieberson 1981, Portes 1997}. W społeczeń­ stwach o imigracyjnym rodowodzie i wieloetnicznym składzie, takich jak amerykańskie w Stanach Zjednoczonych, kanadyjskie czy brazylijskie, mają miejsce zjawiska renesansu odrębności et­ nicznej, utrzymywania się separatyzmów językowych i braku pełnej asymilacji narodowej drugiego i kolejnych pokoleń w ob­ rębie skupisk etnicznych.

Odrębność grup etnicznych o post-kolonizacyjnym bądź post- imigracyjnym rodowodzie występuje szczególnie wyraźnie i trwale w obszarze zwyczajów i ceremonii, pełniących ważne funkcje integracyjne dzięki religii. Asymilacja nie prowadzi do zniesienia zróżnicowania i likwidacji odrębności, lecz raczej do ich wzajemnego przystosowania i współistnienia w warunkach występowania innych dystynkqi grupowych, szczególnie raso­ wych i językowych.

Religia wyznacza granice nie tylko grupy wyznaniowej, ale nakłada się na obszar tożsamości narodowej, rasowej czy etnicz­ nej. Wbrew przekonaniom zwolenników „potrójnego tygla reli­ gijnego " {Herberg I960}, nie doszło w Stanach Zjednoczonych do redukcji liczby wyznań i zniesienia barier etnicznych w grani­ cach trzech dominujących grup wyznaniowych: protestantyzmu, katolicyzmu i judaizmu. Zjawiska pluralizacji i utrzymywania odrębności religijnych są jeszcze wyraźniejsze w przypadku na­ kładania się ich na zróżnicowanie rasowe. W konsekwencji ta­ kiego stanu rzeczy doszło do reorientacji teorii asymilacji w kie­ runku przyjęcia różnych wersji: „ograniczonej asymilacji", „seg­ mentowej asymilacji" lub „mozaiki kulturowej" {Alba i Nee 1997,

Immigrant Adaptation and Native-born Responses in the Making of

Americans 1997, Shibutani i Kwan 1965}. Pluralizm przestał sta­

nowić ograniczenie czy nawet przeciwieństwo asymilacji. Re­ orientacja teorii nastąpiła na skutek realnych, konkretnych zja­ wisk utrzymywania i odżywania odrębności etnicznej, rasowej i religijnej w obu Amerykach, szczególnie zaś w krajach latyno­ amerykańskich, zwłaszcza w Meksyku czy Brazylii.

Dlatego za modelową uznać można relację, znajdującą po­ twierdzenie w zdecydowanej większości znanych przypadków, że podbój (np. katolickiej Irlandii przez protestancką Anglię), kolonizacja (np. Afryki Południowej przez białych) czy aneksja (np. części byłych ziem wschodnich II Rzeczypospolitej 17 wrze­ śnia 1939 roku) nie tylko nie doprowadziły do asymilacji, lecz do trwania odrębności kulturowej zbiorowości pozostających w stosunku podporządkowania wobec większości.

Asymilacja zachodzi zaś zazwyczaj w wyniku zderzenia się grup o imigracyjnym rodowodzie i powinna prowadzić do ho­ mogenizacji kulturowej i zlewania się grup etnicznych w jeden naród. Częściowo zjawisko takie ma miejsce w złożonych społe­ czeństwach wieloetnicznych, np. w Stanach Zjednoczonych, Ka­ nadzie czy Brazylii, jednak nie jest to proces ani jednokierunko­

wy ani bezwyjątkowy. Niezbywalnymi elementami struktury społecznej w krajach postkolonialnych i postimigracyjnych są grupy etniczne, wywodzące się z ludności autochtonicznej oraz imigracyjnej.

Ludność indiańska tworzy zbiorowości o największym stop­ niu odrębności, żyjące niejednokrotnie w izolacji przestrzennej i kulturowej w rezerwatach terytorialnych Stanów Zjednoczonych, Kanady czy w trudno dostępnych rejonach dorzecza Amazonki w Brazylii.

Odrębne środowiska etniczne tworzą także liczne kategorie ludności mieszanej, Metysów, i zjawisko to obserwowalne jest w całej Ameryce Łacińskiej.

Kolejną kategorię zbiorowości etnicznych tworzą czarni po­ tomkowie niewolników z Afryki, którzy stanowią znaczącą część składową całej populacji w Stanach Zjednoczonych Para­ gwaju, krajów z rejonu Karaibów oraz Brazylii.

Mulaci i ludność mieszana o częściowym murzyńskim pocho­ dzeniu stanowi przykładowo w Brazylii kategorię o wiele liczeb- niejszą i bardziej wpływową, niż ludność czarna. Niemniej w jednym i drugim przypadku, zarówno wśród ludności czarnej jak i mieszanej, utrzymuje się pewien zakres odrębności ple- mienno-etnicznej. W ostatnim czasie zaznacza się wręcz wyraźne ożywienie aktywności etnicznej i rewitalizacja rdzennych ple­ miennych kultur afrykańskich. Tendencja ta jest szczególnie sil­ na w obrębie afroamerykańskich grup kultowo- religijnych. {Ba- stide 1978}.

Kolejną kategorię zbiorowości o wyraźnych charakterystykach odrębności etnicznej tworzą biali imigranci i ich potomkowie. Na osobną podkategorię w ich obrębie składają się skupiska imi­ grantów wywodzących się z krajów Ameryki Łacińskiej.

Zbiorowości etniczne posiadają kilka poziomów organizacyj­ nych, począwszy od sfery rodzinnej, sąsiedzkiej, lokalnej, kon­ kretyzującej się czasem w postaci getta etnicznego i dzielnicy

etnicznej, po przybierające ogólnokrajowy zasięg i globalny cha­ rakter instytuqe o ideologicznym profilu narodowym, samopo­ mocowym i kulturalnym, w tym religijnym i oświatowym. We­ dług klasycznego {Francis 1976} już paradygmatu przemian grup etnicznych, każda zbiorowość imigrantów przechodzi w proce­ sie asymilacji przez cztery fazy rozwojowe:

1. Grupy-agregatu, zbioru jednostek połączonych wspólnotą pochodzenia narodowego i terytorialnego, języka, przynależno­ ści państwowej. Ludzie tacy reprezentują różne perspektywy ideologiczne oraz wywodzą się z odmiennych kategorii struktu­ ralnych, w tym klasowych i warstwowych. Łączy ich jedna wspólna cecha, jaką jest identyczne pochodzenie narodowe i związane z nim wyposażenie kulturowe.

Zbiorowość taka składa się z rozrzuconych na terytorium kraju osiedlenia małych grupek i skupisk imigracyjnych, posia­ dających często rodzinno-sąsiedzkie podstawy integracji. W tej fazie istnienia imigranci nie są jeszcze świadomi istnienia zbio­ rowości nowego typu. Identyfikują się jedynie poprzez podo­ bieństwo języka, tradycji i związek z ojczyzną "prywatną" - rza­ dziej zaś „ideologiczną". {Ossowski 1967/1/.

2. Pierwotnej grupy etnicznej. W tym okresie kształtują się zręby organizacyjne grupy etnicznej na poziomie zbiorowości lokalnych, skupisk wielkomiejskich bądź kolonii wiejskich. W fazie tej dochodzi do wzrostu integracji zbiorowości lokalnych oraz powstawania pierwszych instytucji samopomocowych, oświatowych i religijnych. Tworzą się parafie etniczne, zakładane zostają pierwsze szkółki niedzielne;

3. Wtórnej organizacji grupy, gdy wyłania się ideologia i po­ czucie tożsamości grupowej. Na tym etapie powstają organizacje o charakterze ponadlokalnym, tworzy się prasa etniczna i system instytucji kulturalnych oraz politycznych. Zwykle organizacje i instytucje te prowadzą do dalszej ewolucji ideologicznej grupy etnicznej i podziału na poszczególne orientacje. Główna linia

podziału zasadza się przy tym przez pewien czas na rozróżnie­ niu tego, co związane jest z krajem macierzystym, z kulturą na­ rodu pochodzenia oraz tego, co wiąże się z nabywaniem nowych dystynkcji kulturowych oraz procesem asymilacji;

4. Stopniowego, ewolucyjnego i płynnego raczej procesu utraty cech grupy-wspólnoty i nabierania charakteru kategorii etnicznej, wyodrębnionej bardziej ze względu na cechy staty­ styczne i kryteria pochodzenia, niż ze względu na rzeczywisty zakres odczuwanej więzi intersubiektywnej.

W miarę upływu czasu, zbiorowość imigrantów, następnie zaś utworzona przez nich i ich potomków grupa etniczna „rozmy­ wa" się w strukturze społeczeństwa przyjmującego. Zjawisku asymilacji towarzyszy wszakże utrzymywanie się lokalnych en­ klaw monoetczniczności bądź dwukulturowości.

VI.3. Homogenizacja/ heterogenizacja kulturowa