Ogólna teoria stosunków międzygrupowych: propozycja teoretyczna Stanisława Ossowskiego

Socjologiczna teoria stosunków międzygrupowych posiada u Stanisława Ossowskiego charakter ogólny i inkluzywny. Obej­ muje ona zarówno relacje zarówno pomiędzy jednostkami, jak i grupami, w układach mikro i makrospołecznych. Jest powszech­ na i uniwersalna, to znaczy poszukuje ogólnych, teoretycznych zależności pomiędzy grupami tworzącymi różne rodzaje struktur bez względu na determinanty czasowo-przestrzenne.

Stosunki międzynarodowe w socjologii Stanisława Ossow­ skiego podlegają takim samym regułom porządkowania jak wszystkie relacje między grupo we. Podstawową kategorią anali­ tyczną jest dla Ossowskiego jest struktura społeczna, traktowana

jako system zależności i dystansów pomiędzy elementami skła­ dowymi, jakimi są grupy społeczne. Według jego opinii: „System stosunków, który stanowi strukturę społeczną, daje się sprowa­ dzić do trzech kategorii stosunków: stosunków zależności wza­ jemnych, wynikających z podziału pracy, tzn. z podziału funkcji, stosunków zależności jednostronnych, wynikających z przywi­ lejów posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społeczeństwa, i wreszcie stosun­ ków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych". {Ossowski 1982; 14}.

Struktury społeczne cechuje różny poziom złożoności. Struk­ tury proste występują w wymiarze mikrospołecznym pomiędzy jednostkami. Są to przede wszystkim struktury pokrewieństwa.

Struktury złożone stanowią sieć powiązań pomiędzy grupami społecznymi. Złożoność struktur rośnie więc wraz z liczbą ele­ mentów składowych relacji międzygrupowych oraz z wielkością samych grup.

Struktury międzygrupowe posiadają dwa wymiary analitycz­ ne:

1. Przedmiotowy, ujmowany w postaci sieci „zależności i dy­ stansów".

2. Podmiotowy, w którym główna uwaga skoncentrowana jest na grupach traktowanych jako elementy składowe sieci zależności.

Wielość struktur społecznych i ich złożoność wynika w pierw­ szym rzędzie z różnorodności grup społecznych.

W stosunkach międzygrupowych występują trzy rodzaje za­ leżności:

1. Dystansu. Polegają one na przyjmowaniu takich strategii i modeli kontaktów międzygrupowych, które prowadzą do powstrzymywania się od kontaktu kulturowego czy uczestnictwa w strukturach międzynarodowych w celu

utrzymania własnego statusu grupowego (w tym teryto­ rialnej czy kulturowej odrębności).

2. Więzi. Sprowadzają się do różnych wzorców współdziała­ nia i współpracy oraz bezpośredniej, aktywnej, stałej i po­ wtarzalnej styczności. Więź może posiadać różny charak­ ter, np. kulturowy, ekonomiczny, polityczny.

3. Antagonizmu. Są to relacje oparte na wrogości i prowadzą­ ce do konfliktu, przybierającego różne formy - od rywali-

zacji i antagonizm u ideologiczn o-polityczn ego, p op rzez

spory terytorialne, po konflikt militarny.

Stosunki międzygrupowe, których elementami mogą być zbiorowości narodowe, państwa, klasy, grupy wyznaniowe, par­ tie polityczne, instytuqe gospodarcze, mogą przybierać charakter indywidualny i kolektywny. Jak pisze sam autor: „O bezpośred­ nich stosunkach między grupami, stosunkach takich, gdzie członkami są zbiorowości, a nie osobniki należące do tych zbio­ rowości, o stosunkach zachodzących obiektywnie, a nie tylko w przedstawieniach jednostek, można bez hipotez mówić dopiero tam, gdzie bierzemy pod uwagę działanie organizacji grupowych albo spontaniczne akcje zbiorowe. Do takich działań zbiorowych -organizowanych lub niezorganizowanych - należy także pro­ pagowanie lub sankcjonowanie wśród członków grupy takich czy innych przedstawień (representations collectives), a więc przede wszystkim ideologii grupowej, która ujmuje stosunki międzygrupowe jako stosunki między bytami zbiorowymi". {Ossowski 192; 35}.

Składnikami i elementami struktur międzygrupowych - za­ równo biernymi jak i aktywnymi - są zatem nie tylko narody i państwa, ale także społeczności mniejsze: plemienne, religijne, zbiorowości takie jak klasy, stany czy warstwy społeczne. Pod­ stawowym mechanizmem regulującym stosunki międzygrupowe

jest zasada „gry politycznej" polegająca na rzeczywistym bądź pozornym przestrzeganiu zasad praworządności.

Szczególnie ważną pozycję w analizie stosunków międzygru­ powych odgrywają u Ossowskiego narody, traktowane jako au­ toteliczne wspólnoty o charakterze terytorialnym. W wielu anali­ zach socjologicznych zwracał on uwagę na typy relacji między­ narodowych, stanowiących rezultat roszczeń terytorialnych jed­ nych państw wobec drugich, wynikłych z rozbieżności między granicami etnicznymi i politycznymi. Wątek ten rozwinął później w swojej koncepcji Ernst Gellner.

Stosunki międzynarodowe związane są ściśle z relacjami kla­ sowymi, zarówno wewnątrzpaństwowymi jak i międzypań­ stwowymi. Socjologiczna koncepcja Stanisława Ossowskiego powstała i została rozwinięta w czasach największego nasilenia antagonizmów pomiędzy dwoma systemami politycznymi oraz ideologicznymi: kapitalistycznym zachodnim i komunistycznym wschodnioeuropejskim. Niemniej jednak pomimo ekspansji fa­ szyzmu i komunizmu, Ossowski zachował wynikającą z filozo­ ficznych założeń integraqonizmu i umowy społecznej optymi­ styczną wiarę, iż: „Obserwujemy ostatnio nawrót ku nowej for­ mie starej rewolucyjnej ideologii braterstwa narodów i nadal mamy przed oczyma wzory nacjonalistyczne typu faszystow­ skiego, które pozostawiły głębokie ślady w umysłach obecnego pokolenia pomimo świadomych wysiłków zmierzających do ich wykorzenienia.[...] Zamiast oczekiwanego pokoju, po ostatniej wojnie nastąpił nowy podział świata na dwa wrogie obozy. I ten podział świata ma podwójny aspekt. Czy jest to konflikt naro­ dów, czy idei? Dopóki identyfikujemy narody z państwami lub traktujemy pewne narody jako nosicieli pewnego zespołu idei, a inne narody jako nosicieli innych idei, dopóki obserwujemy glo­ sowanie w ONZ, dopóki próbujemy tłumaczyć istniejący konflikt w terminach historycznych aspiracji pewnych narodów i rysuje­ my na mapie linię dzielącą te dwa obozy, konflikt ten zdaje się

być konfliktem narodów. Ale równocześnie wiemy, że linia po­ działu nie pokrywa się z granicami państw" {Ossowski 1967/2/; 248}.

Relaqe międzynarodowe są zdaniem Stanisława Ossowskiego wynikiem historycznie ukształtowanych relacji ideologicznych pomiędzy systemami politycznymi. Narody dążą w bezpośred­ nich relacjach do współpracy, państwa prowadzą politykę opartą na antagonizmie ideologicznym. Reguła niewspółmierności inte­ resów narodowych i państwowych we współczesnym świecie koresponduje u Stanisława Ossowskiego z analizami asymetrii i podległości państw kolonialnych, podbitych, zdominowanych ekonomicznie i kulturowo, które tworzą na gruncie więzi ple­ miennych, religijnych czy językowych - tak jak państwa afrykań­ skie - nowy typ społeczeństw obywatelskich, w których poja­ wiają się dopiero zalążki więzi narodowych.

U Stanisława Ossowskiego, podobnie jak w socjologii Floriana Znanieckiego, naród jest grupą kulturową, a „społeczeństwa kultury narodowej" są wcześniejszą i ważniejszą formą integracji zbiorowej niż państwa obywatelskie, tworzące dopiero system więzi kulturowych'pomiędzy ludźmi. Koncepq‘ę Ossowskiego zalicza się do „kulturologicznych" w tym sensie, iż głosi ona prymat interesów kulturowo-narodowych nad polityczno- państwowymi. Niemniej jest on daleki od lekceważenia roli państw w kształtowaniu polityki międzynarodowej, wskazując, że w zasadzie narody realizują swoje podstawowe interesy po­ przez własne systemy polityczne.

II.1.8. Rola narodów i nacjonalizmów w relacjach między­