Problematyka stosunków międzynarodowych w teoriach socjologicznych

Stosunki międzynarodowe - międzypaństwowe, międzyrzą­ dowe, interkulturowe, między cywilizacyjne, etc. - wpisane są w logikę systemową ogólnych teorii socjologicznych. Nie da się na

obecnym etapie rozwoju socjologii stosunków międzynarodo­ wych mówić o istnieniu jakiejś szczególnej, właściwej tylko tej dziedzinie teorii socjologicznej. W zasadzie poszczególne obszary socjologii stosunków międzynarodowych w ujęciach teoretycz­ nych wyodrębniają się z uwagi na podejście przedmiotowe bądź problemowe, ewentualne łączne do wydzielonego obszaru zja­ wisk czy twierdzeń o zjawiskach. W tym też sensie socjologii stosunków międzynarodowych nie da się wydzielić sztucznie z soq'ologii ogólnej. Można jednakże dla celów analitycznych wskazać te grupy teorii, teorie bądź elementy teorii socjologicz­ nej, które w wyraźny sposób łączą się zarówno z analizą pod­ miotów stosunków międzynarodowych, jak i tworzonych przez nie sieci powiązań, relacji i struktur.

Najważniejsze znaczenie w obrębie socjologii stosunków mię­ dzynarodowych odgrywają moim zdaniem cztery grupy teorii socjologicznych: integracjonistyczne (strukturalno-funkcjonalne), konfliktowe, wymiany i interakcjonistyczne. W obrębie tych teo­ rii lokują się systemy twierdzeń teoretycznych i koncepcje autor­ skie poszczególnych socjologów. Z uwagi na zastosowane w tej książce podejście, które określam mianem inkluzywnego, socjo- logiczno-antropologicznego, nie redukującego się wyłącznie do socjologii międzynarodowych stosunków politycznych, ale uka­ zujące szerszy wymiar i zakres zjawisk, wybrałem do pobieżnego przeglądu nieliczne koncepcje socjologiczne, najbardziej moim zdaniem znaczące w obrębie poszczególnych grup teorii. We współczesnej socjologii stosunków międzynarodowych najbar­ dziej przy tym rozwinięte są teorie strukturalno-funkcjonalne. Niemniej wciąż utrzymuje się opisowe i eksplanacyjne znaczenie innych grup teorii, zwłaszcza konfliktowych i interakcjonistycz- nych.

Interpretacje różnych realnych wersji stosunków międzynaro­ dowych, osadzone w teoretycznych i ideologicznych schema­ tach wyjaśniania, odwoływały się zawsze - choć w niejednako­

wym zakresie - do konfliktowego bądź/i integracjonistycznego modelu relacji.

Koncepcje soq'ologiczne przydatne w analizie stosunków międzynarodowych zawarte są w schemacie nr 5. W kolejnym podrozdziale dokonuję przeglądu i krótkiej prezentacji głównych wątków wymienionych teorii.

Schemat nr 5. Główne teorie socjologiczne

TEO RIE K O N FLIKTO W E - podboju (Gumplowicz)

- dominacji rasowej, etnicznej, po­ litycznej (Simmel)

- walki klas (Marks)

- ścierania się elit politycznych, ekonomicznych,kulturowych (Mannheim, Michels)

TEO RIE STRUKTURALN O -FUN K CJO N A LN E - integracjonistyczno-polityczne (Lipset) - równowagi (Durkheim) - systemowe (Merton) - ewolucyjne (Gellner) TEO RIE W YM IAN Y - mikrosocjologiczne

- ekonomiczne TEO RIE IN TERAKCJO N ISTYCZN E - interakcjonizm Webera - interakcjonizm symboliczny Goffmana

Konflikt stanowi przyczynę jak i następstwo zaburzeń stabil­ ności porządku międzynarodowego. Zachodzi przeważnie wte- dy, gdy równowaga międzynarodowa zostaje zachwiana, gdy z

powodu dysproporcji i niedostosowania interesów grupowych, zbiorowości narodowe, wyznaniowe bądź państwa wchodzą w fazę konfliktu i antagonizmu.

Modele integracjonistyczny i konfliktowy w odmienny sposób uzasadniały przyczyny i następstwa zjawisk strukturalnego - w tym międzynarodowego i międzypaństwowego - niedostosowa­ nia, wiodących do antagonizmu, konfliktu i walki, przybierającej często formę militarną. Zwolennicy i reprezentanci koncepcji integracyjnych pragnęli nadać zjawiskom napięć międzynaro­ dowych racjonalny sens, osadzić je w granicach zasad ewolucji, rozpatrywać z punktu widzenia ich funkcji i roli w procesie rozwoju społecznego.

W teoriach konfliktowych walka o dominację, niestabilność, podporządkowanie całych grup i kategorii społecznych jest zja­ wiskiem powszechnym i stanowi podstawową przyczynę braku równowagi i stabilności porządku społecznego. Walka, wojna, spór międzynarodowy przybierają zaś postać koniecznego strukturalnego następstwa zasady konfliktu i podziału społecz­ nego na antagonistyczne, sprzeczne w sferze interesów wspól­ noty obywatelskie. W tych wszystkich przypadkach, gdy pod­ miotami konfliktu stają się wielkie grupy ludzkie, narody, pań­ stwa i systemy polityczne, odwołują się one wtedy do przyczyn obiektywnych, dysfunkcjonalnego położenia jednych wielkich zbiorowości wobec drugich, zwłaszcza w związku z walką o te­ rytorium, bogactwa naturalne, wpływy ekonomiczne czy poli­ tyczne. Zwolennicy teorii konfliktowych przyjmowali raczej per­ spektywę grupową, lokując przyczyny i skutki konfliktu, deter­ minujące jego zasięg, wielkość i przebieg, w sferze czynników makrostrukturalnych.

Ujęcia integracjonistyczne, strukturalno-funkcjonalne kładą nacisk na utrzymywanie się stanu równowagi, współpracy, i co najwyżej, regulowanej prawnie konkurencji o wpływy politycz­ ne, rynki zbytu, terytoria, surowce czy władzę polityczną. Kon­

flikty i antagonizmy, jeżeli występują, mają ograniczony charak­ ter i dadzą się rozwiązać przy pomocy negocjacji, perswazji i zastosowaniu środków pokojowych.

Modele stosunków międzynarodowych opierają się więc na założeniach współrzędności elementów składowych, względnej stabilizacji i równowagi sił, wspólnej akceptacji istniejących rela­ cji, prawno-instytucjonalnych gwarancjach sieci stosunków.

Charakterystyka obu modeli organizacji i dynamiki społecznej - konfliktowego i integracyjnego, dokonana z punktu widzenia kryteriów: założenia teoretyczne, typy dominujących relacji mię­ dzygrupowych, rodzaje stosunków społecznych oraz kształt struktury społecznej, zawarta jest w poniższym schemacie ana­ litycznym.

Schemat nr 6. Charakterystyka dwu modeli stosunków mię­ dzynarodowych

M odel konfliktowy M odel integracyjny z a ł o ż e n i a : stała i nieprzezwy­

ciężona obiektywna sprzecz­ ność, relacje oparte na przy­ musie, antagonistyczny cha­ rakter relacji międzynarodo­ wych nierównowaga, egoizm jednostek i grup

t y p y r e l a c j i: nierównowaga, asymetria położenia, nierów­ ność, dyskryminacja, podle­ głość, dominacja

s t o s u n k i : konkurencyjność, wrogość, walka, przemoc, izo­ lacja, separacja, eksterminaqa

z a ł o ż e n i a : zasada równowagi i poro­ zumienia, orientacja na współpracę, funkcjonalność elementów, gradacyj-ny charakter struktury społecznej, zdolność do altruizmu oraz kom­ promisu

t y p y r e l a c j i : równowaga, symetria położenia, równość, brak uprzedzeń, współrzędność

s t o s u n k i : współpraca, amalgamacja, akomodacja, asymilacja, umowa

s t r u k t u r a : dychotomiczna, antagonistyczna, spolaryzow a­ na, dwubiegunowa, klasowa, rasowa

s t r u k t u r a: gradacyjna, wielopozio­ mowa, warstwowa niekonfliktowa, funkcjonalna

„Integracjoniści" - zwolennicy koncepcji ładu społecznego - poszukują nieustannie sposobów utrzymania równowagi mię­ dzynarodowej, instrumentów usprawniania światowego systemu politycznego i dostosowania go do zmieniających się potrzeb państw i grup członkowskich.

Koncepcje konfliktowe były i są z zasady bardziej pesymi­ styczne lub co najmniej mniej optymistyczne. Głoszą skłonność gatunku ludzkiego do wojny i walki, odwołują się do koniecz­ ności stosowania przemocy, gwałtu i niesprawiedliwości.

Najbardziej rozwinięte współczesne koncepqe socjologiczne bazują na założeniach modelu integracjonistycznego w wersji strukturalno-funkcjonalnej. Jak twierdzi Stephen D. Tansey: „Polityka na poziomie międzynarodowym zdaje się zatem zale­ żeć raczej od kompromisu i negocjacji, niż od autorytatywnych decyzji organów przedstawicielskich" {Tansey 1995; 61}.

Podejście to uwzględnia funkcjonalną i dysfunkcjonalną rolę konfliktów i antagonizmów w kształtowaniu stosunków mię­ dzynarodowych. Najbardziej rozwinięte teorie systemowe uj­ mują relacje międzynarodowe jako bardzo złożoną, globalną sieć stosunków, struktur i procesów zachodzących pomiędzy różny­ mi elementami składowymi, głownie państwami-narodami, wspólnotami religijnymi, rasowymi i etnicznymi, cechującą się względną trwałością i stabilnością oraz powtarzalnością interak­ cji między osobniczych i międzygrupowych. Zakłócenie równo­ wagi w którymś segmencie lub na jednym z „pięter" tej sieci, pociąga za sobą destabilizację i rekcję modernizacyjną w całym systemie relaq'i międzynarodowych.

II.3. Polityczno-oświeceniowy i kulturowo-romantyczny