Koncepcja „zderzenia cywilizacji" Samuela Huntingtona

Podstawową kategorią analityczną socjologiczno-antropolo- gicznego ujęcia Samuela Huntingtona jest cywilizaq'a. Cywiliza­ cja jest czymś innym i szerszym niż państwo czy kultura. Cywili­ zacji w dziejach świata i współcześnie jest zatem znacznie mniej, niż systemów politycznych, państw, narodów i kultur. W zasa­ dzie jest ich co najwyżej kilkadziesiąt. Stosunki międzynarodo­ we, w tym relacje międzypaństwowe, międzyrasowe, międzyet- niczne czy międzywyznaniowe kształtowane są w coraz większej mierze przez cywilizacje, które konkurują pomiędzy sobą o jak najszersze pole wpływów.

Sam autor stwierdza, że do najważniejszych zagadnień poru­ szanych przez niego w stanowiącej podstawę rekonstrukcji jego koncepcji książce pt. Zderzenie cywilizacji należą: „pojęcie cywili­ zacji, zagadnienie cywilizacji uniwersalnej, relacja między wła­ dzą a kulturą, zmieniający się układ sił między cywilizacjami, powrót do kulturowych korzeni w społeczeństwach niezachod- nich, polityczna struktura cywilizacji, konflikty zrodzone przez zachodni uniwersalizm, muzułmańska wojowniczość i chińska pewność siebie, różne reakcje na rosnącą potęgę Chin - tworze­ nie przeciwwagi lub dołączenie do ich orszaku, przyczyny i dy­ namika wojen na liniach rozgraniczających cywilizacje oraz przyszłość Zachodu i świata cywilizacji". {Huntington 1998;7}. Powyższy cytat nie wyczerpuje wszakże całego inwentarza za­ gadnień podejmowanych przez Samuela Huntingtona w jego koncepcji „zderzenia cywilizacji". Mowa zarazem o tzw. głów­ nych cywilizacjach a nie peryferyjnych bądź zatrzymanych w rozwoju. {Huntigton 1998; 46}.

Cywilizacja jest dla Huntingtona „największą jednostka kultu­ rową". {Huntington 1998; 45}. Według jego sądu: „Cywilizacja jest więc najwyższym kulturowym stopniem ugrupowania ludzi i najszerszą płaszczyzną kulturowej tożsamości, ponad którą jest już tylko to, co odróżnia człowieka od innych gatunków. Okre­

ślana jest zarówno przez obiektywne wspólne elementy, jak ję­ zyk, historia, religia, obyczaje, instytucje społeczne, jak i subiek­ tywną samoidentyfikację ludzi. [...] Cywilizacje nie mają wyraź­ nie wytyczonych granic, nie wiadomo dokładnie gdzie się zaczy­ nają i gdzie kończą. Ludzie mogą swoją tożsamość redefiniować, i czynią to, z czasem zmieniają się więc struktury cywilizacji i ich kształty". [Huntington 1998; 45-46].

Tak więc cywilizacje ulegają przemianom, ewoluują. Niektóre z nich, jak pokazuje historia - zanikają i umierają. Niemniej jed­ nak cywilizacje stanowią względnie wysoko uporządkowane całościowe systemy kulturowo-polityczne, językowe, religijne i

rasowe. Relacje pomiędzy poszczególnymi częściami, elementa­ mi składowymi cywilizacji: narodami, grupami etnicznymi, pań­ stwami, mniejszościami, zbiorowościami regionalnymi, wspól­ notami wyznaniowymi, zależą przy tym zarówno od stopnia, jak i rodzaju integracji między grupowej.

Podstawowe założenie tej koncepcji polega na stwierdzeniu, że to cywilizacje stanowią obecnie jeden z najważniejszych pod­ miotów stosunków międzynarodowych w wymiarze globalnym. Co więcej, cywilizaqe jako polityczny, ekonomiczny i kulturowy układ odniesienia są porządkowane także w dużym stopniu przez podziały rasowe, językowe i religijne we współczesnym świecie. Zdaniem Samuela Huntingtona: „Główna teza tej książki brzmi następująco: to kultura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamością cywilizacji, kształtują wzorce spój­ ności, dezintegracji i konfliktu w świecie, jaki nastał po zimnej wojnie". {Huntington 1998; 14}.

Z podstawowego założenia wynikają teoretyczne wnioski i praktyczne konsekwencje, sprowadzające się do stworzenia ta­ kiego modelu międzynarodowych (międzycywilizacyjnych) sto­ sunków, który opiera się następujących twierdzeniach:

1. Polityka światowa przyjmuje coraz bardziej globalny, wie- lobiegunowy, międzycywilizacyjny charakter. Cywilizacja zachodnia o europejskim rodowodzie i tradycji tkwiącej w chrystianizmie traci w coraz szybszym tempie i szerszym zakresie monopol na wyznaczanie zasad tworzenia struk­ tur i wpływów międzynarodowych.

2. Konsekwencją zmiany układu sił we współczesnym świe­ cie jest zmiana stosunków pomiędzy cywilizacjami: „wpływy Zachodu słabną, cywilizacje azjatyckie rosną w siłę ekonomiczną, militarną, polityczną, w świecie islamu ma miejsce demograficzna eksplozja, destabilizująca kraje muzułmańskie i sąsiednie, cywilizacje niezachodnie po­

twierdzają na nowo wartość swoich kultur". {Huntington 1998; 14}.

3. Tworzy się obecnie w świecie nowy ład oparty na cywiliza­ cjach. Cywilizacje prowadzą do integracji i zacieśniania sto­ sunków politycznych, ekonomicznych i kulturowych po­ między narodami i społeczeństwami obywatelskim wywo­ dzącymi się z jednego kręgu kulturowego, należącymi do jednej tradycji religijnej, wyodrębniającymi się pewnym układzie wspólnych interesów geopolityczno-regionalnych. Jak twierdzi autor koncepcji: „kraje grupują się wokół państw będącymi ośrodkami ich cywilizacji". W cywiliza­ cjach rolę hegemona odgrywają zatem społeczeństwa kra­ jów najbardziej rozwiniętych ekonomicznie, militarnie, technologicznie. Powstają bloki państw skupione wokół Rosji, Stanów Zjednoczonych, Chin, Japonii, Niemiec czy Arabii Saudyjskiej.

4. Podstawową płaszczyznę konfliktów międzynarodowych wyznaczają obecnie na poziomie globalnym oraz lokalnym antagonizmy i konkurencja o wpływy, która występuje pomiędzy cywilizacjami. Najwięcej konfliktów rodzą uni- wersalistyczne aspiracje Zachodu, zwłaszcza w stosunkach z Chinami i krajami arabskimi.

5. Rola i znaczenie cywilizacji zachodniej w relacjach między­ narodowych zależą w zasadzie od polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. {Huntington 1998; 14-20}.

Huntington wyodrębnia w swojej koncepcji dziewięć wielkich cywilizacji światowych: zachodnią, latynoamerykańską, prawo­ sławną, afrykańską, islamską, hinduistyczną, buddyjską, chińską i japońską.

Zachodnia i Środkowa Europa, Ameryka Północna i Austra­ lia, kraje położone na tych obszarach, wywodzące się z jednego pnia cywilizacji zachodnioeuropejskiej, genetycznie chrześcijań­ skiej, o największych wpływach katolicyzmu, protestantyzmu i

judaizmu, obejmują rejony wpływów ludności europejskiej po­ wstałe na skutek procesów kolonizacji i imigracji. Granice tych wpływów kurczą się nieustannie na przestrzeni ostatnich stu lat, chociaż proces ten odbywa się w coraz mniejszym tempie i zmie­ rza do stabilizacji.

Kulturowo-cywilizacyjny schemat analizy stosunków mię­ dzynarodowych Samuela Huntingtona wyrasta z tej samej trady- q i filozoficzno-socjologicznej, która polega na interpretacji tych relacji - ich genezy, struktury i rozwoju, głównie z punktu wi­ dzenia dominującej roli narodów i społeczeństw kulturowych. Jest to koncepcja nie mieszcząca się w wąskich granicach ujęć politologicznych, w których podstawową jednostką analityczną i zarazem strukturą odgrywającą dominującą rolę w kształtowa­ niu stosunków międzynarodowych jest państwo.

Do tej samej, kulturowej, antropologiczno-socjologicznej gru­ py koncepcji, wyrastających na podłożu romantyczno- wspólnotowej idei zjednoczenia ludzi, należą systemy teoretycz­ ne Floriana Znanieckiego, Stanisława Ossowskiego i Ernsta Gell­ ner a.

Nurt koncepcji socjologiczno-politolologicznych, interpretują­ cych głównie stosunki międzynarodowe z punktu widzenia do­ minującej roli państw, struktur politycznych i procesów kształ­ towanych w relacjach instytucjonalnych, reprezentują zaś kon­ cepcje Georga Simmla, Maxa Webera, Ludwika Gumplowicza, Seymoura Lipseta.

II.2. Problematyka stosunków międzynarodowych