Grupy etniczne

Niezależnie od głównego „nurtu" rozwoju zbiorowości naro­ dowych, występują także grupy takie jak mniejszości narodowe oraz zbiorowości o imigracyjnym rodowodzie. Komplikacje w terminologii oraz porządkach analitycznych rodzi fakt, że we współczesnej socjologii współwystępują ze sobą trzy rozumienia grupy etnicznej.

Po pierwsze, w najszerszym kontekście termin ten służy do oznaczania wszystkich zbiorowości połączonych wiarą we wspólne pochodzenie oraz mitologicznie i ideologicznie rozpo­ wszechnionym sądem o jednakowej etnogenezie i wynikających z tego faktu konsekwencjach, przejawiających się przede wszyst­ kim w zajmowaniu przez taką zbiorowość szczególnego - za­ zwyczaj podrzędnego - miejsca w hierarchii bogactwa, władzy i prestiżu. Jednym z kryteriów przynależności do takiej grupy staje się identyfikacja religijna i członkostwo w grupie wyzna­ niowej. Uczestnictwo w takiej zbiorowości, poczynając od grup rodowo-plemiennych, szczepów, klanów, a skończywszy na na­

rodach, opiera się na statusie przypisanym, nie pochodzi z wybo­ ru, ale jest wynikiem urodzenia i pochodzenia. Przekazywanie elementów kultury, zwłaszcza religii i języka, odbywa się drogą transmisji międzypokoleniowej, poprzez wyspecjalizowane seg­ menty edukacyjne, służące podtrzymywaniu trwałości grupy.

Najszersze rozumienie grupy etnicznej wywodzi się od Maxa Webera {Weber 1925; 219} i rozpowszechnione następnie zostało przez antropologów, etnologów i socjologów amerykańskich oraz europejskich. {Ethnicity. Theory and Experience 1975, Gordon 1964, Hansen 1938, Ossowski 1967/1/}. Max Weber uznawał za grupę etniczną - niekiedy również mniejszość etniczną - każdą zbiorowość połączoną subiektywną wiarą we wspólną etnogene­ zę. Naród jest przy tym jedyną grupą etniczną, która posiada własne państwo. Tradyq'ę tę nazwać można szerokim, inklu- zywnym rozumieniem terminu „grupa etniczna". Równoznacz­ ne jest ono zarazem z podejściem, które traktuje wszystkie grupy etniczne jako typologiczną podkategorię mniejszości narodo­ wych. Właśnie w tym podejściu sens pojęcia „mniejszość etnicz­ na" kryje się w definicji mniejszości narodowej.

Takie rozumienie grupy etnicznej stawia nieomal znak rów­ ności pomiędzy szeroką kategorią zbiorowości narodowych, w tym dojrzałymi narodami, oraz regionalnymi bądź autochtonicz­ nymi, autotelicznymi zbiorowościami imigrantów lub autono­ micznymi wspólnotami kulturowymi Indian.

Drugie znaczenie terminu „grupa etniczna" polega na zawę­ żeniu jego sensu do tych jedynie zbiorowości połączonych wiarą we wspólne pochodzenie, które nigdy nie osiągnęły statusu spo­ łeczeństw polityczno-obywatelskich i nie uzyskały niepodległo­ ści państwowej. Jest to rozumienie stosowane w analizie grup autotelicznych w rodzaju brazylijskich Indian, hiszpańskich Ka- talończyków bądź Basków. Grupą etniczną jest w tym znaczeniu zbiorowość, która nie będąc w pełni dojrzałym narodem, posiada daleko posuniętą autonomię i odrębność kulturową, istniejącą i

funkcjonującą w obrębie społeczeństwa obywatelskiego bądź państwa narodowego, kontrolowanego przez zbiorowość posia­ dającą dystynkcje grupy większościowej. Zbiorowość taka - po­ mimo istnienia politycznych aspiracji albo ich braku - nigdy nie posiadała własnego państwa. Jednym z jej najważniejszych wy­ różników i staje się wspólna religia oraz instytucje kościelno- wyznaniowe.

Przez grupę etniczną rozumie się w tym ujęciu zbiorowość wyróżnioną na podstawie odrębnego języka (bądź dialektu), kultury lub tradycji, nie manifestującą swej odrębności w postaci ideologicznych żądań i działań zmierzających do uzyskania po­ litycznej suwerenności. Grupy takie nie mają własnych aspiracji państwowych ani też nie mogą się odwołać do związku z żad­ nym innym, ani sąsiednim , ani odległym w sensie przestrzen­ nym narodem. Do grup tego rodzaju - z uwagi na brak dążeń separatystycznych - zaliczyć można w szerokim sensie te zbio­ rowości o autochtoniczno-regionalnym bądź imigracyjnym ro­ dowodzie, które nigdy nie osiągnęły statusu społeczności poli- tyczno-obywatelskich, a także - niezależnie od faktu istnienia czy braku aspiracji politycznych - nigdy nie posiadały własnego państwa. {Paleczny 1999; 262-263, Porębski 1991; 10}.

Według Andrzeja Porębskiego, europejskie grupy etniczne odznaczają się następującymi cechami: „1. są grupami terytorial­ nymi, to znaczy, że do ich powstania nie doszło na skutek migra­ cji części jakiejś szerszej populacji zamieszkującej inne teryto­ rium, lecz że ich istnienie i rozwój są ściśle powiązane z zajmo­ wanym przez nie obszarem geograficznym, i że obszar ten nie pełni takiej funkcji dla żadnej innej grupy; 2. są grupami autote­ licznymi pod względem kulturowym, a więc nie powstały w wyniku zmiany granic politycznych lub odłączenia od jakiejś szerszej zbiorowości narodowej; nie są więc mniejszościami na­ rodowymi, lecz rozwinęły własną, odmienną od innych grup kulturę; w szczególności grupy te posiadają własny język lub

zespół dialektów; 3. są grupami, które w przeciągu całej swej historii lub w przeważającej jej części nie posiadały swego pań­ stwa narodowego, lecz były ujęte w strukturę polityczną innej grupy (innych grup) [...]; 4. są grupami peryferialnymi pod pew­ nym względem (geograficznym, ekonomicznym, kulturowym lub politycznym); 5. są grupami pogranicza, to znaczy, że żyją one na styku dwóch lub więcej kultur[...]". {Porębski 1991;10}.

Właściwości grupy etnicznej opisane w punkcie pierwszym i drugim są tożsame z tymi, które wyróżniają spośród innych zbiorowości dojrzały naród. Trzy pozostałe właściwości: brak własnego państwa, peryferialność w stosunku do dominującej większości oraz lokowanie się na pograniczu stanowią diferentia

specifica grup etnicznych. O etnicznej charakterystyce zbiorowo­

ści narodowej decyduje jednak w przeważającej mierze brak wła­ snego państwa. Upraszczając tę zależność stwierdzić można, iż grupami etnicznymi są wszystkie te wspólnoty kulturowe, które, będąc zbiorowościami terytorialnymi, nie są powstałymi w wy­ niku aneksji mniejszościami narodowymi i nie posiadają własne­ go państwa.

Jest to stosunkowo najczęstsze i najpowszechniejsze podejście do definiowania grup etnicznych. {Gellner 1983, Paleczny 1994, Porębski 1991}.

Trzecie, najwęższe rozumienie mniejszości etnicznej wpro­ wadzili do socjologii funkcjonaliści. Oznaczać się nim zwykło grupę imigrantów przenoszących się z jednego terytorium naro­ dowego (państwowego) na drugie i przechodzącą proces re­ orientacji świadomościowej i kulturowej, polegający na stopnio­ wym nabywaniu cech kultury kraju osiedlenia.

Grupa etniczna jest zdaniem Hieronima Kubiaka "specyficz­ nym wytworem procesu emigracyjno-osadniczego". {Kubiak 1980;55}. Według definicji tego soqologa: "grupa etniczna to zbiorowość w ramach społeczeństwa przyjmującego, o sobie tyl­ ko właściwych wzorach kultury i specyficznych interesach,

uformowanych jednocześnie i pod wpływem dziedzictwa kultu­ rowego kraju pochodzenia i w wyniku kontaktu z rzeczywisto­ ścią (kulturą, życiem gospodarczym, systemem społeczno- politycznym, systemem religijnym) kraju osiedlenia". {Kubiak 1980;55-56}.

W trzecim, najwęższym podejściu, poprzez grupy etniczne ro­ zumie się wszystkie zbiorowości o różnym pochodzeniu raso­ wym, narodowym i wyznaniowym biorące udział w procesach asymilacji, osadnictwa i zagospodarowania terytoriów należą­ cych do krajów o imigracyjnym rodowodzie, w sytuacji braku ich pełnego uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym zbio­ rowości przyjmującej. Każda kategoria czy zbiorowość imigra- cyjna posiadająca status grupy etnicznej może stać się zarazem mniejszością, gdy, z powodu niedokonanego procesu asymilacji, zajmuje podrzędne miejsce w strukturze społeczeństwa przyj­ mującego. Udział poszczególnych zbiorowości w procesie two­ rzenia nowego typu społeczeństw narodowych jest nierówny i zależy nie tylko od liczebności i materialnego wyposażenia imi­ grantów, ale także od historycznie kształtujących się ich zdolno­ ści do popularyzaq'i i przekazania innym własnych systemów aksjonormatywnych. Niewątpliwie więc uprzywilejowaną i do­ minującą rolę w kształtowaniu narodowego charakteru społe­ czeństw o imigracyjnym rodowodzie odegrali kolonizatorzy i imigranci z krajów Europy Południowo-Zachodniej, głównie z Wielkiej Brytanii, Skandynawii, Holandii, Belgii, Hiszpanii, Por­ tugalii, Włoch i Francji. Istotną rolę odegrali też Niemcy, w końcu zaś imigranci o słowiańskim rodowodzie. „Spóźnieni" przyby­ sze, wywodzący się ze zbiorowości o imigracyjnym rodowodzie, podnosili swoją samoocenę poprzez rozwijanie własnych insty­ tucji wyznaniowych. Zjawisko „ponadprzeciętnej" aktywności religijnej obserwowane jest również w obrębie wszystkich grup etnicznych - zarówno indiańskich, o natywistycznym, autochto­ nicznym rodowodzie, jak i rasowych, postniewolniczych, afry­

kańskich genealogiach - ulokowanych w społeczeństwach wie­ lokulturowych takich jak Stany Zjednoczone czy Brazylia. Zaw­ sze pozostaje przy tym w większym lub mniejszym stopniu kwe­ stia sporną, czy grupy etniczne o europejskim czy azjatyckim rodowodzie można opisać i zdefiniować za pomocą tych samych kategorii pojęciowych co natywistycznych Indian, łub na przy­ kład napływowych, ale odrębnych rasowo czarnych Brazylijczy- ków.